पहाड़ी भाषा दी नौई चेतना .

Tuesday, October 27, 2020

अनुराधा पाटिल होरां दियां कवतां

 

महेश वर्मा : जलरंग 

मराठी भाषा दे कवि वसंत आबाजी डहाके होरां दियां पंज कवतां तुसां पढ़ी लैइयां। हुण मराठिया दी ही कवि अनुराधा पाटिल होरां दियां कवितां दी त्रिधारा पेश है। मूल कवतां सौगी हिमाचली पहाड़ी कनै हिन्दी अनुवाद दा नंद लेया। इन्हां कवितां दा भी पहाड़ी अनुवाद कुशल कुमार होरां कीतेया कनै हिन्दी अनुवाद शुभांगी थोरात होरां दा है। मूह्रला चित्तर महेश वर्मा होरां जलरंग पर बणाया है कनै असां जो प्यारे नै दित्तेया है। महेश होरां हिन्दिया दे छैळ कवि भी हन। 

अनुराधा पाटिल


 

१. मी ऐकते रोज

 

मी ऐकते रोज

सूर्य बुडतांना

पाखरांचा आर्त कोलाहल

आणि सकाळी पहिल्या

किरणांआधी

त्यांनी आशेनं आळवलेले

प्रार्थनेचे दीर्घ स्वर

 

मी करते

धुरकट काचेतून माघारी

उलटा प्रवास

जिथं लख्ख दिसतात

हरवलेले अनेक चेहरे

गोठलेल्या चैतन्याला

धुमारे फुटतील म्हणून

वाट पाहणारे

 

मी पाहते खिन्न होऊन

कवितेचा मौसम परत येईल

म्हणून

शाळेच्या पायरीवर

वाट पहात

गुमसुम बसलेला मुलगा

ज्याला माहीत नसतं

उकारवेलांटीच्या

वळशांनीही

गुदमरतो शब्दांचा जीव

आणि मौनाचीच सोबत

करायला लागते

पाय ठेवू त्या प्रत्येक

घराचं दार बंद होताना

 

मी शोधत असते

मातीचा वास येणाऱ्या

आतल्या कोवळ्या काळोखात

स्वतःलाच भेटण्याची

एखादी जागा

जिथं पेरावं लागतं

स्वतःलाच

आणि वाट पहावी लागते

कवचकुंडलं सोडून

भेगाळलेल्या भुईतून

पुन्हा वर

उगवून येण्याची

 

१. मैं सुणदी रोज

 

मैं सुणदी रोज

सूरज ढळदेयां

पंच्छियां दा व्‍याकल रौळा

कनैं भ्‍यागा दिया पैह्लियां 

किरणा ते पैह्लैं

तिह्नां उमीदा कनै गायो

प्रार्थना दे लम्‍मे सुर

 

मैं करदी

धुंधले सीसे च पिछली

पुट्ठी यात्रा

जित्‍थु साफ सुझदे

गुआच्‍यो मते चेहरे

जमिया चेतना जो

उंगर पौंह्गे इस ताईं

रस्‍ता दिखणे वाळे

 

मैं दिक्‍खदी दुआस होई

कवता दा मौसम फिह्री औंगा

इस ताईं

स्कूले दियां पौड़ियां पर

रस्ता दिखदा

गुमसुम बैट्ठया जागत

जिस जो पता नीं होंदा

मातरां-स्‍वरां देयां

पेचां नैं भी

घुटदे लफ्जां दे प्राण

कनैं चुप्‍पीया दा साथ

देणा पौंदा जदूं

जित्थू पैर रखे तिस हरेक

घरे दा दरवाजा बंद होई जांदा

 

मैं तोपदी रैहन्‍दी

मिट्टीया दिया मुस्का आळे

अंदरले कूळे न्‍हेरे च

अप्‍पू ने मिलणे दी

इक-अध जगह

जित्‍थू बाह्णा पौंदा

अपणे आपे जो

कनै न्याह्ळणा पौंदा

कवच कुंडल छडी

फटीया  जमीना ते

फिह्री

उंगरने ताईं  

 

१. मैं सुनती हूँ रोज

 

मैं सुनती हूँ रोज

सूरज ढलते

पंछियों का आर्त कोलाहल

और सुबह की पहली

किरणों से पहले

आशा के साथ

आलापे प्रार्थना के लंबे स्वर

 

मैं करती हूँ

धुंधल काँच से

पीछे मुड़ता उल्टा सफर

जहाँ साफ दिखायी देते हैं

खोये हुए अनेक चेहरे

इस इंतजार में ताकते हुए कि

जमी हुई चेतना से

फूटेंगे अंकुर

 

मैं देखती हूँ उदास होकर

कविता का मौसम लौट आएगा

यह सोचता

स्कूल की सीढ़ियों पर

वाट जोहता

गुमसुम सा बैठा लड़का

जो नहीं जानता

उकार इकार के

घुमावों से भी

घुटते हैं शब्दों के प्राण

और मौन का ही साथ

देना पड़ता है जब

जहाँ पाँव रखे उस हर एक

घर का दरवाजा बंद हो जाता है

 

मैं तलाशती रहती हूँ

मिट्टी की गंध लेकर जो आता है

उस अंदरुनी कोमल अंधेरे में

खुद से मिलने के लिए

कोई जगह

जहाँ बोना पड़ता है

खुद को

और इंतजार करना पड़ता है

कवच कुंडल छोड़कर

फटी हुई जमीन से

फिर से

अंकुरित होने के लिए

 

 

२. तीन पावलांत

 

तीन पावलांत पृथ्वी

व्यापणाऱ्या

वामनाच्या पावलांसारखी

कवितेची महाकाय पावलं

आयुष्यावरुन

चालत गेल्याची गोष्ट

मी सांगत राहते

स्वतःलाच रात्रीबेरात्री

आणि कागदावर

कोवळा अंगठा उमटवणाऱ्या

पोरीच्या बोटांवरची

सजीव अक्षरं

फेर धरतात भोवती

 

२. तिन गेईं

 

तिन्‍नां गेईं च धरती

नापणे वाळे

वामन दियां गेईं साही

कबता दियां महाकाय गेईं

जिंदगी भर  

चलदे जाणे दियां कथां

मैं गलादीं रैह्ंदी

अपणे-आपे जो ही रात-बरात

कनैं कागजे पर

कूळा गूठा पेड़ने वाळीया

कुड़ीया दियां औंगळां उपरले

सजीव अक्‍खर

चफिरदे फिरदे रैहंदे

 

२. तीन चरणों में

 

तीन चरणों में

पृथ्वी नापनेवाले वामन के कदमों जैसे

कविता के महाकाय कदम

मेरी जिंदगी को नापते हुए

चलने की बात

मैं बताती रहती हूँ

खुद ही को रात बेरात

और कागज पर

अपने कोमल अंगूठे का निशान लगाने वाली

बच्ची की उंगलियों पर बसे

सजीव अक्षर

मँडराते रहते हैं चारों ओर

 

 

३. म्हणून

 

हजारो वर्षांपासून

आपण मागतो आहोत

सुईच्या अग्रावर मावेल

एवढी तरी भूमी

पाय टेकण्यापुरती

 

पण हरणारांच्या

बाबतीत तर इतिहासही

निर्दय असतो कायम

म्हणून

मी कविता लिहिते

तेव्हा कृतीच करत असते

माणूसपणाच्या

अधिकाधिक जवळ

जाणारी

 

३. इस ताईं

                      

ज्हारां सालां ते

असां मंगा दे

सुइया दिया नोका बराबर

जमीन

पैंरा टेकणे ताईं  

 

पर हारने वाळयां दे

बारे च इतिहास बी

निर्मम होंदा म्‍हेसा

इस ताईं

मैं कबतां लिखदी

ताह्लू कम ही करा दी होंदी

इंसानियत दे

जादा ते जादा नैड़ें

जाणे दी

. इसलिए

 

हजारों सालों से

हम मांगते आये हैं

सुई की नोक जितनी

जमीन

पाँव धरने के लिए

 

लेकिन हारनेवालों के मामले में

इतिहास भी

निर्मम होता है हमेशा

इसलिए

मैं कविता लिखती हूँ

तब क्रिया ही करती हूँ

मनुष्यता के

अधिक से अधिक निकट

जाने की

 

 

४ वाहत्या गंगेत

 

वाहत्या गंगेत

हात धुणारांचीच गर्दी

वाढत गेली भोवती

उरलं नाही नवल करावं

एवढंही निरागसपण

कुठल्याच चेहऱ्यावर

हळूहळू आवळत गेला

मऊ ऊबदार सवयीचा

रेशीम कोष

आतलं बाहेरचं बाहेरचं आत

एकाकार करत

आणि मनावर साचत जाणारी

काजळी

फुंकरीने उडेनाशी झाली

पण आता

बराच उशीर झालाय

दूर कुठेतरी सतत चाललेली

अविरत जंगलतोड

घरापर्यंत येऊन पोहचलीय

आणि धास्तावलेला जीव

नुसताच विचारात

की कुठल्या कोपऱ्यात

लपवावीत आता

मुलंबाळं गुरंढोरं

कुठल्या बळदात ठेवावं

जिवापाड जपलेलं

नखाएवढं किडूक मिडूक

की बाहेर वाजताहेत

ढोल..नगारे

आणि जंगलतोडीचा नियम तर

सर्वांसाठी एकच आहे

 

कदाचित अजूनही

जगण्याला अर्थ असेल

पण नावानिशी जगण्याचं

स्वातंत्र्य

संपूर्ण गहाळ होतांना

करता येत नाहीय मला

वाळूत तोंड खुपसून

सुटकेचा देखावा

आणि त्यांच्या नोंदवहीत तर

पुसट होत चाललंय

इतरांसारखंच माझंही

टिकलीएवढं

बिनचेहऱ्याचं नाव

 

४. बैह्ंदिया गंगा च

 

बैह्ंदिया गंगा च

हत्‍थां धोणे ब्‍हालेयां दी भीड़

बध दी गेई अक्खैं बक्खैं

बचया नीं किछ चरज करीये

इतणा बी भोळापन

कुसी भी चेहरे पर

होळें-होळें पळेस पांदा गेया

नरम गरम आदतां दा

रेशमे दा कौन्था  

अंदरला बाह्रला बाह्रला अंदर

इक्‍क होआ दे

कनैं मने पर कट्ठरोणे व्‍हाली

काळख

फूंका नैं भी नीं उड़ा दी

पर हुण

बड़ी देर होई चुकियो

दूर कुत्‍थी लगातार चला दी

अण रुक बण कटाई

घरे तिक्‍कर आई पूजीयो

कनैं डरयो प्राण

बस ऐही सोच्‍चा दे

कि कुसा कूणा च

लुकाऐं हुण

बाल बच्‍चयां डंगरयां

कुसा दुआला अंदर लुकाइए

जानी ते जादा सांभयो

नांह मुजम गैह्णे-गठ्ठू

बाह्र बजा दे

ढोळ.. नगाड़े

कनै बण कटाइया दा कनून

सारयां ताईं इक्‍क ही है

 

शायद हुण बी

जीणें दे मायने हुंगे

पर नांए कनैं जीणें दी

अजादी

पूरी गुआचदी जा दी ताह्लु

करना औंदा नीं मिंजो

रेता च मुंड वाड़ी

छुटकारे दा दखावा

कनैं तिह्नां दे बही खाते च ता

मटोह्ई चल्‍लया

होरनां साही मेरा भी

बिंदीया बराबर

बगैर चेह्रे व्‍हाला नां

 

४. बहती गंगा में

 

बहती गंगा में

हाथ धोने वालों की भीड़

बढ़ती गयी आस पास

बची नहीं अचरज करें

इतनी भी मासूमियत

किसी भी चेहरे पर

धीरे धीरे जकड़ने लगा

नरम, गरम आदतों का

रेशम का कोया

अंदर बाहर, बाहर अंदर

एकाकार कर रहा है

और मन पर जम रही

कालिख

फूँक मारकर भी उड़ायी नही जाती

पर अब

बहुत देर हो चुकी है

दूर कहीं लगातार चल रही

निर्बाध वन कटाई

घर तक आ पहुँची है

और भयभीत जान

बस यही सोच रही है

कि कौन से कोने में

छिपा दे अब

बालबच्चे, मवेशी

किस दीवार के अंदर छिपा दे

जी जान से संभाले हुए

नाखून जितने गहने रुपये

बाहर बज रहे हैं

ढोल नगाड़े

और वन कटाई का कानून तो

सभी के लिए एक जैसा है

 

शायद अब भी

जीवन का कोई अर्थ होगा

लेकिन नाम के साथ जीने की

आज़ादी लुप्त हो रही हो तब

रेत में मुँह छिपाए

राहत मिलने का दिखावा

मैं नही कर सकती

और उन के बही खाते में तो

अस्पष्ट हो रहा है

औरों की तरह

मेरा भी

बिंदी जितना

चेहराविहीन नाम

 

. रस्ता ओलांडताना

 

रस्ता ओलांडताना

एक मुलगा

निरागस विश्वासानं

माझं बोट पकडतो

आणि थरकाप उडतो माझा

 

त्यानं ठेवलेल्या विश्वासाच्या

काचेरी धाग्यानं

नसा कापल्या जाताना

निर्हेतूक भरुन येतात

माझे डोळे

 

की विनाशाचे संदर्भ

वेढून टाकतील

त्याचं अज्ञात आयुष्य

तेव्हा कुठं असेन मी?

 

कळेल का त्याला

कितीही नाकारलं तरी

जिव्हारी लागणारं जगणं

आणि माथ्यावरच्या

रणरणत्या उन्हात

सावलीशी नातं जोडण्याची

असोशी

भ्रमाच्या दारात नेऊन

सोडणारी

 

त्याला ऐकता येईल

कुणीतरी नखलून

हातावर ठेवलेल्या

कोवळ्या पानांच्या शिरांमधला

क्षीण आकांत

त्वचेत पाझरणारा?

 

चालेल तो भुईला

नमवत

की नम्र असेल

शरणभावाने

जगण्याच्या संदर्भात

 

आणि पराण्या लावून

उठवलं जाताना

विसरुन जाईल

संपूर्ण निरंकुश होण्याची

रक्तामधली निकड?

 

त्याला देता येईल

रस्त्यावर पडलेल्या

एखाद्या

बेनाम जिवाला खांदा

काळजातल्या

टिकलीएवढ्या निखाऱ्यावर

साचलेली राख झटकून

की पाढ्यांमध्येच

वाढत राहील त्याचं वय?

 

त्याचं बोट सोडण्यापूर्वी

मी पाहून घेते

मनोमन

भविष्यातला त्याचा

बावरलेला चेहरा

आपल्या जुन्या मोडक्या

खेळण्यांकडे

भयकातर पाहणारा

आणि माझ्या भोवतीची

संध्याकाळ

गडद होत जाते

 

५ सड़का पार करदयां

 

सड़का पार करदयां

इक्‍की जागतें

मासूम वस्‍सुआसे नै

मेरी औंगळ पकड़ी

कनै मेरे अंदर हिल्‍लण आई गिया

 

तिह्दे कित्‍तएयो वस्‍सुआसे दे

मांझे नैं

नसां कटोणें ने

ईंह्यां ही भरोई गेईयां

मेरियां हाक्‍खीं

 

जाह्लू खात्‍मे दे हवाले

घेरी लेंगे

तिस दिया अज्ञात जिंदड़ीया जो

ताह्लू कुत्‍थु होंगी मैं?

 

पता लगगा क्‍या तिस जो

कितणी भी नां करन तां बी

गुज्झी मार करने व्‍हाला जीणा

कनै सिरे पर

चिळकदिया धुप्पा च

छाऊंआ ने नाता जोड़ने दी

लागण

भरमें दे दुराजे नीं नैं

छडणे वाळी

 

तिस जो सण्होंगां क्‍या

कुन्‍ह्की नांह नै खुरची

हत्‍थे पर रक्‍खयो

कूळयां पतरां दिया नसां बिचली

मांदी देही आह

चमड़ीया च रिसणे वाळी?

 

चलगा सैह् जमीना जो

झुकांदा

या झुक्‍कया होंगा

शरण भावना नैं

जीणे दे बारे च

 

कनैं परैणी लाई

ठुआळने पर

भुली जांह्गा

पूरे बेलगाम होणे दा

खूने दा तकाजा?

 

तिस ते देई होंगा

रस्‍ते च पेयो

इक-अध

बेनाम माह्णुअे जो मूंह्डा

काळजे अंदरले

टिकलुए बराबर अंगारां पर

जमीया धूड़ा झाड़ी

या पाह्ड़यां च ही

बधदी रैहंगी तिस दी उमर?

 

तिस दी औंगळ छडणे ते पैह्लें

मैं दिक्‍खी लैंदी

मन मने च

भविष्य च तिस दा

व्‍याकल चेहरा

अपणया पराण्‍यां टुटयां

खेलणुआं बक्‍खी

डरी नैं दिक्‍खणे वाळा

कनैं मेरे अक्खें बक्खें

संझ

न्‍हेरी होंदी जांदी

 

५.सड़क पार करते समय

 

सड़क पार करते समय

एक लड़का

मासूम विश्वास के साथ

मेरी उंगली पकड़ता है

और मैं काँप उठती हूँ

 

उस के विश्वास के

धारदार धागे से

नसें कट जाती हैं तब

निर्हेतुक भर आती हैं

मेरी आँखें

 

यह सोचकर कि जब विनाश के संदर्भ

घेर लेंगे

उस का अज्ञात जीवन

तब कहाँ हूँगी मैं?

 

क्या उसे पता चलेगा

कितना ही नकारा तो भी

मर्माघात करनेवाला जीना

और सिर पर

चिलचिलाती धूप में

साये से नाता जोड़ने की

आस

भ्रांति के द्वार पर

ले जाकर छोड़ने वाली

 

क्या वह सुन पायेगा

किसी ने नाखून से खरोंचकर

हाथों में रखे

कोमल पत्तों की नसों का

क्षीण आक्रोश

त्वचा में रिसनेवाला?

 

क्या वह चलेगा जमीन को

झुकाते हुए

या होगा विनम्र

शरण भाव के साथ

जीने के संदर्भ में

 

और अंकुश लगा कर

उठाए जाने पर

भूल जाएगा

पूरी तरह से निरंकुश होने का

स्वाभाविक तकाजा?

 

क्या वह दे पाएगा

सड़क पर पड़े

किसी

बेनाम को कंधा

दिल में जगे

बिंदीया जितने अंगारों पर

जमी राख को झटक कर?

या केवल पहाड़े में ही

बढ़ती रहेगी उस की उम्र?

 

उस की उंगली छोड़ने से पहले

मैं देख लेती हूँ

मन ही मन में

भविष्य में उस का

परेशान चेहरा

अपने पुराने, मुड़ेतुड़े

खिलौनों की ओर

भयाकुल देखता

और मेरे आस पास

संध्या

गहरी हो जाती है

 

शुभांगी थोरात
कुशल कुमार

                                                        

 

1 comment: