पहाड़ी भाषा दी नौई चेतना .

Wednesday, May 23, 2012

मारवाड़ी गीतां दी दादी



राजस्‍थानी मारवाड़ी च इक कहावत है कि बदलोंदे वक्‍ते च दो ही चीजा बची रैंहदिया गीत कन्‍ने भींत। पर राजस्‍थान दे नागौर जिले दे इक अमीर जमींदारे दे घरें जमियो कन्‍ने सोमानी समूह दी नूंह लीला सोमानी जो गीतां दे बारे च ऐह गल ठीक नी लगी। तिनां 1950 च 20 सालां दी उमर च ही ऐह महसूस कीता कि मारवाड़ी संस्‍कृति च जणासा भाल ब्‍याह-गाहं, तीज-तौंहारां ते बच्‍चयां जमणे तक गीत हन। पर ऐह जे जोरे-जोरे ने बंबईया फिल्‍मी गीत बजणा लगी पियो। इस शोर-शराबे च लोग पारंपरिक लोकगीतां भुलदे जा दे। इस ते पैहले वरासता दा ऐह खजाना गुआची जाए इस जो बचाणे ताएं तिना अपणी कमर कस्‍सी लई। इस कम्‍मे च तिनां जो बडी बैण कमला कन्‍ने सोमानी उद्योग समूह दा साथ मिला। 
इनां दूंही मिली करी गीतां गाणे वाली लंगास जनजाति दे गवईयां ते गीत सिखे। अपणी गायकी सधारने ताएं शास्‍त्रीय संगीत सिखया। इस दौरान अप्‍पुं ही हत्‍थां ने गीत लीखे रटा मारी ने गीतां दियां तर्जां याद कितियां। मतयां लोकगीतां दा संगीत ढिला-ढाला होंदा। ऐह दैह्यां गीतां दिया अप्‍पु ही तर्जा बणाईयां। तिस जमाने च राजस्‍थानी क्‍या सारयां ही समाजां च जणासा दा सारयां सामणे गाणा ठीक नी समझया जांदा था। इस ताएं कुछ रिश्‍तेदारां ने मिली करी पैहला एलपी रिकार्ड बणाया जेड़ा 1965 च अपणे ही घरे दे इकी ब्‍याहे च सोमानी फेमली ट्स्‍ट ने जारी किता।
इस रकार्डे जो राजस्‍थानी समाजें हत्‍थों-हत्‍थ लिया। इस ते बाद लीला जी ने पिछें हटि ने नी दिखया। राजस्‍थानी बंजतरियां, नृत्‍य कन्‍ने हीना कलाकार, वोटियां-रसोईयां जो घरें सदी करी तिनां ते गीत सिखे। अज इन्‍हां भाल तिन संग्रह, 17 ए‍लबम रिकार्डां च पंज सौ लोकगीतां दा खजाना है। अज 78 सालां दिया उमरा च भी दादी राजस्‍थानी लोकजीवन, लोककथां पर हिंदी-राजस्‍थानी कवतां लीखी कन्‍ने राजस्‍थानी गीतां दी तर्जां बणायी जादी। मुंबई दे अपणे घरे च ही इक रिकार्डिंग स्‍टुडियो बणाई ने नोंई पीढ़ीया जो राजस्‍थानी-मारवाड़ी गीतां सखा दी। धन है मारवाड़ी राजस्‍थानी गीतां दी ये दादी। जिनें इस दौर च भी राजस्‍थानी संस्‍‍कृति दा खजाना सांभी ने रखया।
पता नी असां दे पहाड़ी लोकगीतां च इस तरीके ने कोई कम्‍म होया कि नी। लोकगीत ता हन पर भाखां-तर्जां कन्‍ने सबदां दा बुरा हाल है। जगरातांया दिया तर्जा पर दूंही-चौंही पराणे गीतां दे टप्‍पयां च फौजी, नौकर कन्‍ने पक्‍के-कच्‍चे अम्‍ब जोड़ी ने पंजाबी तुड़के च रोज नोंयीं सीडी बजारे च ओआ दी। ब्‍याह-गाहं च जणासा गीतां गादिंया थियां हुण भी गांदियां पर डीजे दे रोळे च सब खत्‍म होई चलया। कीर्तनां च बेसुरियां फिल्‍मी परोडि़यां ना से हिंदी, ना पहाड़ी, ना पंजाबी। पिछले महीनें में हिमाचल च था हमीरपुर एफएम पर इक गीत ओआ दा था उठ गुजरिये मधाणिया लायां अडि़ये। सुणी ने मिंजो पैर सबेला दी गई रे बहुए दिन चढ़ने जो आया। दी याद आई। मेरी मा भ्‍यागा उठी ने इस भ्‍यागड़े गांदी थी।

लीला सोमानी 
मिंजो लगदा कि सच्‍च ऐह है कि भींत कन्‍ने गीत तां ही बचदे जे लीला सोमानी साही दादिंया होन। मिंजो नी पता हिमाचली लोक-गीत संगीत दी क्‍या स्थिति है पर ऐह लगदा असां भी इसा मारवाड़ी दादिया ते सिख लई ने अपणे गीत-संगीत जो हाली भी सांभी सकदे। कन्‍ने इक होर मेद ही कि इस कम्‍मे च जिलयां वाळी लैणी दी कोई अड़चन भी नी होणा चाही दी।
कुशल कुमार 

(नीता मुखर्जी कन्‍ने नंदिनी पाटोडिया दी कताब वायसेज फ्राम द इनर कोर्टयार्ड पर हिंदुस्‍तान टॉईम्‍स च आरिफा जोहरी दे लेखे पर अधारित)

Wednesday, May 16, 2012

किछ होर दोहे


लेया किछ होर लिखी चकाए। लिखी क्‍या चकाए...लखोई गै। भाई तेज सेठी होरां दा बयान मिंजो ते लखाई गेया। करिये क्‍या...कन्‍नां च जगराते दा डीजे बलदा रैं‍हंदा...कोई बियोह्ई करी आई गेया तां डीजे, कोई जम्‍मी पेया तां डीजे...सड़कां पर चल्‍ला तां छोहरुआं दा बाइक चलाणे दा जॉन अब्राहम स्‍टाइल डराई दिंदा...हैलमेट हत्‍थां, कनैं हाक्‍खी छोटे-बड्डे दीयां सरमा ते दूर गास्‍सैं टंडारैं लग्गियां...। कोई लेहाज नीं। कुसी प्‍हाड़े पर जेसीबी चल्लियो सुझदी...रुख कटोआ दे। चौडि़यां सड़कां कनारैं रुखा दे ठेले या गलाअ...लोथां पेहइयां। चिड़ुआं पखेरुआं दी जद्दी कोई जिमीं तां हुंदी नीं...कुथियो जाह़्र बचारे। सरकारी मोटरा दा कनेक्‍टर इक फेरा पठाणकोटे या चंडीगढ़े दा लाई औंदा तां खिड़की बारी या ताकी बणी जांदी। द्हे मोहले च कुणी क्‍या लिखणा। पता नीं काह्लू रोणा हासा बणी जांदा कनैं काह्लू हासा रोणे च बदलोई जांदा। खोते  जो लूण देणा तां कन्‍नां ते ई पकड़ना पौणा अपण सकायत एह हुंदी भई कन्‍न कजो पुट्टे। लूणे कोई नीं दिखदा। इन्‍नी हाल्‍लैं खच्‍चरी जो नाल फिट करिये तां सैह चींगदी अपर नी ला भला नाल...चलणा कुथू ते। जे जीहयां सुज्‍झा लिखी चकाया अग्‍गैं तुसां दिक्‍खा।
..............................................................................................

टौणे कित्‍ते स्‍पीकरां डीजे मारै राड़
बिल्‍टन पी नैं दारुए लाहड़ैं  देह्न तुआड़

साफा गुच्‍छू बणी गेया इतणी चढ़ी सराब
कोइ नी बस्‍सा बेहालदा राती होन खराब

जेसीबी जे चली पेई भेठीं होइयां साफ
हण सुज्‍झा दा खातमा धारो करनेयो माफ

मिट्ठा मिट्ठा बोलदेयां नेता मारै हाख
डक्‍का डेरी राजी नीं बणी खोआए दाख

सड़का गब्बे उपडि़यो कोइ नी दिखदा लैण
गडियां ईह़्यां उडदियां उड्डै जीहयां डैण

नीं पुज्‍जा रखड़ूनियां, थी बैहणी जो आस
डुसकी मोई बोबड़ी मिंजो करै दुआस

हाक्‍खीं नैं मत तोपदा, खाली सुझणा गास
जाह्ली दिले ते तोपगा माहणू मिलणे खास

खिड़की बारी बणी गेई, चंडीगढ़े दा फेर
ताकी नूं बंद कर लओ, देहया कनेक्‍टर सेर

टौणा  दादू नी करैं मुन्‍नए दी गल कैच
कन्‍नां बाजा ढुंबेया चौब्‍बी घंटे मैच

चिमड़ी रैह तां मुकी गेया फोने अंदर माल
गप गड़ौंजा सब खतम, बाकी है मिस काल

खच्‍चर कितणी उटकदी जे फिट करिये नाल
अकला दी गल बोल्‍यां मिलणी गाल मुआल

अम्‍मा बोल्‍ले पोटेया मिंजो घरैं पजाह
अंगण द्वार नेहालदे गाईं तोपन घाह
-नवनीत शर्मा

Wednesday, May 9, 2012

अम्‍मा पुछदी


लोकगीतां लोक गांदे कनै लोकगायक भी गांदे. लोक अपणे आपे ताईं गांदे, लोकगायक अप्‍पू सौग्‍गी दुयां ताईं भी गांदे. कुछ लीका पर चल्‍ली नै गांदे, कुछ लीकां तोड़ी नै गांदे कनै नौइयां लीकां बणांदे. मोहित चौहान होरां भी एह गीत अपणे तरीके नै गाह्या है. एथी सिंथेसाइजरे कनैं ड्रमां दी छिंझ नीं है, गिटारे दी रुण-गुण है. सुणा भला.