पहाड़ी भाषा दी नौई चेतना .

Wednesday, March 5, 2025

तेज सेठी दियां कवतां

 


कवि लोक भांत भांत दियां कवतां लिखदे। संस्कृता च ता ज्ञान-विज्ञान भी कवतां सलोकां च ही लखोंदा था। 
तेज सेठी होरां पहाड़ी व्यंजन बणाणे दी विधि कवतां च पेश कीती है। तिन चार नमूने हाजर हन। चक्खी नै दिक्खा।  

मद्धरा

दस्सणा मैं अज्ज है   बणाणा मद्धरा ।

असान जेह्या ढंग कनै  सिद्धा पधरा ।


अद्धा किलो काबुली     चणे आनणे ।

डॉलर ही जरूरी नी बस दरमियानणे ।


सेड़ी पाणे रात्ती जो  भ्यागा उबाळने ।

कुक्करे च लाणी सीटी  अद्धे गाळने ।


प्हाड़ी आलू रक्खणे  तोप्पी-ताप्पी नै ।

छिल्ली-छल्ली पाव भर रख माप्पी नै ।


आल्लू हो बरोटे दा जां फिरी ल्हौळा दा ।

मिल्लै न जे मौके दा    तां हो परौरा दा ।


चूल्हे पर  घ्योये दी    कड़ाही रक्खणी ।

खड़ेयाँ मसालेयाँ दी         बुक सट्टणी ।


दाळचीनी लौंग  जीरा   काळी मरचाँ ।

तेजपत्ता  जावित्रिया    दीयां किरचाँ ।


मिट्ठे मिट्ठे सेक्कैं  सब्भ  आल्लू तळने ।

भूरा रंग पकड़न तां      कड्ढी रक्खणे ।


तिसा ही कड़ाहिया  छोल्ले झारी लै तू।

अद्धपक जाह्लु  होन    उतारी  लै  तू ।


गाढ़ा गाढ़ा दहीं पाईया   भर रिड़कणा ।

तिसा ही कड़ाहिया च  देणा सिड़कणा ।


धनिया बुसार  मेथी       लूण पाणा जी ।

मिट्ठी-मिट्ठी अग्गी राह्ड़ा खूब लाणा जी ।


कड़छीया दा चल्लै  हौळी-हौळी छेड़ा जी ।

जिन्ना देणा  छेड़ा   रंग    होणा तेह्ड़ा जी ।


बदाम गरी दाख  कनै    काजू पाई लेया।

फुल मखाणा पाई नै  मद्धरा बधाई लेया ।


दहींयें जाह्लु घ्यो तेल    छड्डी देणा है।

आलु छोल्ले त्यार माल   ढबी देणा है।


द्रिमक-द्रिमक पाणीयें दी लान्दे जाणा जी ।

हौळी-हौळी कड़छी     चलान्दे जाणा जी ।


भत्ते सौग्गी  जेहड़ा इस   मद्धरे जो खांह्नगा जी।

मद्धरे तां खांह्नगा ऊंगळां वी  चट्टी जांह्न्गा जी ।



दाळ  'काळी बरीक' मसरी 

लग्गा   अज्ज    दस्सणा   बणाणा   मसरी

खाह्नगा प्रौह्णा कदी वी तां जाह्न्गा पसरी

 

खान्दे इसा दाळी   जो म्हाजन – खत्तरी

दाणा-दाणा     डग-डग        कनैं    खसरी

 

औह्री दाळ  उन्हाँ तांईं   रामबाण है

पेट्टे  देयां  किरमां   ते  जेह्ड़े कसरी

 

जेट्ठे-हाड़ैं   तपदींयां    जाह्ल   तौन्दियां

बुक्कतां इसा  दाळी दींयां ताह्ल पौन्दियां

 

दो कौल मसरीया दे  धोई- धाई नै

कुक्करे च अट्ठ कौल पाणी पाई नै

 

अदरक 'नै लह्सण पाणा मर्जीया दा 

लूण  कनै  बुसार  पाणा  गर्जीया दा

 

दाळी सांह्यीं दाळ जिह्ज्यां होर बणान्दे

पर   मसरीया   जो   सीटी  घट्ट   लान्दे

 

चौंह सीटियाँ पर  कुक्कर थल्लैं रखणा

अपणे आप खरा  कित्तैं  देणा  ठण्डणा

 

दाळ करनी  दूंह्     डूंघेयां   च   बखरी

इक औह्रीया आळी   दूई  मौह्री सखरी

 

राईया जो  कूंडिया  च घोटा  लैणा लाई 

मिर्च पाणी तीखणी  'नै  दहीं देणा लाई

 

घंटा भर रक्खी   छड्डा  देयी ढक्कणा

त्यार होई जाह्लु   झाळ  लगी उट्ठणा

 

दाळी औह्रीया च इमली पाई रक्खणी

औह्रीया दी कड़छी    रळाई  रक्खणी

 

नक्के च ते 'तूस ' कपाळैं   चढ़ी  जायै

हाक्खीं ते तराळे ब्रह्म - रंघ्र खुड़ी जायै 

 

दूये डूंहगे आळी दाळ बणाणी मौह्री है

तिसा  च न ता खटियाई  न तां औह्री है

 

खाणे दे  शकीन  सारी  जहान खाई गै

जिन्हां घुट्टे पेट तिन्हां मकान बणाई लै

 

दस्सीया तरकीबा ने जे बणाह्नगे मसरी

मौज लैंह्न्गे  चौळां ने जे खांह्न्गे मसरी




पहाड़ी खट्टा



रात भर सिज्जेयो काळे छोल्ले ताळने ।

भ्यागा उठी कुक्करे च पाई नै बुआळने ।


चुल्हे पर  रखणा   कड़ाह्ऊ   लोहे दा ।

देणा पाई नसौंच कौड़ा तेल  थौह्ये दा ।


सट्टणीयां  मरोड़ी नै  दो लाल  मिरचां ।

कजो वी करनीयां बेथौह्यियां किरसां ।


अमचूर कनै   बेसण  बरोबर नापणा ।

उट्ठै  खुश्बू   ताह्लु  तिक्कर  तापणा ।


गुठळियां  कड्ढी  नै   छुआरे  पाई  लैं ।

मूली  वी भणे  कस्सी  कनै   लाई  लैं।


उब्बळेयो  छोल्ले कनै  पाणी ढब्बणा ।

फिरी अद्धा घंटा इह्जो देणा रिज्झणा ।


मिट्ठी- मिट्ठी  अग्गी  ए खट्टा  रिज्झगा ।

चखगा जे कोई  फिरी सैह्यी गिज्झगा ।


खट्टे बाह्जी धाम हुन्दी कदी  वी नी पूरी ।

खट्टे रैहन्दे निहाळदी  परौह्णी झूरी-झूरी ।


बोटी आया पुच्छदा :   मद्धरा- खट्टा, मद्धरा- खट्टा ?

साढू बोल्या "क्या ऐ लाह्येया मद्धरा- खट्टा, मद्धरा- खट्टा" ?

मद्धरे इस चन्दरे यो सट्ट उरुआंह् , प्रोह्णे यों सट्टा खट्टा ।




बड़ियॉं दा सलूणा


मामी हण     बड़ीयाँ 

बणाणा     लग्गी है ।

मामियाँ दी  भैण गीतां

गाणा        लग्गी है ।


कौड़ा तेल कड़ाहिया च 

पाया           मामीयें

चुल्हे देयाँ    लक्कड़ूआँ

सरकाणा     लग्गी है।


मिट्ठैं-मिट्ठैं सेक्कैं  बड़ीयाँ

पाईंयां            तळना 

हौळी-हौळी     झारना

चलाणा       लग्गी है।


होई गईयां     भूरियाँ तां

कड्ढी           रक्खीयाँ

पित्तळू दे      बाटुये च,

पाणा           लग्गी है।


मुसक जे      बड़ीयाँ दी

लग्गी            उड्डणा

पड़ेसण ढक्कैं   पसरियो

नि जाणा      लग्गी है ।


"करा उरांह     कूंडीया

मैं मसाला       घोटदी "

प्याज ल्हसण  छिल्ली करी

पाणा           लग्गी है।


घोटे    विच्च       पाया

बीह्ण  बुसार     धनिया,

जीरा     लैची-दाणा वी

रळाणा          लग्गी है।


होईय्या मसाला   जाह्लु

इक्क         जान   जी

पत्तीलुये च  मामी राह्ड़ा

लाणा           लग्गी है।


कट्टी रक्खे   म्हीन-म्हीन

टमाटर           पड़ेसणी

भुज्जदे         मसाले च

मलाणा         लग्गी है।


आल्लू चार    रक्खेयो हे 

छिल्ली कट्टी             नै

रिज्झदे मसाले    बिच्च

चलाणा           लग्गी है ।


खेत्तरा ते     लम्मे भैण्ठू

आणी हे          रक्ख्यो

ऐन मौका दिक्खी तिन्हें

पाणा             लग्गी है ।


भुज्जदे     मसाल्लैं तेल

जाह्लु           छडी  त्ता

तळीयाँ       बड़ीयाँ भी

ढबाणा          लग्गी है।


रती रती        ढबदी सैः

जान्दी            पाणियें

पित्तळू दी     कड़छिया

चलाणा         लग्गी है।


अंगणैं   द्वारैं      जाह्लु

लगी  मुसक      उड्डणा

हण कुती    पड़ेसण वी

जाणा            लग्गी है ।


(मूह्रली तस्वीर इंटरनेट ते : धामा दी त्यारी)

 
तेज सेठी
कवि अनुवादक 

Sunday, February 23, 2025

मेरे मुहें मत खुलवा - इक परचोळ

 



जुझारू पत्रकार कनै जमीनी कवि विनोद भावुक होरां दी कवतां  दी नौईं कताब मेरे मुहें मत खुलवा ताजी-ताजी छपी है। भावुक होरां दा मेरिआं गल्लां गाजळबेल ते बाद एह दूआ कवता संग्रह है।  इसा कताबा दी परचोळ करा दे हन कवि साहित्यकार आशुुुतोष गुलेरी होरां। समीक्षा ते बाद विनोद भावुक होरां दियां दो ग़ज़लां। 


भाषा जो लेई करि मती सारी गल्लां हुंदिआँ। सबना दा वचार है कि भाषा असां दी अस्मिता दा परतीक हुंदी। माँ-बोली न्याणेआँ जो इस संसारे दी थौ समझाणे दी पैह्ली पौड़ी बणदी। अपणिआ प्हाखा-च गाया गीत, सिद्दा ठौकरें दे हिक्के छूंदा। अपणी बोली अपणा मान हुंदी।

मैं लल्लन टॉप पर अभिनेता जयदीप दा इंटरव्यू सुणा करदा था। तित्थी गल चल्ली तां इंटरव्यू लैणे आळें गलाया - “भाषा का एक अपना गौरव होता है।” मैं सोचणा लगा : “यरो अपणी तां कोई भाषा हैई नीं, असां कैस्दा गौरव मनाइये?

उपरलेआं तर्कां दे राह्यीं अपणे हिमाचले दी इक भाषा होणी चाइए, एह् सुपणा सुत्तेआं-की घड़िआ-घड़िआ ठुआळदा रैंह्दा।

सुत्तेआं माह्णुआं की ही सुपणे औंदे। लौह्के न्याणे बी सौंदेआं-सौंदेआं सुपणा लेई लैंदे। सुपणे दी स्थितिआ च सुत्तेआ कोई पराणा संस्कार जागी पौऐ, तां न्याणे बजळोई ने उट्ठी बैंह्दे। ऐई हाल असां म्हाचलिआं दा है।

कोई प्हाड़िआ च किछ रचना करी दै तां दो-चौर न्याणे बजळोई उठदे। तिस बजळोएपणे च किछ ताबड़तोड़ रचना हुंदिआं, कि सै लिख्खिआ कनैं असां रैहिऐ।

किछ ऐसे भी ह्न जेह्ड़े कुतर्के दी छुणछुणिआ बजाणा सुरु करदे - “भई एह् तां कांगड़ी है, असां इसा जो म्हाचली कैसिओ मनिए!” ऐसे बजळोयो लोकां दा हाल न्याणेआं सैह्यी ही बुझणा। खुंबां सैह्यीं खड़ुत्तेओ मंच, तिन्हां जो थुपकी-थापकी फीः डूह्गी निंदरां सुआई दिंदे।

भाषा दे जेह्ड़े असली पैरोकार ह्न, सै लगेओ अपणे कम्मे। लौह्के ही पुड़ सह्यी, तिन्हां लम्मा सफर तै कीत्ता। सेह् सफर अज भी जारी है। प्हाड़िआ जो अठवीं सूची कदी थौणी, एह् कोई नीं जाणदा। पर जिस रस्तैं पेई करी प्हाड़िआ दा राजमार्ग खुली सकदा, तिस बीड़ा पर चलदे रैह्णा असां दा फर्ज तां है ई, कर्म भी है।

रिड़िआं पर रस्ते नीं हुंदे। माह्णू रिड़िआं पर गौह्यी-लौह्यी करी अपणे पैरां ने धरतू छिलदे कनैं रस्ते बणी जांदे।

विनोद भावुक मिंजो इसा ई लीक्का दे पजारी बझो करदे। धळूं, नगरोटा बगवां दा रैह्णे आळा भावुक मिट्टिआ सैह्यीं मैळा माह्णू है। ‘मेरिआं गल्लां गाजळबेल’ नाएं दा इक प्हाड़ी काव्य संग्रह पैह्ले ई देयी होया कनैं सम्मानत भी होया।

किछ रोज पचांह् फोने पर सूचना मिल्ली, कि नौएं प्हाड़ी काव्य संग्रह ‘मेरे मुहें मत खुलवा’ दा वमोचन श्री शांता कुमार जी दे हत्थैं होऐ, ऐसी भावुक दी भावना है। जिम्मा मेरे मत्थैं मढ़ेआ कि तुहां टैम लेआ, कनैं मेरे इसी कम्मैं करुआ।

चौब्बी जनवरी 2025, शुक्करवार ध्याड़े, यामिनी परिसर, पालमपुरैं कताबा दा वमोचन कांगड़े दे किछ साहित्यकारां दी मजूदगिआ च संपन्न होया। भावुक होरां दे हत्थों कताब मेरे व्ह्ल भी पुज्जी।

हत्थैं औंदेआं सार कताबा दे मुख पृष्ठैं लाल सलाम ठोकेआ। मैं मिह्ना की हस्सेआ, कनैं कताबा दी साज-सज्जा दे चतरेरे दी परचोळ पाई। वैसे फोटो दिखदेआं ई मैं बुझ्झी लेआ था, पर फीः बी अपणिआ बुद्धिआ दी थौह लैणे ताईं पैह्ला कागद पलटी नैं दिखेआ। अरविन्द शर्मा होरां दी कलम दूरैं ते पणछोई जांदी; हैरानी नीं होई। मैं भी सलामे दी लाली सट्टी कनैं गांह् बदेआ।

कताबा दे कागद पळटदेआं सार ही हिंदिआ च इक भूमका पढ़ी नैं थोड़ी हैरानी होणा लाजमी थी। इतणी सौणी माँ-बोलिआ च लिखिओ कताबा दा कुंह्ड चुकदेआं ई बिंदळू होरसी रंगे दा सुजगा, सोच्चेआ नीं था। खैर…

कताबां दिआं भूमकां मिंजो बड़ी नीं गमदिआं। इस करी तिन्हां पर चर्चा करने दी कोई लोड़ भी नीं समझी।

इसी वचारे पर पैह्लिआ कवता मोहर लाई - 

नियां दे पत्थर, कुण तिजो दिखदा

दंदां बिच जेहड़ा भी डाठ बणी रेह्या। 


डाठ बड़ी भारी सख्त हुंदी। तोता कितणा भी चुस्म होऐ, डाठा हेठ आई नैं ट्रैं सारेआं दी बोलदी। खाणे जो पौंदे दंदां बिच डाठ बणी नै रैह्णा, जिगरा चाइए—कलमकारे दिआ छिणिआ बड़ा बांका बिंब घड़ी सुटेआ—

खीसा रेह्या खाली, पर लाट बणी रेह्या।

एह् ऐसा है जिह्आं साहित्य आळा अपणा खीसा भनीं खाली होऐ, पर साहित्य दे ‘लाट’ बणी घुमणे आळेआं साह्बां दी बड़ी मौज है। इसी गप्पा की गांह् बदांदेआं मेरी जिज्ञासा दा समाधान भी भावुक करदा - 

दुनिया च तिसदा ही ठाठ बणी रेह्या।

दिख्खाऽल्ला—कदई सुथरी कहाणी रची।

जिन्हां दे पल्लैं किछ नीं हुंदा, असल ठाठ तिन्हां दे ही ह्न। जिन्हां अपणे सिरैं जिम्मेदारिआं चुक्किआं, सेह् लोक तां चक्किआ च घुन्ने साह्यीं पयोई करी पीह्ण होई गऐ।

पर पीह्ण होयो बगैर जिंदगिआ दा असल सार बझोणा मुश्कल है। इस वचारे पर भावुक अपणिआ कवता दी मोहर लांदे—

कुछनां ही कित्तियां जगे च असल कमाईयां

मतेआं-सारेयां तां लक्कड़ पत्थर ही कठेरे। 

एह् इसा कताबा दी दुइआ कवता दा इक बंध है। इस कथने जो पिछलिआ कवता नै जोड़ी दिखा — जिंदगिआ दा सारा लब्बो-लुआब सामणे आई जाणा।

असल कमाई पीह्ण होणे च ही है। कैं की पीह्ण होयो बाःज्जी पेटे दा गुजारा नीं चलदा। कवता संग्रह दी तिसरिआ कवता च भावुके दा समाजिक सरोकार फुटी करी मुखर होंद्दा—

नल़के दे पाणिए मारी खरी मत्त

भुले गे हन सारे बांईं वाल़ी बत्त।


असां पर इक ऐसा दौर आया कि जिस बिच ग्रांए दे लोकां च भी जीवनशैली दे बगाड़ ने जुड़िआं बमारिआं दा झकझकांड आई खड़ोत्तेआ। कारण सिर्फ इतणा कि हुण ग्रांए दे लोक भी शरीरिक मेहण्त नीं करना चांह्दे। इसी खातर भावुक गलाणे पर मजबूर होया कि नळका भनीं अपणिआ जगह ठीक है, पर मरिओ बाईं दी बत्ता भुलगे तां खे खांगे।

इस करी हस्देआं खेलदेआं जिंदगी जीणी है तां मेहण्त करना मत छडदे, कैं पई—

हस्सी लेया, खेली लेया, दिक्खी लेया जग

मरी जाणा जाह्लू लोकां फूकी देणी अग्ग।

प्रकृति कनैं संस्कृति दे मसले पर विनोद भावुक होई जांदा—

घर घर सड़कां, कुआल़ नीं मिलणे

चिड़िआं, तित्तर, मोनाल नीं मिलणे। 

मैं सोचदा, पह्यी सारे माह्णू हण स्कूटरिआं आळे होई गऐ, कुआळां दी हुण कुण बात पुच्छै? रुक्खां दे प्रति आरिआं दा ऐसा बर्ताव जे कर होर जारी रेआ, तां चिड़िआं भी तित्तर होई जाणा। मोनाल तां पैह्ले ही टोपिआ दी शान होणे खातर अपणा शरीर छड्डी गेआ।

भावुक हस्से मजाके च गंभीर गल्ल गलाणे दा हुनर पाळदा—

गाईं आईयां तिसदे हेस्सें

अपणे हेस्सें झोटा ताऊ। 

करना क्या मंदरोटा ताऊ 

अपणा सिक्का खोटा ताऊ।

डॉ आशुतोष गुलेरी 'नि:शब्द'
नारायण उवाच-ऋग्वेदीय पुरुष सूक्त पर टीका,
पुनरागमन-लघु उपन्यास, 
आयुर्वेदाचार्य,
प्रशासक, कायाकल्प, पालमपुर।
इन्हां चौंईं लैणां च इक गंभीर दार्शनिकता लुकिओ। जिस रोज कताबा दा वमोचन होणा था, सै टैम भावुकें लेआ था। मैं सारे कार्यक्रमे दा साक्षी होया। मैं दिक्खेआ, जेह्ड़ा टैम भावुके दा होणा था, तिस टैमे होर ही चुक्किऐ। भावुक पचांह् खड़ोई करी सारेआं जो गांह् करदा रेआ। अपणा आप पिच्छैं रखी करी दूयेआं जो गांह् रखणा, एह् भावुके दा अपणा बड़ा भारी गुण है। हण गांईं लीणे आळे माह्णुआं जो सोचणा पौंगा - ‘कि नीं देणी गा तां कोई गल्ल नीं, पर दूयेआं दे घरैं झोट्टे तां मत बन्ना मेओ।’

इस पोथुए च कुल मलाई करी ठह्त्तर कवतां ह्न। संस्कृति, संस्कार, रुआज, टब्बर-टेरा कनैं प्रकृतिआ सौगी जीव-जनौरां दा वचार भी इस पोथुए च खुली नैं होया। कवतां दा शिल्प चलंत भाषा है। तुकबंदिआं दा पल्ला पकड़ी इक सौह्णी माळा जपिओ भावुक होरां।

निखिल पब्लिशर्स एण्ड डिस्ट्रीब्यूटर्स, 37, ‘शिवराम कृपा’, विष्णु कालोनी शाहगंज, आगरा ते इस कवता संग्रह ‘मेरे मुहें मत खुलवा’ दा प्रकाशन होया। पढ़ने जोग सामग्रिआ दी साफ-सुथरी छपाई, कनैं इस पोथुए दा मोल ₹ 150/-, प्हाड़िआ दे पाठकां जो एह् संग्रह जरूर पढ़ना चाइए। प्हाड़िआ दा बड़ा ज्ञान नीं झाड़ेआ भावुकें। समझा बौणे जोग चलंत शब्दां दा प्रयोग, कनैं सुंठुए बिंबा च मुआवरेआं दी बुणतर संग्रह दी पणछाण बणगे।




विनोद भावुक
कवि, पत्रकार 


   

तो रक्खे रिस्ते संभाल़ी के।

पर यार खिसके बुत्तां न्काल़ी के।।

 

ऐथु तां हड्डू भी गाल़ी ते फाकेयां।

डाइडिंग तिसदी, खांदा उबाल़ी के।।

 

धुखियो जे तोंदी है सैल्ला नी डाल़ू।

तां खड़ पचाए डंगरां जगाल़ी के।।

 

जे छोड़ तुसां जो तां निकल़ी चल्ला।

असां तो ओणा तिसजो निहाली के।।

 

हन लीरां कीतरां च जुग याद ओंदे।

तां खिंद्दां रखियां अम्मा संभाल़ी के।।

 

नीतां जो मिलदियां आईयां मुरांदां।

दिखा मनां देयां मैलां गुआल़ी के।।

 

 

  2  

फिरी सद्दे, फिरी आये मंडिया। 

फिरी दिले ने लाये मंडिया।।

 

ऐसे साथ पुगाये मंडिया।

लगदा जिंहां जाये मंडिया।।

 

ठग तां टकरे चौनी बक्खेयां।

पर नी कदी ठगाये मंडिया।।

 

ओहरथी दिक्खे हीरे रूल़दे।

पत्थरां दे मुल पाये मंडिया।।

 

तिन्हां कमाए सोना-चांदी।

असां तां नच्चे-गाये मंडिया।

 

गुर तां ठकरे सच्चे-पक्के।

जीणे दे गुर पाये मंडिया।।

 

राहू-केतू असंा दे सक्के।

बुध-सूरज छाये मंडिया।।

 

रस्से बस्सें मंडी तेरी।

दिलें सुकर मनाये मंडिया।

 

इक दिन मंडी छडणा पौणी।

छड़ी जाणे साये मंडिया।।

 

दिल करदा कि बस्सी जाईए।

छड़ी कांगड़े माये मंडिया।।