पहाड़ी भाषा दी नौई चेतना .

Sunday, February 24, 2019

पहाड़ी भासा दे बारे चर्चा – अज के हलात कनै गांह् दी चिंता


अंतर्राष्‍ट्रीय मात्रृभाषा दिन


पहाड़ी भासा दे बारे च चर्चा करने ताईं असां मतेयां लखारियां जो छे सुआल भेजयो थे। जुआब औणा सुरू होई गै  तां असां एह चर्चा गजलकार, लेखक कनै अनुवादक द्विजेंद्र द्विज होरां दे विचारां नै सुरू कीती। तिस पर ठियोग देयां लेखकां भी चर्चा कीती कनै मुंशी शर्मा होरां सुआलां पर अपणे वचार भी रखे। तिसते परंत पवनेंद्र पवन, कथाकार मैडम चंद्ररेखा ढडवाल, राजीव कुमार "त्रिगर्ती", भूपेंद्र भूपी कनै फिरी होरां नवीन शर्मा दे विचार तुसां पढ़े। अज इस चर्चा दी अगली कड़ी कवि सुरेश भारद्वाज निराश होरां पेश करा दे। 


1 तुसां दे स्हावे नै स्हाड़ा लेखन असां दे मुल्के दियां दूईयां भाषां दे मुकाबले च कुथु खड़ोंदा?
सुरेश भारद्वाज निराश: मैं इस दे बारे एह समझदा जे स्हाड़ा लेखन उन्हां होर भाषां दे मुकावले बी पिच्छें नी यैं। इसा भाषा च असां सैह सब किछ लिखी सकदे जेहड़ा भी असां लिखणां चांहदे। लिखणे तांई भाव जरुरी होंदे। भाव होण तां भाषा तां कोई भी होई सकदी फिरी स्हाड़ी हिमाचली भाषा च क्या कमी यै। इहदे बास्ते स्हाड़े च लिखणे दी लगन होणी जरुरी यै कनै अपणियाँ भाषा नै प्यार होणा भी जरूरी है। जे असां बोली सकदे तां लिखी भी सकदे। अपण ए सही यै कि स्हाड़े लिखणे कनै बोलणे च बड़ी भरी घाट ऐ। स्हाड़े बच्चे अपणी माँ बोलिया च गल्ल नीं करदे। स्कूलां च स्हाड़ी माँ बोली कुसी भी स्त्तर तिकर पढा़ई नी जांदी। पढ़या लिख्या तबका भी अपणी बोली नी बोलणा चांहदा, न ही लिखणा चांहदा। लोक चिट्ठी तिक भी अपणी भाषा च नी लिखदे। एह होर भी दुखद ऐ जे असां अपणे घरां विच भी अप्पुं बिचें अपणी भाषा च गलबात नी करदे। जे बोलगे नी लिखगे नी तां अपणिया भाषा दी तरक्की कैस कनै होणी, किह्यां होणी, कुजो बास्तें होणी। इन्हां सारियां गल्लां जो मद्देनजर रखदे होए स्हांजो घरे च, घरे ते बाहर घट ते घट अपणे प्रदेश च कनै प्रदेश ते बाहर भी हिमाचली जाणने आलेयां नै अपणी भाषा च ही गलबात करनी चैहदी। हिमाचली जाणने आलेयां ने लिखित संबाद भी जी तिकर होई सकै अपणी भाषा च ही करना चैहदा। हिमाचली जाणने आल़ेयां नै जे असां अपणियां भाषा च संबाद करगे तां हर्ज भी क्या है? ईह्यां ई तां स्हाड़िया भाषा दा प्रचार प्रसार होणा।

2. तुसां दे स्‍हाबे नै पहाड़ी भासा च इतनी समर्थ्‍या है भई अजकिया जिंदगिया दी अन्‍नोह्-बाह् दौड़ कनै सारे ढक-पळेस लखोई सकदे? कि एह् चील्‍हां दे डाळुआं झुलाणे जोगी ई है
सुरेश भारद्वाज निराश: पहली गल्ल तां एह जे स्हाड़िया भाषा दा नां पहाड़ी भाषा नी अपण हिमाचली भाषा यै। कश्मीर ते लेई करी आसाम तिकर सारियां भाषां पहाड़ी भाषां गणोदियां पर तिन्हां सारियां दे अपणे नां हन । जिह्यां भोजपुरी, असमी बगैरा। सै आपणी भाषा जो पहाड़ी भाषा नी बोलदे । सारे देशे च प्रदेशां दे नां मुताबिक भाषां दे नां हन जिह्यां पंजाबी, हरियाणवी, गुजराती, बंगला, उड़िया, मराठी बगैरा। सिर्फ असां अपणियां भाषा जो "हिमाचली" दी बजाये पहाड़ी बोलदे अपण कैंह? स्हाड़ियां अपणियां बोलियाँ चमव्याली, कांगड़ी, मंडियाली़, कुल्लबी बगैरा उस क्षेत्र दे नुसार गलोंदियां पर हिमाचल दिया भाषा जो गलांदे पहाड़ी भाषा। क्या तुसां जो अपणा एह विचार किछ अजीब नीं लगदा? पिछली बारी भी बिधान सभा ते हिआचली भाषा दा प्रस्ताव पारित होई चुकया। भाषा दे नां बारे तां हुण एह मतभेद मुकणा चैहदा कनै पहाड़ी दी बजाये "हिमाचली" भाषा दा इस्तेमाल होणा चैहदा।

जी तिकर हिमाचली भाषा दी समर्थ दी गल्ल यै तुहाड़े सबाले दे जबाब च मैं एह बोलगा जे हिमाचली भाषा च बड़ी समर्थ है कुछ भी लिखणे दी। एह सबाल सही नी यै जे क्या स्हाड़ी भाषा चील्हां दे डाल़ू झुलाणे जोगी यै। चील्हां दे डाल़ू झुलाणा स्हाड़ी संस्कृती यै। जिन्नी कवियें गीतकारें एह लैण लिखी सै हिमाचली भाषा दा मोहतवर पारखी होणे दिया गिणतिया च आऊँदा। तिस कनै एह गीत भी अमर होई गिया। एह सबाल चुक्की करी स्हांजो अपणी भाषा संस्कृति, कनै इस गीत जो लिखणे आल़े मोहतबर कवि, बिद्वान गीतकार दा कद छोटा नी करना चैहदा।

ऐसा कोई बिषे नी जिस पर असां हिमाचली भाषा च नीं लिखी सकदे जां अपणे विचार गलाई नी सकदे । अज स्हाड़े कवि, लेखक हरेक रस च कवितां गीत लेख, प्रसंग, ग़ज़ल संस्मरण लिखा दे। छंदबद्ध भी कनै अज्जे दी कबिता ( आधुनिक कबता) भी खूब लखोआ दी, कतावां भी छपा दियां। स्हाड़े अंदर लिखणे दी तड़प होणी जरुरी है। इसा भाषा च शव्दां दी भी कोई घाट नी ऐं। दूईयां भाषा दे शव्दां जो भी हिमाचली भाषा अपणे अंदर समाई लेंदी कनै भाषा दे अनुरुप शव्द जो अपणा रुप देई सकदी। एह स्हांजो चाहिदा जे असां इस करी के न रुकिये जे शव्द नी ऐं। दूईयां भाषा दे शव्द लेई करी तिन्हां जो अपणी भाषा च बदली करी असां गांह बधी सकदे। मैं एह भी मसूस कित्ता जे कई गल्लां जेह्ड़ियां हर कुसी भाषा च लिखणा आसान नीं लगदियां सैह हिमाचली भाषा च खूवसूरतिया नै लखोई जान्दियां।
असां दियां हिमाचली पहाड़ी वोलीयां दे हालात भी
किछ ठीक नीं हन। दैनिक जागरण दे संपादक 
नवनीत शर्मा होरां नौजवांना बिच सर्वे कराई
ने पहाड़ी भासा ताईं इस ध्‍याढ़े जो नूठे तरीके
ने मनाया। इस सर्वे ते पता लगया भई असां जो
अपणी मां बोली वोलणे च शरमा ओंदी। असां दियां 
गलवातां ते मां बोलीयां गैव होंदियां जा दियां। 
असां पहाड़ीया दे बजाए अंग्रेजी मलाई हिंदी बोला दे।
बिच थोड़ी बौत पहाड़ी लफज भी आई जांदे।
दुखे दी गल एह है कि पहाड़ी लखारीयां कनै
तिन्‍हां दियां लीखियां कताबां दी पोंह्च लोकां
तक नीं है। इक खरी गल एह है कि लोकगायक
कनै लोकगीत लोकां दियां जबानी कनै दिलां च हन।
चिंता वाळी गल ता है। असां जो अपणीयां
मातृ भासां जो बचाणे ताईं आंदोलन नीं ता घटा ते घट
अपुं च अपणीयां मां बोलीयां च ता बोलण ही चाही दा।

3. तुसां दे स्‍हाबे नै पहाड़ी लेखन कनै पाठकां दे रिस्‍ते दी कदेई सकल बणदी है ?   इस ताईं होर क्‍या क्‍या करना चाहिदा
सुरेश भारद्वाज निराश: पाठकां कनै रिश्ता बणाणे तांई लेखकां कनै पाठकां दा अपणियां भाषा कनै प्यार होणा जरुरी यै। असां पहाड़ी बोलगे नी लिखगे नी तां पाठकां कनै रिश्ता कैह्दे जोरे पर बणना। कुसी होर दी लिखियो कताब जां कोई रचना असां पढ़ना ई नी चाहदेटैम नी देई सकदेरुची भी पैदा नी करदे अपणे अंदरकिह्यां बणना पाठकां कनै रिश्तालेखक, कबि होणे ते पहलां पाठक बणना जरुरी यै। खास कर हिमाचली भाषा दी कताव जा कोई रचना हिमाचली भाषा दे मोहतवर विद्वानां दी लिखियो भी असां नी पढ़दे। इसते बड्डी तिन्हां बिद्वाना कनै अपणी भाषा नै ना इन्साफी क्या होई सकदी। दूई सच्ची गल्ल एह भी है जेहड़ा कोई किछ लिखा दा सैह अपणे जोरे पर छपबा दा स्हांजो बाह्ल-सहित जो छपाणे दा कोई साधन नीयै जेह्ड़ा होणा बड़ा जरूरी यै। जेह्ड़ा कुसी भी तरीके नै छपदा तिसजो पढ़ने आल़ा कोई नी। छपया सहित बुक सैल्फां च बंद होई करी रेही जांदा। इक गल्ल होर असां च मते इस करी लिखदे जे कुथि सांठ गांठ करी नै मुफ्त छपी जाअकताब बिक्री भी होऐ, नां भी होए, रायल्टी भी मिल्लै। अपण सारेयां दी पहुँच इतणी तां नी यै न । बड़े घट लेखककवि हन जेहड़े पल्लों पैसे लाई करी कताबां छपबा दे कनै मुफ्त बंड्डा दे तां जे लोक पढ़न कनै समाज च अपणी भाषाअपणे सहित कनै संस्कृति बारे जागृति बणें। पाठक भी पैसे खर्च करी नी पढ़ना चाहंदे कैंह जे आदत नीं ऐं पढने दी। एह आदत सहितकार ही तिन्हां अंदर पैदा करी सकदे अच्छा सहित लिखी करी कनै लोकां जो भी अपणे कार्यक्रमां दा हिस्सेदार बणाई करीमान सम्मान देई करी। छपणे दा साधन तोपणा बड़ा जरूरी यै अपणी भाषा दी तरक्किया बास्ते।

कबि गोष्ठियाँ होंदियां तां हिमाचली भाषा दियां रचनाकबिता कहाणी बगैरा जो दाद नी मिलदी। असां ईह्यां सुणदे जंता मजबूर हन तीह तिकर सुणने जो जाह्लू तिकर अपणी बारी नीं आई जांदी। खरियां कबतां भी नज़र अंदाज होई जा दियां। आखिर तिक कोई नीं बैहणा चांहदा। दूई गल्ल एह जेह्ड़े कबता बोलणे आल़े सैई सुणने आल़े एह देईया हालता पाठकां कनै क्या रिश्ता बणना। सहित्यिक गोष्ठियाँ च आम लोकां दी साझ भी होणी चैहदी तां जे तिन्हां बिच भी सहित्य बारे रुची पैदा होए जिसते इक मजबूत श्रोता बर्ग तैयार होई सके। एह श्रोता बर्ग ही कल्ले दा पाठक बर्ग बणी सकदा।


4. अगलिया पीढ़िया तक तुसां दी गल-बात किञा पूजदी 
सुरेश भारद्वाज निराश: अगली पीढ़िया तिकर लिखित सहित्य ही पुज्जी सकदाकनै सैह ही जादा कारगर होणा। इस करी स्हांजो खूव लिखणा चैहदा छपबाणा चैहदा तां जे अगली पीढ़ी भी स्हाड़े विचारां जो पढ़ी सकै। गलबात हिमाचली भाषा च करने पर भी जोर दैणा चैहदा तां जे भाषा भी पीढ़ी दर पीढ़ी गाँह बदधी रैह। खूव प्रचार प्रसार होणा चैहदा। इन्टरनैट दा सहारा लैणा भी जरुरी यै। कोई भी भाषा कदी मरदी नी जे लिखणे पढ़ने आल़े सहित्य दे जरिये जिन्दा रैहण।

5. तुसां दे स्‍हाबे नै अगली पीढ़ी पहाड़िया जो भासा बणाणे दा ख्‍यो करह्गी कि गीतां सुणदेयां गांह् बधी जांह्गी?  
सुरेश भारद्वाज निराश: स्हांजोस्हाड़िया पीढ़िया जो कुनी नी गलाया जे अपणी भाषा बारे किछ करा। एह तां अपणिया भाषा दा प्यार है कनै रुहानी जजवा यै जे स्हाड़ी भाषा फल़ै फुलै। सदियां तिक सारेयां दे दिलां च बस्दी रैह । इस करी नै सारे अपणे अपणे तरीके नै अपणिया भाषा दी पैरबी करा दे। अपणे अंदर अपणिया भाषा नै प्यार जिन्दा रैहणा चैहदा कनै भाषा जो गाँह ते गाँह लेई जाणे दी सोच जिन्दा रैहणी चैहदी।

6. तुसां दे स्‍हाबे नै अज आम जिंदगी जीणे ताईं सिर्फ इक्‍की भासा नै कम चली सकदा कि इक्‍की ते जादा भासां जरूरी हन ?  
सुरेश भारद्वाज निराश
सुरेश भारद्वाज निराश: इक भाषा दा तां कोई मतलव ई नी। अज्ज अपणे ग्रायें जां शहरे ते बाहर भी भाषा च बदलाब नज़र औंदा। इस करी जादा ते जादा भाषां दा ज्ञान होणा उतणाई जरूरी यै जितणा अपणी भाषा दा ज्ञान होणा। कुसी जो समझाणे ते जादा जरूरी यै कुसी जो समझणा इस करी होरना भाषा दा ज्ञान होणा भी लाजमी यै। बेशक अंतरराष्ट्रीय भाषा दा ज्ञान भी बड़ा जरूरी यै। ईह्यां ई हिमाचल दीसगरियां बोलियां भी स्हांजो समझणा चैहदियां तां जे सहाड़ी हिमाचली भाषा मजबूतिया नै गाँह ते गाँह बधी सकै कनै इहदे च बथेरा सहित लखोई सकै।

अज सारे हिमाचली भाषा जो अठबीं सूची च दर्ज कराणे तांई कोस्त करा दे। एह कोस्त उपले स्त्तर यानी भाषा बिभाग कनै प्रदेश सरकार दी तरफों भी होणी चैहदी स्हांजो सरकार जो एह अहसास दुआणा पौणासरकार जो मनाणा पौणा जे हिमाचली भाषा जो अठबीं सूची च दर्ज कराणे तांई बिधान सभा च प्रस्ताव पारित करण कनै अपणियां सिफारशां नै केद्र सरकार जो भेजणे दी व्यबस्था करण। किह्ला सहितकार बर्ग सहित दे जोरे पर इहदे बारे मता किछ नी करी सकदा।


1 comment:

  1. श्री सुरेश भारद्वाज होव रां इन्हां सुआलां पर बड़े तगड़े कनै व्यवहारिक मशविरे रक्खे। म्हाचले दी भासा दी आसा दी इक्क चणकोर जेह्यी भी सुज्झणा लग्गी। पैहले सुआले दे जवाबे दिण्दीया वारीया भारद्वाज जी दा विचार बड़ा जाब्बू है। पढ़ी नै मने जो ढांढस मिल्ला।
    मेरे स्हाबे नै, असां गैं जखीरा तां बड़ा है, अपर बिखरैट बड़ी पय्यीयो। अप-अपणीयाँ टोह्ळीं हेट्ठे ते बाहर नि निकळा करदे। सारेयाँ लखारियाँ दा इक्क जुट्ट नि होआ करदा।
    छोटे छोटे छरूह्ड़ू बड्डे नाळे कनै फिरि दरया बणने तक बगत लगणा है अजेंह्।
    दूये सुआल्ले दा जुआब बड़ा सच्च सही दित्ता तिन्हां।
    असां अपणे मंज्जे हेठ सोठा कैंह् नी हन फेरा दे। असां दे बच्चे कुती क्या हन करादे। भाईय्या! जाह्ली तिक भासा रोटी नी देणा ल:ग्गगी, कोर्ट कचेहरीयाँ च ह्माचली नि तुरदी फिरदी नजर नि औंह्गी, सरकारी मान्यता कनै देवनागरिया दा खुल्लमखुल्ला परयोग नी हुंगा, फिरी इतड़ा ही नि स्कूल कॉलेजां च इसा भासा जो बरोबरीया दा मान सम्मान नी मि:लगा, ताह्ली तिक असां सारेयाँ भासां प्रेमीयाँ जो इक्क जुट्ट होई नै संघर्ष करना ही पौणा।
    है तां एह् पहाड़ खुणने ऑळी गल्ल। इस च कोई दुभान्सरी गल्ल नी है।
    त्री गल्ल भी भारद्वाज होरां बड़ी सह्यी ग्लाई।
    गोष्ठीयाँ होणीयाँ चाह्यी दींयाँ। अपर गल्ल है एह,
    कुछ कोई लिखै भी तां खरा। इन्ह्यां हि दबड़ घस्स सै: ही बाबा आदम दे बारे ते लखोंदा चला औंह्गा, तां कुस मोयें माँगरैं सुणना। लिखेयो साहित्य बिच्च जोरदार विचार कनै अज्जे दी समस्या अज्जे दी लोड़, अज्जे दे नौजबानां जो झझकोरने दी करेड़ हूँगी कोई सुआल नि पैदा हुंदा भई जे स्हाड़े बच्चे इसा भासा च अपणे सच्च नी जे टोह्ळगे।
    चौथा कनैं पंजुआँ जवाब भी बड़ा सोहणा दित्ता जी।
    चलो गीत ही स्ह्यी। गीत्तां च भी छुछळापण न होयै, कवता दी गहराई हूँगी तां गीत लम्मे अरसे तिंयें टिकणे।
    हटी फिरी नै भासा सरकारी मान्यता, भई अठवीं सूचिया च दर्जा मिलणा बड़ा जरूरी है, कनै सौग्गी सौग्गी, भासा विभाग भी जरा असां दे आग्गु लखारियाँ दींयाँ स्लाहीं लैणे ते पचाँह् न रैह्। निरास होरां जो अपणे विचार रक्खणे दी बधाई। होर भी भासा विदां जो विचार कनै सच्चाइयां दे रिढ़े पर खड़ोई नै बढ़ी चढ़ी नै गांह् औणा चाह्यी दा।

    ReplyDelete