tag:blogger.com,1999:blog-5976934120870928842024-03-19T14:18:34.590+05:30दयारPrakash Badalhttp://www.blogger.com/profile/04530642353450506019noreply@blogger.comBlogger228125tag:blogger.com,1999:blog-597693412087092884.post-12452432249984189062024-03-06T04:00:00.001+05:302024-03-06T04:00:00.151+05:30<p> </p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhxgF6AWnB5nJS_H7439l9vekUj2t0Zm2tsYttipPXdho-na9RYRWmnZVhimwtTugODd3HggD_DuDcjb2jSxtHqmYj1XJtMChgzyjgxYB37_TB75m55GUa1vBULX7UrpnmasT9LpbqXLiPYLyPe1oRfF0wnwaxcMg9HDBFJc5WQ0vyuZabrfPSsTOZoZBw/s1280/IMG-20240220-WA0003.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="1280" data-original-width="952" height="400" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhxgF6AWnB5nJS_H7439l9vekUj2t0Zm2tsYttipPXdho-na9RYRWmnZVhimwtTugODd3HggD_DuDcjb2jSxtHqmYj1XJtMChgzyjgxYB37_TB75m55GUa1vBULX7UrpnmasT9LpbqXLiPYLyPe1oRfF0wnwaxcMg9HDBFJc5WQ0vyuZabrfPSsTOZoZBw/w298-h400/IMG-20240220-WA0003.jpg" width="298" /></a></div><br /><p></p><p style="text-align: center;"><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px; text-align: start;">फौजियां दियां जिंदगियां दे बारे च असां जितणा जाणदे</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px; text-align: start;">, </span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px; text-align: start;">तिसते जादा जाणने दी तांह्ग असां जो रैंह्दी है। रिटैर फौजी भगत राम मंडोत्रा होरां फौजा दियां अपणियां यादां हिंदिया च लिखा दे थे। असां तिन्हां गैं अर्जी लाई भई अपणिया बोलिया च लिखा। तिन्हां स्हाड़ी अर्जी मन्नी लई। हुण असां यादां दी एह् लड़ी सुरू कीती है</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px; text-align: start;">, </span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px; text-align: start;">दूंई जबानां च। पेश है इसा लड़िया दा <b style="color: black; font-size: medium;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 18.4px;">क्ताह्ळुआं</span></b></span><b style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px; text-align: start;"> </b><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px; text-align: start;">मणका। </span></p><p style="text-align: center;"><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px; text-align: start;">(चित्र : सुमनिका, कागजे पर सॉफ्ट पेस्टल रंग कनै पेंसिल) </span></p><p style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px;"></p><p style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px;"></p><p align="center" class="MsoNormal" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px; text-align: center;"><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="background-color: #0c343d; color: #0c343d; font-size: 14.85px;">...................................................................</span></p><p></p><p align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">समाधियाँ दे परदेस च</span></b></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";"></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">मेरे
कमाण अफसर होराँ मेरी तिस </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">वै</span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">धानिक शिकायत जो लई करी आर्टिलरी </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">रिकॉर्डस</span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">, नासिक रोड कैम्प दे कमाण अफसर कन्नै मिल्ले। मेरी तैनातियाँ दे बारे च होइयाँ भुल्लाँ ताँईं आर्टिलरी </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">रिकॉर्डस </span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">ही
खास करी नै जवाबदेह था किञा कि तित्थू ते ही जेसीओ दी पोस्टिंग दी प्रपोजल आर्टिलरी
डायरेक्टरेट दी मंजूरी ताँईं भेजी जाँदी थी कनै मंजूर होणे पर ऑर्डर भेजी दित्ते जाँदे
थे। मेरिया शिकायता पढ़ी करी आर्टिलरी </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">रिकॉर्डस
</span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">दे कमाण अफसर होराँ जो अपणे ऑफिस ते होइयाँ
भुल्लाँ सुज्झियाँ हौंगियाँ। तिन्हाँ बखेड़े ते बचणे ताँईं मेरे कमाण अफसर जो सलाह
दित्ती कि सैह् 15 दिन दे अंदर मेरे पोस्टिंग ऑर्डर फील्ड एरिया ताँईं जारी करी दिंह्गे
बस मिंजो अपणी वैधानिक शिकायत वापस लैणे ताँईं राजी करी लिया जाये। मेरे कमाण अफसर
होराँ आर्टिलरी </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">रिकॉर्डस </span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">ते वापस आयी करी मिंजो अपणे ऑफिस च सद्दी
नै बोल्या, “तुसाँ दी मंग 15 दिनाँ दे अंदर पूरी होयी जाणी। तुसाँ जो होर क्या चाहीदा? हुण <span style="background: white; mso-highlight: white;">स्टैचट्रि कंप्लेंट जो अग्गै बद्धाणे दा क्या फायदा? इसा जो वापस लयी लिया।”</span>
मिंजो अपणे कमाण अफसर दी सलाह मनणे च अपणा भला सुज्झेया कनै मैं अपणी सैह् वैधानिक
शिकायत वापस मोड़ी लई थी।</span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">किछ
दिनाँ परंत मेरे पोस्टिंग आर्डर अरुणाचल प्रदेश च ‘तेजू’ नाँयें दिया इक ठाहरी पर तैनात
आर्टिलरी दी इक फील्ड रेजिमेंट ताँईं आयी गै थे। इसते पहलैं मैं अरुणाचल प्रदेश दी
उत्तर-पश्चिमी हद च पौणे वाळे ‘लुम्पो’ च रिहा था। इसा बारिया मिंजो अरुणाचल प्रदेश
दे सुदूर पूर्वी हिस्से च जाणा था। </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">बे</span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">शक एह् बहोत दूर दी फील्ड पोस्टिंग थी।
मिंजो गुवहाटी ते गाँह<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ट्रेना च तिनसुकिया
नाँयें दिया जगह जायी करी तित्थू ते तेजू ताँईं फौजी काफिले कन्नै ब्रह्मपुत्र नदी
जो पार करदे होयाँ तेजू जाणा था। तित्थू ब्रह्मपुत्र 8-9 किलोमीटर चौड़ी है।</span><b style="text-align: left;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p> </o:p></span></b></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">तिस
दौरान अपणे बेटे दी कॉलेज दी पढ़ाई दे सिलसिले च मिंजो दो दिन दी छुट्टी लई करी भोपाल
जाणा पिया था। मेरिया तिसा छुट्टिया दे दौरान लोकनाथनैं मेरा सारा </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">कीतेया-</span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">करा</span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">या </span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">बिगाड़ी नै रखी दित्ता था।</span><b style="text-align: left;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p> </o:p></span></b></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">मिंजो
अपणी इक गलती जो सुधारने ताँईं<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>अपने बेटे ताँईं
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="background: white; mso-highlight: white;">क्षेत्रीय</span></b></span><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-highlight: white;"> </span><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">शिक्षा संस्थान, भोपाल</span></b><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">
(आर.आई.ई. भोपाल जिस्सेयो पहलैं क्षेत्रीय शिक्षा महाविद्यालय, भोपाल दे नाँ ते जाणेया
जाँदा था) च दाखिला दुआणा जरूरी होयी गिया था।<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>दरअसल जद मेरे बेटैं केंद्रीय विद्यालय, देवलाली ते बद्धिया नंबर लई करी दसमीं
दा म्तिहान पास करने दी मिंजो खबर दित्ती थी ताँ मैं तिसते पुच्छेया था कि सैह् अग्गैं
क्या पढ़ना<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>चांह्दा है। तिन्नी दस्सेया था कि
तिसदी पसंद ‘कॉमर्स’ है। मैं गुस्सैं होयी नै तिस्सेयो ग्लाया था, “तू ‘साइंस’ कैंह्
नीं<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>पढ़ना चांह्दा? तेरी बैह्ण भी ताँ साइंस
पढ़दी है।”<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>तिन्नी डरी करी साइंस पढ़ने ताँईं
हामी भरी लई थी कनै बाद च ठीक-ठाक नंबर लई करी जमा दो दा म्तिहान भी पास करी लिया था
अपर ग्रेजुएशन दी डिग्री ताँईं मैथ्स पढ़ने ताँईं तिन्नी साफ नाँह् करी दित्ती थी। इस
करी नै मैं नाशिक दे इक कॉलेज च फिज़िक्स, केमिस्ट्री कनै बायोलॉजी कन्नै<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>तिस्सेयो दाखिला दुआयी दित्ता था। मेरी बेटी तिस
वक्त नाशिक च इक दूजे कॉलेज च फिज़िक्स, केमिस्ट्री कनै मैथ्स कन्नै<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ग्रेजुएशन दे त्रीये साल च पढ़ा दी थी।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>बेटियैं मिंजो दस्सेया था कि फिज़िक्स कन्नै ग्रेजुएशन
करना तिसा दे भाउये दे बस च नीं लगदा।</span><span style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">मिंजो अपणे बेटे दिया पढ़ाइया जो लई करी फिक्र
लगेह्या था। मैं सोचदा था काश! मैं तिसदी पसंद मुताबिक दसमीं ते परंत तिस्सेयो कॉमर्स
पढ़ना दित्तेया होंदा। हुण मैं किछ भी नीं करी सकदा था किञा कि हुण तिकर गोदावरी च बहोत
पाणी गुजरी चुक्केह्या था।</span><span style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">इक दिन मेरी नजर आर.आई.ई. भोपाल दे इक इश्तहार
पर पई जिस च चार साल दे ‘बीएससी बीएड कोर्स’ च इक कॉम्बिनेशन केमिस्ट्री, बायोलॉजी
कनै जियोलॉजी भी था जेह्ड़ा मेरे बेटे ताँईं सही था। आर.आई.ई. भोपाल दे तहत महाराष्ट्र,
छत्तीसगढ़, दादरा कनै नगर हवेली, दमन कनै दीव, गोवा, गुजरात कनै मध्य प्रदेश औंदे थे।
</span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">(देश च पंज <b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="background: white; mso-highlight: white;">क्षेत्रीय</span></b></span><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-highlight: white;"> </span><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">शिक्षा संस्थान </span></b><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">हन्न।</span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";"> चंडीगढ़, हरियाणा, हिमाचल प्रदेश, जम्मू कनै कश्मीर, राष्ट्रीय
राजधानी क्षेत्र दिल्ली, पंजाब, राजस्थान, उत्तर प्रदेश कनै उत्तराखंड दे स्टूडेंटां
ताँईं <b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="background: white; mso-highlight: white;">क्षेत्रीय</span></b></span><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-highlight: white;"> </span><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">शिक्षा संस्थान, अजमेर </span></b><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">है।)<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मेरा बेटा महाराष्ट्र दे कोटे ते हकदार था। मैं
तिस ताँईं एप्लीकेशन भेजणेयो देर नी कित्ती। बेटा मेरिट दी वेटिंग लिस्ट च दूजे नंबरे
पर आया। मैं टेलीफोन दे जरिये आर.आई.ई. भोपाल कनै मेल-मिलाप कित्ता ताँ तिन्हाँ मिंजो
दस्सेया कि इक सीट है जेकर तय वक्त तिकर वेटिंग लिस्ट च पहले नंबर वाळा उम्मीदबार नीं
आया ताँ मेरे बेटे जो एडमिशन मिली सकदी है। मैं अपणे कमांडिंग अफसर ते भोपाल जाणे ताँईं
दो दिन दी छुट्टी मंगी जो तिन्हाँ मंजूर करी दित्ती। मैं बेटे जो लई करी भोपाल गिया
अपर तित्थू दो दिनाँ च कम्म नीं होया। जाह्लू मैं टेलीफोना पर अपणे सीओ नैं छुट्टी
बद्धाणे दी गल्ल कित्ती ताँ तिन्हाँ ग्लाया, “साहब, तुसाँ अपणा कम्म करी नैं औआ, जितणे
दिन लगदे हन्न तितणी तुसाँ दी छुट्टी<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>बद्धाई
दित्ती<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>जाँह्गी।”</span><span style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">मैं अपणे बेटे जो तित्थू एडमिशन दुआणे च कामयाब
रिहा अपर लोकनाथन दे मामले च हारी गिया था।<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>लोकनाथन जो पता था कि मैं दो दिनाँ दी छुट्टी गिह्या था अपर जाह्लू मैं दो दिनाँ
परंत डियुटी पर हाजिर नीं होया ताँ पलटण च अफवाह फैली गयी कि हैड साहब (हैड क्लर्क
साहव) पोस्टिंग चली गैह्यो हन्न।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>लोकनाथन जो
दिक्खी नैं हर कोई कुसी न कुसी बहाने सैही गल्ल दोहरा दा था। तिन्नी जिञा-तिञा ऑफिस
च मेरी खाली कुर्सी दे बक्खैं बैठी करी इक दिन गुजारेया। जाह्लू अगले दिन भी मैं ड्यूटी
पर हाजिर नी होया ताँ लोकनाथने जो पक्का जकीन होयी गिया कि मैं पोस्टिंग चली गिह्या।
तैह्ड़ी ‘रम इशू डे’ था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>लोकनाथन दा हौसला
टुटी गिया तैह्ड़कणिया संझा तिन्नी जुगाड़ लगायी करी रम दे पंज-सत पेग घड़ोपी करी राती
पलटण च खूब हंगामा कित्ता।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>तिस पर काबू पाणे
ताँईं राती अफसराँ जो यूनिट च औणा पिया।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>जाह्लू
तिकर तिसदा नशा नीं उतरेया ताह्लू तिकर तिस्सेयो इक दरखते कनै खड़ेरी करी मजबूत रस्सियों
कन्नै बन्हीं करी रक्खेया गिया। नशा उतरने पर तिस्सेयो कमाण अफसर दे ऑर्डर पर हिरासत
च लई लिया गिया।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>काश! तिन्हाँ दिनाँ च मोबाइल
फोन होंदे जिस ते मेरी कनै लोकनाथन दी गल्लबात मुमकिन होयी सकदी।</span><span style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">अगले दिनैं संझा जो मैं भोपाल ते वापस आयी गिया।
जाह्लू मैं भ्यागा दफ्तर पुज्जेया ताँ तकरीबन तिस टैमें ही कमाण अफसर होराँ अपणे दफ्तर
च आयी करी अपणे ‘स्टिक अर्दली’ दे जरिये मिंजो अपणे साह्म्णे तरंत हाजिर होणे दा ऑर्डर
दित्ता था। तिन्हाँ कन्नै होयी गल्लबात दा जिक्र मैं इस सीरीज दी सैंतीसमी कड़ी च करी
आह्या, पेश हन्न तिसदे अंश </span><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">―</span><b><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p> </o:p></span></b></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">……….
जिञा ही मैं तिन्हाँ जो सेल्यूट कित्ता तिन्हाँ तरंत पुच्छेया, “साहब जिस कम्मे ताँईं
तुसाँ छुट्टी गैह्यो थे सैह् कम्म होयी गिया?” <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">“हाँ
सर, होयी गिया” मैं भी तरंत जवाब दित्ता था। <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">"गुड"
तिन्हाँ अपणे साह्म्णे खुल्लिह्यो फाइला ते नजराँ हटाये बगैर बोल्या था।</span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">“अच्छा साहब एह् दस्सा, असाँ लोकनाथन जो
कितणे दिनाँ दे अंदर घर भेजी सकदे हन्न?" कर्नल साहब होराँ दा अगला सुआल था।</span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">“सर,
लोकनाथन जो ….. तिस्सेयो तुसाँ ..…</span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">“बस
साहब, मैं होर किछ नीं सुणना चाँह्दा। तुसाँ एह् दस्सा तिस्सेयो डिसमिस करी नै कितणे
दिनाँ दे अंदर घर भेजी सकदे हन्न?” <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">तिन्हाँ
मेरी गल्ल पूरी होणे ते पहलैं ही उच्ची उआज च अपणा सुआल दोहराया। तिन्हाँ दे तेवर दिक्खी
नै मिंजो हिम्मत नीं होयी कि अपणी गल्ल पूरी कराँ। तिन्हाँ दे सुआले दे जवाब च मैं
हौळैं कि ग्लाया, <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">“सर,
तिस्सेयो असाँ अज्ज ते अठमे दिन घर भेजी सकदे हन्न।”</span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">“इसते
तौळा कैंह् नीं?”</span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">“सर,
तुसाँ जो तिस्सेयो वजह दसणे दा नोटिस (कारण बताओ नोटिस) देणा पौणा कनै तिस्सेयो जवाब
देणे ताँईं ठीक-ठाक वक्त भी देणा पौणा।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>एह्
वक्त सत्त दिनाँ दा ताँ होंणा ही चाहीदा।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>तिसदा
जवाब औणे दे परंत जेकर तुसाँ जो लगदा है कि तिस्सेयो घर भेजणा ही पौणा ताँ भेजी सकदे
हन्न। जेकर सैह् अपणा जवाब तौळा देई दिंदा है कनै तुसाँ जो तिसते तसल्ली नीं होंदी
है ताँ तिसदे अगलैं दिनैं भी भेजी सकदे हन्न।" <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">मैं
अपणी गल्ल ग्लाँदा गिया, <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">"अपर
मेरी तुसाँ नै इन्सानियत दे तौर पर इक विनती है कि तिस्सेयो तनखाह देणे ते परंत ही
घर भेज्या जाए किञा कि तिस व्ह्ली घर जाणे ताँईं ट्रेन टिकट खरीदणे जो पैसे भी ताँ
होणा चाहीदे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>इस तरीके नै डिसमिस करने ते परंत
तिसदी घर जाणे ताँईं<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>फ्री रेलवे वारंट जाँ
कन्सेशन वाउचर दी हकदारी नहीं रैंह्दी।”<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">“ठीक
है साहब, अज्ज उन्नी तरी</span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">क </span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">है। त्रेयी तरी</span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">क </span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">जो मेरे साइन
करवायी नै तिस्सेयो तुसाँ कारण बताओ नोटिस देई दिया। अपर ध्यान रैह् कि नोटिस देणे
ते पैह्लैं तिस्सेयो इस गल्ल दा पता नीं लगणा चाहीदा नीं ताँ तिन्नी हल्ला करना।"</span><b><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p> </o:p></span></b></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">(बाकी
अगलिया कड़िया च….)</span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p> </o:p></span></b></p>
<p align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span style="background-color: #0c343d; color: #0c343d; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px;">...................................................................</span></p><p align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">समाधियों के प्रदेश में (इकतालीसवीं
कड़ी)</span></b></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">मेरे
कमान अधिकारी साहब मेरी उस </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">वै</span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">धानिक शिकायत को लेकर तोपखाना अभिलेख, नासिक
रोड कैम्प के कमान अधिकारी से मिले।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मेरी तैनातियों
से संबंधित भूलों के लिए ‘तोपखाना अभिलेख’ ही मुख्य रूप से जवाबदेह था क्योंकि वहाँ
से ही जेसीओ की पोस्टिंग की प्रपोजल तोपखाना निदेशालय की स्वीकृति के लिए भेजी जाती
थीं और स्वीकृत होने पर आदेश जारी कर दिये जाते थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मेरी शिकायत पढ़ कर तोपखाना अभिलेख के कमान अधिकारी
को अपने कार्यालय द्वारा की गयी भूलों का एहसास हुआ होगा।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उन्होंने बखेड़े से बचने के लिए मेरे कमान अधिकारी
को परामर्श दिया कि वे 15 दिन के भीतर मेरी पोस्टिंग फील्ड एरिया के लिए जारी कर देंगे
बस मुझे अपनी वैधानिक शिकायत वापस लेने के लिए मना लिया जाए।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मेरे कमान अधिकारी ने तोपखाना अभिलेख से लौट कर
मुझे अपने ऑफिस में बुलाया और कहा, “आपकी मांग 15 दिन के भीतर पूरी हो जाएगी। आपको
और क्या चाहिए? अब <span style="background: white; mso-highlight: white;">स्टैचट्रि
कंप्लेंट को आगे बढ़ाने का क्या फायदा? इसे वापस ले लो।</span>” मुझे अपने कमान अधिकारी
की सलाह मानने में ही अपनी भलाई नज़र आयी और मैंने अपनी वह वैधानिक शिकायत वापस ले
ली थी।</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">कुछ
दिनों के उपराँत मेरे पोस्टिंग ऑर्डर अरुणाचल प्रदेश के ‘तेजू’ नामक एक स्थान पर तैनात
आर्टिलरी की एक फील्ड रेजिमेंट के लिए जारी हो गए। इससे पहले मैं अरुणाचल प्रदेश की
उत्तर-पश्चिमी सीमा पर स्थित ‘लुम्पो’ में रहा था। इस बार मुझे अरुणाचल प्रदेश के सुदूर
पूर्वी भाग में जाना था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>निःसंदेह यह बहुत
दूर की फील्ड पोस्टिंग थी। मुझे गुवहाटी से आगे ट्रेन से तिनसुकिया नामक स्थान में
जाकर वहाँ से तेजू के लिए सेना के काफ़िले के साथ ब्रह्मपुत्र नदी को पार करते हुए
तेजू जाना था। वहाँ ब्रह्मपुत्र 8-9 किलोमीटर चौड़ी है।</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">उसी
दौरान अपने बेटे की कॉलेज की पढ़ाई के सिलसिले में मुझे दो दिन की </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">छुट्टी </span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">लेकर भोपाल जाना पड़ा था। मेरी उस </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">छुट्टी </span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">के
दौरान लोकनाथन ने मेरा सारा किया-धरा बिगाड़ कर रख दिया था।</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">मुझे
अपनी एक गलती को सुधारने के लिए अपने बेटे के लिए <b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="background: white; mso-highlight: white;">क्षेत्रीय</span></b></span><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-highlight: white;"> </span><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">शिक्षा संस्थान, भोपाल</span></b><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;"> (आर.आई.ई. भोपाल जिसे पहले
क्षेत्रीय शिक्षा महाविद्यालय, भोपाल के नाम से जाना जाता था) में प्रवेश दिलाना ज़रूरी
हो गया था। दरअसल जब मेरे बेटे ने केंद्रीय विद्यालय, देवलाली से अच्छे अंक लेकर दसवीं
की परीक्षा पास करने की मुझे सूचना दी थी तो मैंने उससे पूछा था कि वह आगे क्या पढ़ना
चाहता है। उसने बताया था कि उसकी रुचि ‘कॉमर्स’ में है। मैंने क्रोधित होकर उसे कहा
था, “तुम ‘साइंस’ क्यों नहीं पढ़ना चाहते? तुम्हारी बहन भी तो साइंस पढ़ती है।”<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उस ने डर कर साइंस पढ़ने के लिए हामी भर ली थी और
बाद में ठीक-ठाक अंक लेकर जमा दो की परीक्षा भी पास कर ली थी लेकिन स्नातक की डिग्री
के लिए गणित पढ़ने के लिए उसने साफ मना कर दिया था। अतः मैंने नाशिक स्थित एक कॉलेज
में फिज़िक्स, केमिस्ट्री और बायोलॉजी के साथ उसे प्रवेश दिला दिया।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मेरी बेटी उस समय नाशिक स्थित एक दूसरे कॉलेज में
फिज़िक्स, केमिस्ट्री और मैथ्स के साथ स्नातक की डिग्री के तृतीय वर्ष में पढ़ रही थी।
बेटी ने मुझे बताया था कि फिज़िक्स के साथ ग्रेजुएशन करना उसके भाई के बस में नहीं लगता।</span><span style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">मैं बेटे की पढ़ाई को लेकर चिंतित था। मैं सोचता
था काश! मैंने उसकी रुचि के अनुसार दसवीं के बाद उसे कॉमर्स पढ़ने दिया होता। अब मैं
कुछ नहीं कर सकता था क्योंकि अब तक गोदावरी में बहुत पानी बह चुका था।</span><span style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">एक दिन मेरी नज़र आर.आई.ई. भोपाल के एक विज्ञापन
पर पड़ी जिसमें चार वर्ष के ‘बीएससी बीएड कोर्स’ में एक कॉम्बिनेशन केमिस्ट्री, बायोलॉजी
और जियोलॉजी भी था जो मेरे बेटे के लिए उपयुक्त था। आर.आई.ई. भोपाल के अन्तर्गत महाराष्ट्र,
छत्तीसगढ़, दादरा और नगर हवेली, दमन और दीव, गोवा, गुजरात और मध्य प्रदेश आते थे। </span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">(देश में पांच <b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="background: white; mso-highlight: white;">क्षेत्रीय</span></b></span><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-highlight: white;"> </span><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">शिक्षा संस्थान </span></b><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">हैं।</span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";"> चंडीगढ़, हरियाणा, हिमाचल प्रदेश, जम्मू और कश्मीर, राष्ट्रीय राजधानी
क्षेत्र दिल्ली, पंजाब, राजस्थान, उत्तर प्रदेश एवं उत्तराखंड के छात्रों के लिए <b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="background: white; mso-highlight: white;">क्षेत्रीय</span></b></span><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-highlight: white;"> </span><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">शिक्षा संस्थान, अजमेर </span></b><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">है।)<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मेरा बेटा महाराष्ट्र के कोटे से पात्र था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मैंने तुरंत आवेदन पत्र भेज दिया।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>बेटा मेरिट की प्रतीक्षा सूची में नंबर दो पर आया।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मैंने टेलीफोन के माध्यम से आर.आई.ई. भोपाल से सम्पर्क
किया तो उन्होंने बताया कि एक सीट है अगर नियत समय तक प्रतीक्षा सूची में नंबर एक के
स्थान वाला अभ्यार्थी नहीं आया तो मेरे बेटे को प्रवेश मिल सकता है।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मैंने अपने कमांडिंग अफसर से भोपाल जाने के लिए
दो दिन का अवकाश मांगा जो उन्होंने मंजूर कर दिया।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मैं बेटे को लेकर भोपाल गया लेकिन वहाँ दो दिन में
काम नहीं हुआ। जब मैंने टेलीफोन पर अपने सीओ से छुट्टी बढ़ाने के लिए बात की तो उन्होंने
कहा, “साहब, आप अपना काम करके आइये, जितने दिन लगते हैं उतनी आपकी छुट्टी<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>बढ़ा दी जाएगी।”</span><span style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">मैं अपने बेटे को वहाँ प्रवेश दिलाने में सफल
रहा परंतु लोकनाथन के मामले में हार गया था।<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>लोकनाथन को पता था कि मैं दो दिन की </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">छुट्टी<span style="background: white; mso-highlight: white;"> </span></span><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">गया
था लेकिन जब मैं दो दिन के बाद </span><span lang="HI" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">ड्यूटी </span><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">पर हाजिर नहीं हुआ तो यूनिट
में अफवाह फैल गयी कि हैड साहब (हैड क्लर्क साह</span><span lang="HI" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">ब</span><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">) पोस्टिंग चले गये हैं।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>लोकनाथन को देख कर हर कोई किसी न किसी सन्दर्भ में<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>यही बात दोहरा रहा था। उसने किसी न किसी तरह ऑफिस
में मेरी खाली कुर्सी के पास बैठ कर एक दिन गुजारा। जब अगले दिन भी मैं ड्यूटी पर हाजिर
नहीं हुआ तो लोकनाथन को पक्का यकीन हो गया कि मैं पोस्टिंग चला गया हूँ।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उस दिन ‘रम इशू डे’ था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>लोकनाथन का मनोबल टूट गया और उस शाम को उसने जुगाड़
लगा कर रम के पांच-सात पेग गटक कर रात को यूनिट में खूब हंगामा किया। उस पर काबू करने
के लिए रात को अफसरों को यूनिट में आना पड़ा।<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>जब तक उसका नशा नहीं उतरा तब तक उसे एक पेड़ के साथ खड़ा करके मज़बूत रस्सियों
के साथ बांध कर रखा गया। नशा उतरने पर उसे कमान अधिकारी के आदेश पर हिरासत में ले लिया
गया। काश! उन दिनों मोबाइल फोन होते जिससे मेरी और लोकनाथन कि बातचीत मुमकिन हो पाती।</span><span style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">अगले दिन की संध्या को मैं भोपाल से लौट आया।
जब मैं प्रातः कार्यालय में पहुंचा तो लगभग उसी समय कमान अधिकारी महोदय ने अपने कार्यालय
में पहुंच कर अपने ‘स्टिक अर्दली’ द्वारा मुझे उनके सामने तुरंत हाजिर होने के लिए
आदेश दिया था। उनसे हुई बातचीत का उल्लेख मैं इस शृंखला की सैंतीसवीं कड़ी में कर आया
हूँ, प्रस्तुत हैं उसके अंश </span><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">―</span><span style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">……जैसे
ही मैंने उन्हें सेल्यूट किया उन्होंने तपाक से पूछा, “साहब जिस काम के लिए आप छुट्टी
गये थे वो काम हो गया?” <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">“हाँ
सर, हो गया” मैंने भी तुरंत जवाब दिया था। <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">"गुड"
उन्होंने अपने सामने खुली फ़ाइल से नजरें हटाये बिना कहा था।</span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">“अच्छा
साहब ये बताओ, हम लोकनाथन को कितने दिनों के अंदर घर भेज सकते हैं?" कर्नल साहब
का अगला प्रश्न था।</span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">“सर,
लोकनाथन को….. उसे तो आपने…..”</span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">“बस
साहब, मैं और कुछ नहीं सुनना चाहता। आप बताओ उसे डिसमिस कर के कितने दिन के अंदर घर
भेज सकते हैं?” <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">उन्होंने
मेरी बात पूरी होने से पहले ही ऊंचे स्वर में अपना प्रश्न दोहराया। उनके तेवर देखते
हुए मुझे हिम्मत नहीं हुई कि अपनी बात पूरी करूं। मैंने उनके प्रश्न के जवाब में धीमे
से कहा, “सर, उसे हम आज से आठवें दिन घर भेज सकते हैं।”</span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">“इससे
जल्दी क्यों नहीं?”</span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">“सर,
आपको उसे कारण बताओ नोटिस देना होगा और उसको जवाब देने के लिए उपयुक्त समय भी देना
होगा। ये समय सात दिन का होना चाहिए। उसका जवाब आने के बाद अगर आपको लगता है कि उसे
घर भेजना ही होगा तो भेज सकते हैं। अगर वो अपना जवाब जल्दी दे देता है और आप संतुष्ट
नहीं होते हैं तो उसके अगले दिन भी उसे भेजा जा सकता है।” <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">मैंने
अपनी बात जारी रखते हुए कहा, “पर मेरी आपसे ह्यूमेनिटेरियन ग्राउंड पर रिक्वेस्ट है
कि उसे तनखाह देने के बाद ही घर भेजा जाए क्योंकि उसके पास<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>घर जाने के लिए ट्रेन टिकट खरीदने के लिए पैसे भी
तो होने चाहिए। इस तरीके से डिसमिस करने के बाद उसकी घर जाने के लिए फ्री रेलवे वारंट
या कन्सेशन वाउचर की हकदारी नहीं रहती।”</span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">“ठीक
है साहब, आज उन्नीस तारीख है। तेईस तारीख को मेरे साइन करवा कर उसे आप कारण बताओ नोटिस
जारी कर दीजिए। परंतु ध्यान रहे, नोटिस जारी होने से पहले उसे इस बात का पता नहीं चलना
चाहिए नहीं तो वह हंगामा करेगा।”</span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-highlight: white;"><o:p> </o:p></span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;">(शेष
अगली कड़ी में…)</span></p>
<table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjOjFG2qYikZWTw_JZlYPIidJe1qGMsV72EcuQi-SyEKg2PmICNU83ogz5fC5nxPkEoOxiIrqsqSl-dS52eh6GRpR7bevZ3AQmJJ5Vs41o08EMOizMLmg34DMT03KoU_pOFL7tkyC6nLsX2Qze3HN31my-JmQHahaKb2mEVsX0fREIvAIQb0ipUUYXnkNA/s451/B%20R%20M%20Passport.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="451" data-original-width="451" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjOjFG2qYikZWTw_JZlYPIidJe1qGMsV72EcuQi-SyEKg2PmICNU83ogz5fC5nxPkEoOxiIrqsqSl-dS52eh6GRpR7bevZ3AQmJJ5Vs41o08EMOizMLmg34DMT03KoU_pOFL7tkyC6nLsX2Qze3HN31my-JmQHahaKb2mEVsX0fREIvAIQb0ipUUYXnkNA/w200-h200/B%20R%20M%20Passport.jpg" width="200" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif;"><span face="Kokila, sans-serif" lang="HI" style="line-height: 11.5px;"><br /><span style="font-size: x-small;">हिमाचल प्रदेश के जिला काँगड़ा से संबन्ध रखने वाले भगत राम मंडोत्रा एक सेवानिवृत्त सैनिक हैं। उनकी</span></span><span style="font-size: x-small;"><span style="line-height: 11.5px;"> </span><span face="Kokila, sans-serif" lang="HI" style="line-height: 11.5px;">प्रकाशित पुस्तकें हैं </span><span lang="HI" style="line-height: 11.5px;">―<br /></span><span face="Kokila, sans-serif" lang="HI" style="line-height: 11.5px;"> <br /> </span></span></span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif;"><span style="font-size: x-small;"><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">जुड़दे</span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;"> </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">पल</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">रिह्ड़ू खोळू</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">चिह्ड़ू मिह्ड़ू</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">परमवीर गाथा..</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">फुल्ल खटनाळुये दे</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">मैं डोळदा रिहा</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">सूरमेयाँ च सूरमे और<br />हिमाचल के शूरवीर योद्धा।<br />यदाकदा </span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">'</span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">फेस बुक</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">' </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">पर </span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">'</span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">ज़रा सुनिए तो</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">' </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">करके कुछ न कुछ सुनाते रहते हैं।</span></span></span></td></tr></tbody></table><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br /></p><p></p>PahariDayarhttp://www.blogger.com/profile/05854496107478887563noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-597693412087092884.post-71812156557176543762024-02-18T15:07:00.004+05:302024-02-18T22:00:39.261+05:30पंजाबी कविता<p> </p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjb_xZrSiB5hHD9IIdvnyNoiKkYJOIRQkXHI8C_sbkSG-aflovVujGkoHiM730ARdpSx5z2L57Ao-hoN2jAm6hHgdV988k_Dr_kmdjZZh5sb1YPVJbY-jHKYGdPQwYB25NM8ht6TRreMBEPP4D327mAzZa87geP8INiWbqBshySklZ2scGKb9zkJwEriC0/s1355/RavinderRavi%20Gandhan%20Cover.jpeg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="1355" data-original-width="814" height="400" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjb_xZrSiB5hHD9IIdvnyNoiKkYJOIRQkXHI8C_sbkSG-aflovVujGkoHiM730ARdpSx5z2L57Ao-hoN2jAm6hHgdV988k_Dr_kmdjZZh5sb1YPVJbY-jHKYGdPQwYB25NM8ht6TRreMBEPP4D327mAzZa87geP8INiWbqBshySklZ2scGKb9zkJwEriC0/w240-h400/RavinderRavi%20Gandhan%20Cover.jpeg" width="240" /></a></div><br /><p></p><p style="text-align: center;">सन 1980-81 च मैं गुरु नानक देव यूनिवर्सिटी अमृतसर ते एम फिल कीती। कताबां लैणे ताईं असां हाल बजार च रवि साहित्य प्रकाशन जांदे थे। तिन्हां व्हाल हिंदिया कनै पंजाबिया दियां कताबां हुंदियां थियां। बाद बिच भी जदूं भी अमृतसर जाणा होया, रवि साहित्य प्रकाशन दा फेरा जरूर पाया। रविंदर रवि होरां दा एह् कविता संग्रह <b>गंढां</b> तिन्हां ई फेरयां दा हासिल है। 2003 च यूटीआई छड्डेया तां समाने सौगी कई कताबां भी घरैं भेजी तियां। एह् कताब भी वाया मुंबई धर्मसाळा पूजी। किछ चिर पैह्लें तेज भाई होरां एह् टोळी लई कनै कुछ कवतां दी गठ पहाड़िया च खोली। मैं कोसस कीती पंजाबिया ते हिंदिया च करने दी। रवि होरां गठां दी महिमा लग-लग तरीके नै गाइयो है। कइयां जगहां मेह्ते गठ ना खुल्लै। मैं अंबरसरे दे पुराणे साथी राज ऋषि होरां ते गठ खुलाह्ई। कइयां कवतां चा ते <b>दो</b> अज पेश हन। - <b>अनूप सेठी</b></p><p style="text-align: center;">मूल पंजाबी - <b>रविंदर रवि</b>, पहाड़ी - <b>तेज कुमार सेठी</b>, हिंदी - <b>अनूप सेठी</b> </p><p><br /></p><p></p><p></p><table border="1" cellpadding="0" cellspacing="0" class="MsoTableGrid" style="border-collapse: collapse; border: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-padding-alt: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; mso-yfti-tbllook: 1184; width: 570px;">
<tbody><tr style="height: 346.9pt; mso-yfti-firstrow: yes; mso-yfti-irow: 0; mso-yfti-lastrow: yes;">
<td style="border: solid windowtext 1.0pt; height: 346.9pt; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 157.25pt;" valign="top" width="210">
<p class="MsoNoSpacing"><b><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गट्ठां दा चक्करव्यूह </span></b><b><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></b></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">दित्यालुये </span><span style="font-size: 10.0pt;">'</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">च ऑमलेट</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गट्ठ बणी नै बैठेया ।</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">तार</span><span style="font-size: 10.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">तार उळ्झियो </span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">डबल रोटी</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">छुरिया दे तिक्खेयां दन्देयां हेठीयें</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">जो वी बची निकळदा</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">कांटे बिच्च</span><span style="font-size: 10.0pt;">,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गट्ठी सांह्यीं</span><span style="font-size: 10.0pt;">,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">उळझी जान्दा ।</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गट्ठां जो गट्ठां</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">खाअ दींयां ।</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गट्ठां जो गट्ठां</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">धिया दीयां ।</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गट्ठां जो गट्ठां</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">बचाअ दींयां ।</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गट्ठां जो गट्ठां</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">जमाअ दींयां ।</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">इक मुद्दता ते लाड़ी</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गट्ठड़ीया सांह्यीं बज्झी नै बैठीयो -</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">खुह्लदी ही नीं</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">अणजमिया धीया दे संकल्पे विहारे बिच्च उळझीयो ।</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">पुत्तर</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गळ गट्ठड़ूये
सांह्यीं</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">बाह्रीयें हासदे खुह्लदे भी </span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">अन्दरीयें घुटेयो</span><span style="font-size: 10.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">बटोह्यो बैहट्ठेयो ।</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गट्ठ ही मा</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गट्ठ ही बुढ़ा है ।</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गट्ठ हर रिस्ता</span><span style="font-size: 10.0pt;">,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">आप कनै अनापा है।</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गट्ठ वातावरण है</span><span style="font-size: 10.0pt;">,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">वर है</span><span style="font-size: 10.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">स्राप है।</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गट्ठ ही है रब</span><span style="font-size: 10.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">धर्म</span><span style="font-size: 10.0pt;">,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">सबद गट्ठ जाप है।</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गट्ठ पिण्ड</span><span style="font-size: 10.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">बह्मण्ड</span><span style="font-size: 10.0pt;">,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गर्भ</span><span style="font-size: 10.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गर्भ-पात है।</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गट्ठ राजनीत है</span><span style="font-size: 10.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">कनै</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">सत्ता- संताप है
।</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गट्ठां गट्ठीं सौग्गी</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">फेरे लई लै !</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गट्ठां जो गट्ठीं दे</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">झगड़े पई गै !</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गट्ठां बिच्च गट्ठीं</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">फुल्ली पईयां !</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गट्ठां च ते निकळदियाँ</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गट्ठां दा इक अनन्त सिलसिला -</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">चक्रव्यूहे संह्यीयें</span><span style="font-size: 10.0pt;">,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">मेरैं आळे दुआळैं</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">फैल्लीय्या !</span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"> </span><b><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गट्ठां</span></b></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गट्ठ- त्रुप्पी च बीतै जिन्दड़ी</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गट्ठीं-त्रुप्पेयां बिच्च सब रिस्ते</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">तने बिच्च गट्ठीं</span><span style="font-size: 10.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">मने बिच्च गट्ठीं</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गट्ठीं बस्तर</span><span style="font-size: 10.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गट्ठां वाणी</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गट्ठीं हेठ अल्प है वस्तु</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गट्ठीं च पळचोईयो सारी क्हाणी</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गट्ठीं बिच्च घटोह्येया आप्पा</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गट्ठीं बिच्च बज्झीयो अज़ादी</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गळे बिच्च गट्ठीं</span><span style="font-size: 10.0pt;">,</span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">जीब्भा च गट्ठीं</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">दिले बिच्च गट्ठीं</span><span style="font-size: 10.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">सोच्चा च गट्ठीं</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गट्ठीं दी जून भुगतदे
प्राणी</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">सुफने गट्ठीं </span><span style="font-size: 10.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">होस्सा च गट्ठीं</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">हुण जाल्हू जे तेरा चेत्ता औयै</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गट्ठीं बद्धेया जिस्म दुह्स्सै बस</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">तू कुती भी नज़री
नी औयै</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">तेरैं अन्दर :
हीरा</span><span style="font-size: 10.0pt;">'</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">च गट्ठीं</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">घरे आळीया दे खमीरा
</span><span style="font-size: 10.0pt;">'</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">च गट्ठीं</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">तेरिया हरिक तस्वीरा
</span><span style="font-size: 10.0pt;">'</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">च गट्ठीं</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt;">*<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">धरतू कनै अस्माणे छूआ करदे</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">सीह्स्सेयां दे इस बणैं अन्दर</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गट्ठीं </span><span style="font-size: 10.0pt;">'</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">चा ते गट्ठीं फुट्टणे सांह्यीं</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">बिम्बां </span><span style="font-size: 10.0pt;">' </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">चा ते बिम्ब निकळदे औह्न</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गट्ठो- गट्ठीं चलदे जाइये</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">फुटदे</span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">टुटदे</span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">भुरदे जाइए </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">दरे बिच्च वी</span><span style="font-size: 10.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">दुआल्लां </span><span style="font-size: 10.0pt;">'</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">च गट्ठीं</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">मन्दर</span><span style="font-size: 10.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गुरुद्वारे </span><span style="font-size: 10.0pt;">'</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">च गट्ठीं</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">सिस्टम उळ्झेयो</span><span style="font-size: 10.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">उळ्झियो नीति</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">बैह्सां </span><span style="font-size: 10.0pt;">'</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">च वी</span><span style="font-size: 10.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">बचारां </span><span style="font-size: 10.0pt;">' </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">च गट्ठीं</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">हर प्राणी
गट्ठीं दा गुम्बद</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">उळ्झी गेह्या </span><span style="font-size: 10.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">संसारे </span><span style="font-size: 10.0pt;">'</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">च गट्ठीं ।</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-left: none; border: solid windowtext 1.0pt; height: 346.9pt; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 135.0pt;" valign="top" width="180">
<p class="MsoNoSpacing"><b><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गांठों का चक्रव्यूह</span></b><b><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></b></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">नाश्ते में ऑमलेट </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गांठ बना बैठा है </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">तार</span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">तार उलझी हुई </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">डबलरोटी </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">छुरी के तीखे दांतों में से </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">जो भी बच निकला है </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">कांटे में</span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गांठ सरीखा</span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">उलझ जाता है</span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गांठों को गांठें </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">खा रही हैं </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गांठों को गांठें </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">अराध रही हैं </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गांठों को गांठें </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">बचा रही हैं </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गांठों को गांठें </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">जमा रही हैं </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">एक मुद्दत से पत्नी </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गठड़ी जैसी बनी बैठी है- </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">खुलती ही नहीं </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">अजन्मी बेटी के संकल्प लिए व्यवहार में उलझी </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">बेटा </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गल-गांठ की तरह </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">बाहर हंसते</span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">खुलते भी</span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">अंदर घुटे</span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">बटे हुए बैठे हैं </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गांठ ही मां </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गांठ ही बाप है </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गांठ हर रिश्ता </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">आप और अनाप है </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गांठ वातावरण है</span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">वर है</span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">श्राप है </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गांठ ही है रब</span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">धर्म </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">सबद गांठ जाप है </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गांठ पिंड ब्रह्मांड </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गर्भ</span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गर्भपात है</span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गांठ राजनीति है और </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">सत्ता-संताप है </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गांठों ने गांठों संग </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">फेरे ले लिए</span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गांठों को गांठों के </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">झगड़े पड़ गए </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गांठों में गांठों पर </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">फूल पड़ गए </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गांठों में से निकलता है</span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गांठों का एक अनंत सिलसिला </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">चक्रव्यूह की तरह </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">मेरे आसपास </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">फैल गया है </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><b><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गांठें</span></b></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गांठ-जोड़ में बीते जिंदगी </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गांठ-जोड़ में सब रिश्ते</span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">तन में गांठें</span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">मन में गांठें </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गांठ हैं कपड़े</span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गांठें वाणी <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गांठों तले अल्प है वस्तु </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गांठों में उलझी सकल कहानी </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गांठों बीच घट गया आपा </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गांठों बीच बंधी आजादी </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गले में गांठें</span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">जीभ में गांठें </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">दिल में गांठें</span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">सोच में गांठें </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गांठ की यानी भोग रहे प्राणी </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">सपने में गांठें</span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">होश में गांठें </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">अब तेरी याद जो आए </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गांठों में बंधा शरीर दिखे बस </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">तू कहीं भी पजर न आए </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">तेरे अंदर : हीर में गांठें</span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">पत्नी के खमीर में गांठें </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">तेरी हरेक तस्वीर में गांठें </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">धरती और असमान छू रहे </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">शीशों के इस जंगल अंदर </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गांठों से गांठों के अंकुर जैसे </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">बिंब से बिंब नकलते आएं </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गांठ गांठ चलते जाएं </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">फूटते</span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">टूटते</span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">झरते जाएं </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">दर के बीच दीवार में गांठें </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">मंदिर</span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गुरुद्वारे में गांठें </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">सिस्टम उलझे हैं</span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">है उलझी नीति </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">वाद में भी</span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">विचार में गांठें </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">हर प्राणी गांठों का गुम्बद </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">उलझ गया</span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">संसार में गांठें ।<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-left: none; border: solid windowtext 1.0pt; height: 346.9pt; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 135.0pt;" valign="top" width="180">
<p class="MsoNoSpacing"><b><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਡਾਂ</span></b><b><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span></b><b><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਦਾ</span></b><b><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span></b><b><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਚੱਕਰਵਯੂਹ</span></b><b><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span></b><b><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;"><o:p></o:p></span></b></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਨਾਸ਼ਤੇ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt;">'</span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਚ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਆਮਲੇਟ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਬਣੀ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਬੈਠਾ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਹੈ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> ।</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਤਾਰ</span><span style="font-size: 10.0pt;">, </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਤਾਰ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਉਲਝੀ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਹੈ</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਡਬਲ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਰੋਟੀ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> ।</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਛੁਰੀ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਦੇ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਤਿੱਖੇ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਦੰਦਿਆਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਹੇਠੋਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਜੋ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਵੀ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਬਚ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਨਿਕਲਦਾ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਹੈ</span><span style="font-size: 10.0pt;">, <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਕਾਂਟੇ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਵਿਚ</span><span style="font-size: 10.0pt;">, <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਵਾਂਗ</span><span style="font-size: 10.0pt;">, <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਉਲਝ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਜਾਂਦਾ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਹੈ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> !</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢਾਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਨੂੰ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢਾਂ</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਖਾ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਰਹੀਆਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਹਨ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> !</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢਾਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਨੂੰ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢਾਂ</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਧਿਆ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਰਹੀਆਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਹਨ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> !</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢਾਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਨੂੰ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢਾਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਬਚਾ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਰਹੀਆਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਹਨ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> !</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢਾਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਨੂੰ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢਾਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਜਮਾ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਰਹੀਆਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਹਨ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> !</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਇਕ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਮੁੱਦਤ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਤੋਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਪਤਨੀ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੱਠੜੀ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਵਾਂਗ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਬੱਝੀ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਬੈਠੀ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਹੈ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">— </span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਖੁੱਲ੍ਹਦੀ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਹੀ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਨਹੀਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਅਜਨਮੀਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਧੀ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਦੇ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਸੰਕਲਪੇ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਵਿਹਾਰ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਵਿੱਚ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਉਲਝੀ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> ।</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਪੁੱਤਰ</span><span style="font-size: 10.0pt;">, <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੱਲ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਵਾਂਗ</span><span style="font-size: 10.0pt;">, <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਬਾਹਰੋਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਹੱਸਦੇ</span><span style="font-size: 10.0pt;">, </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਖੁੱਲ੍ਹਦੇ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਵੀ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਅੰਦਰ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਘੁਟੇ</span><span style="font-size: 10.0pt;">, </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਵੱਟੇ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਬੈਠੇ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਹਨ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> !</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਹੀ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਮਾਂ</span><span style="font-size: 10.0pt;">, <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਹੀ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਬਾਪ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਹੈ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> !</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਹਰ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਰਿਸ਼ਤਾ</span><span style="font-size: 10.0pt;">, <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਆਪ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਤੇ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਅਨਾਪ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਹੈ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> .</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਵਾਤਾਵਰਨ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਹੈ</span><span style="font-size: 10.0pt;">, <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਵਰ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਹੈ</span><span style="font-size: 10.0pt;">, </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਸਰਾਪ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਹੈ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> !</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਹੀ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਹੈ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਰੱਬ</span><span style="font-size: 10.0pt;">, </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਧਰਮ</span><span style="font-size: 10.0pt;">, <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਸ਼ਬਦ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਜਾਪ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਹੈ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਪਿੰਡ</span><span style="font-size: 10.0pt;">, </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ</span><span style="font-size: 10.0pt;">, <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗਰਭ</span><span style="font-size: 10.0pt;">, </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗਰਭ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">-</span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਪਾਤ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਹੈ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> !</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਰਾਜਨੀਤੀ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਹੈ</span><span style="font-size: 10.0pt;">, </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਤੇ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਸੱਤਾ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">-</span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਸੰਤਾਪ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਹੈ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> !</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢਾਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਨੇ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢਾਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਨਾਲ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਫੇਰੇ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਲੈ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਲਏ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> ! </span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢਾਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਨੂੰ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢਾਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਦੇ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਝੇੜੇ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਪੈ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗਏ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> !</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢਾਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਵਿੱਚ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢਾਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਫੁੱਲ੍ਹ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਪਈਆਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">!</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢਾਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਵਿੱਚੋਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਨਿਕਲਦੀਆਂ</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢਾਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਦਾ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਇੱਕ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਅਨੰਤ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਸਿਲਸਿਲਾ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">--</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਚੱਕਰਵਯੂਹ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਵਾਂਗ</span><span style="font-size: 10.0pt;">,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਮੇਰੇ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਆਲੇ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਦੁਆਲੇ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਫੈਲ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗਿਆ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਹੈ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">!</span><span style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><b><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢਾਂ</span></b><b><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;"><o:p></o:p></span></b></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">-</span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਤੁੱਪ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਦੇ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਵਿਚ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਬੀਤੇ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਜੀਵਨ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">-</span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਤੁੱਪ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਵਿਚ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਸਭ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਰਿਸ਼ਤੇ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਤਨ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਵਿਚ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢਾਂ</span><span style="font-size: 10.0pt;">, </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਮਨ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਵਿਚ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢਾ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢਾਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਵਸਤਰ</span><span style="font-size: 10.0pt;">, </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢਾਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਵਾਣੀ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢਾਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਹੇਠ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਅਲਪ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਹੈ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਵਸਤੂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢੀ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਉਲਝੀ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਸਗਲ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਕਹਾਣੀ</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢਾਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਦੇ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਵਿਚ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਘੱਟਿਆ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਆਪਾ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢਾਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਵਿਚ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਬੱਝੀ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਹੈ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਆਜ਼ਾਦੀ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗਲ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਵਿਚ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢਾਂ</span><span style="font-size: 10.0pt;">, </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਜੀਭ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt;">'</span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਚ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢਾਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਦਿਲ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਵਿਚ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢਾਂ</span><span style="font-size: 10.0pt;">, </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਸੋਚ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt;">'</span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਚ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢਾਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਦੀ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਜੂਨ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਭੁਗਤਦੇ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਪ੍ਰਾਣੀ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਸੁਫ਼ਨੇ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢਾਂ</span><span style="font-size: 10.0pt;">, </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਹੋਸ਼</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt;">'</span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਚ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢਾਂ</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਹੁਣ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਜਦ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਤੇਰਾ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਚੇਤਾ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਆਵੇ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢੀ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਬੱਝਾ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਜਿਸਮ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਦਿਸੇ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਬੱਸ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਤੂੰ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਕਿਧਰੇ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਵੀ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਨਜ਼ਰ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਨਾ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਆਵੇ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਤੇਰੇ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਅੰਦਰ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> : </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਹੀਰ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt;">'</span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਚ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢਾਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਪਤਨੀ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਦੇ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਖਮੀਰ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt;">'</span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਚ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢਾਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਤੇਰੀ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਹਰ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਤਸਵੀਰ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt;">'</span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਚ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢਾਂ</span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਧਰਤੀ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਤੋਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਅਸਮਾਨ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਛੂਹ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਰਹੇ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਸ਼ੀਸ਼ਿਆਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਦੇ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਇਸ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਜੰਗਲ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਅੰਦਰ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt;">'</span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਚੋਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਦੇ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਫੁੱਟਣ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਵਾਂਗੂੰ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਬਿੰਬ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt;">'</span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਚੋਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਬਿੰਬ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਨਿਕਲਦੇ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਆਵਣ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢੀ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਤੁਰਦੇ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਜਾਈਏ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਘੁੱਟਦੇ</span><span style="font-size: 10.0pt;">, </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਟੁੱਟਦੇ</span><span style="font-size: 10.0pt;">, </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਭੁਰਦੇ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਜਾਈਏ</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;"> </span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਦਰ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਵਿਚ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਵੀ</span><span style="font-size: 10.0pt;">, </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਦੀਵਾਰ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt;">'</span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਚ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢਾਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਮੰਦਰ</span><span style="font-size: 10.0pt;">, </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੁਰੂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">-</span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਦਵਾਰ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt;">'</span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਚ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢਾਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਸਿਸਟਮ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਉਲਝੇ</span><span style="font-size: 10.0pt;">, </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਉਲਝੀ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਨੀਤੀ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਵਾਦ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt;">'</span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਚ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਵੀ</span><span style="font-size: 10.0pt;">, </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਵਿਚਾਰ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt;">'</span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਚ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢਾਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਹਰ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਪ੍ਰਾਣੀ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢਾਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਦਾ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੁੰਬਦ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਉਲਝ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗਿਆ</span><span style="font-size: 10.0pt;">, </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਸੰਸਾਰ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span style="font-size: 10.0pt;">'</span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਚ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="PA" style="font-family: "Raavi",sans-serif; font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: PA;">ਗੰਢਾਂ</span><span lang="PA" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: PA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> ।</span><span style="font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
</tbody></table><br /><p></p><p><a href="http://ravinder-ravi.com/" target="_blank">रविंदर रवि का ब्लॉग</a> </p><br /><table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgK5I_qJqCaSCcPrXxP7fV8kpSHANc1QfAe0Wsl1ODAFXo8t6X2SLpa4kE4ycjOSlvpfnvgG4ZjXUAnk4OUcNU6PBk__-ND49i_tR2qyN_2iL5ZTFclW5fupWg8JmCpi830O0qjYJJuVAeJWlP90WX0QJEwn2mve8ZD6Axc3t68ZY_5EP_537VQqCpZFOE/s631/Ravinder%20Vavi%20anup%20Tej.jpg" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="237" data-original-width="631" height="150" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgK5I_qJqCaSCcPrXxP7fV8kpSHANc1QfAe0Wsl1ODAFXo8t6X2SLpa4kE4ycjOSlvpfnvgG4ZjXUAnk4OUcNU6PBk__-ND49i_tR2qyN_2iL5ZTFclW5fupWg8JmCpi830O0qjYJJuVAeJWlP90WX0QJEwn2mve8ZD6Axc3t68ZY_5EP_537VQqCpZFOE/w400-h150/Ravinder%20Vavi%20anup%20Tej.jpg" width="400" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">तेजकुमार सेठी ० अनूप सेठी ० रविंदर रवि </td></tr></tbody></table> PahariDayarhttp://www.blogger.com/profile/05854496107478887563noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-597693412087092884.post-77374004515375121442024-02-06T04:00:00.001+05:302024-02-06T04:00:00.340+05:30यादां फौजा दियां<p style="text-align: center;"><table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhseioA87qhR43tDLodyjE4Zcq6O1-bxXDHvV4BAm8D8ZlTnZtQFBgNv7Agu4PU94mKHoF3MkYMIx3-S9XL8ueulnc3NfCUAcXwncRxwe-9l4iiHn2pj8y8oW7bd8lvVkQ95p0n4ARd3R7svaeX-vKhWBNV3Ez189ifhyphenhyphennb2xvSqWOT_DZHV3GKyKrI5BA/s1600/40%20a.jpeg" imageanchor="1" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="1600" data-original-width="1600" height="400" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhseioA87qhR43tDLodyjE4Zcq6O1-bxXDHvV4BAm8D8ZlTnZtQFBgNv7Agu4PU94mKHoF3MkYMIx3-S9XL8ueulnc3NfCUAcXwncRxwe-9l4iiHn2pj8y8oW7bd8lvVkQ95p0n4ARd3R7svaeX-vKhWBNV3Ez189ifhyphenhyphennb2xvSqWOT_DZHV3GKyKrI5BA/w400-h400/40%20a.jpeg" width="400" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"></td></tr></tbody></table><br /> <span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="color: #333333; font-size: 14.85px;">फौजियां दियां जिंदगियां दे बारे च असां जितणा जाणदे</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="color: #333333; font-size: 14.85px;">, </span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="color: #333333; font-size: 14.85px;">तिसते जादा जाणने दी तांह्ग असां जो रैंह्दी है। रिटैर फौजी भगत राम मंडोत्रा होरां फौजा दियां अपणियां यादां हिंदिया च लिखा दे थे। असां तिन्हां गैं अर्जी लाई भई अपणिया बोलिया च लिखा। तिन्हां स्हाड़ी अर्जी मन्नी लई। हुण असां यादां दी एह् लड़ी सुरू कीती है</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="color: #333333; font-size: 14.85px;">, </span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="color: #333333; font-size: 14.85px;">दूंई जबानां च। पेश है इसा लड़िया दा <b style="color: black; font-size: medium;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 18.4px;">चाह्ळुुआं</span></b></span><b style="color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px;"> </b><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="color: #333333; font-size: 14.85px;">मणका।</span></p><p></p><p align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="background-color: #0c343d; color: #0c343d; font-size: 14.85px;">...................................................................</span></p><p align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">समाधियाँ दे परदेस च</span></b></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">मिंजो
अप्पू गास भरोसा होणा लगी पिह्या था कि मैं लोकनाथन जो सुधारने च कामयाब होयी जाणा
है अपर मिंजो एह् भी पक्का पता था कि मैं तिसा यूनिटा च लम्मे टैम तिकर रैह्णे दी हालत
च नीं था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मिंजो फिक्र<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>लगी पिह्या था होणा कि मेरे जाणे ते परंत लोकनाथने
दा क्या होंगा।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>तिसा यूनिटा कन्नै मेरी सर्विस
दा टैम मुक्की गिह्या था कनै तोपखाना रिकार्ड ते मेरे होरसी जगह ताँईं आर्डर आयी रक्खेह्यो
थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मैं अपणे परिवार कनै बच्चेयाँ दे भले ताँईं
देवलाली च किछ महीने होर गुजारना चाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">ह्</span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">दा था। इसते लोकनाथन जो सुधरने ताँईं<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मेरा साथ किछ होर मिली जाणे वाळा था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>फौज च पोस्टिंग दे आर्डर जो अमल च लाणे ते रोकणा
आमतौर पर मुमकिन नीं होंदा है अपर मेरे कमांडिंग ऑफिसर होराँ जो भी मिंजो भेजणे दी
काहळी नीं थी।</span><b><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"><o:p> </o:p></span></b></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">मिंजो
उधमपुर च तैनात तोपखाने दी इक मीडियम रेजिमेंट च जाणा था। तित्थू मैं जिन्हाँ सूबेदार
साहब होराँ जो रिलीव करना था सैह् मिंजो जाणदे थे। असाँ दोह्यो तकरीबन दस साल पहलैं
हौळदार दे रैंक च इक ब्रिगेड हैडक्वार्टर च सौगी-सौगी कम्म करी चुकेह्यो थे। असाँ दोह्यो
इक दूजे दे टच च नीं थे अपर जाह्लू तिन्हाँ अपणे रिलीवर दे तौरे पर मेरा नाँ दिक्खेया
ताँ तिन्हाँ मेरे बारे च अपणे कमांडिंग अफसर होराँ जो जेह्ड़ा किछ दस्सेह्या था तिसते
तिन्हाँ दे कमांडिंग अफसर होराँ इम्प्रेस होह्यो लगदे थे। जाह्लू मैं तिन्न-चार महीनेयाँ
तिकर तिस यूनिट च नीं गिया ताँ तिन्हाँ कमांडिंग ऑफिसर होराँ देवलाली औआ दे अपणे इक
जेसीओ जो मिंजो नै मेरी यूनिट च आयी करी मिलणे ताँईं बोल्या। सैह् जेसीओ मिंजो कन्नै
आयी करी मिल्ले। तिन्हाँ मिंजो दस्सेया कि तिन्हाँ दे सीओ साहब जाणना चाँहदे हन्न कि
मैं तिन्हाँ<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>दी यूनिट च औणा चाँहदा कि नीं।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>तिन्हाँ मिंजो एह् भी दस्सेया कि जेकर मैं तिन्हाँ<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>दी यूनिट च औणा चाँहदा ताँ तिन्हाँ दे सीओ साहब
किछ होर समै तिकर मिंजो देवलाली च रैह्णे दा मौका देयी सकदे हन्न।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मैं तिस जेसीओ जो साफ-साफ दस्सी दित्ता था कि मैं
पर्सनल वजहाँ ते तिन्हाँ दी यूनिट च नीं औणा चाँहदा इस ताँईं सीओ साहब मिंजो माफ करी
देण।</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">मैं
एह् सब्भ किछ बज्जी-गज्जी नै इंञा ही नीं करा दा था। मैं जे किछ भी करा दा था तिस पिच्छैं
मिंजो व्ह्ली इक सॉलिड बचाओ था। मिंजो व्ह्ली इक चाल थी जिसा जो मैं आखिर च चलणा चाँहदा
था। तिस दे इलावा, सब्भ ते उप्पर, मेरी फेवर च एह् गल्ल थी कि मेरे तदकणे सीओ साहब
मिंजो अपणी यूनिट ते तौळी विदाई देणे दे हक च नीं थे।</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">लोकनाथन
च आह्यो बदलाओ सब्भना जो साफ सुज्झा दे थे। मैं भगवाने अग्गैं प्रार्थना करदा था कि
सैह् मिंजो कुसी तरह इक जिंदगी कनै इक परिवार जो बरबाद होणे ते बचाणे ताँईं ताकत देण।
मेरी तिस यूनिट दे उप्पर मेरे पोस्टिंग ऑर्डर जो अमल च लियोणे ताँईं हायर हैडक्वार्टर
ते दबाओ बद्धदा जाह्दा था। मेरे कमांडिंग ऑफिसर होराँ चुप थे। सैह् शायद हालात दा जायजा
लै दे थे। जाह्लू मैं दिक्खेया कि तिस मामले च हालात मेरे कमांडिंग ऑफिसर होराँ ताँईं
मुश्किल होंदे जाह्दे ताह्लू मैं अपणा आखिरी दाव खेली दित्ता था।</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">फौज
च दो किस्म दी लिखित शिकायताँ करी सकदे हन्न </span><span lang="EN" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">―</span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";"> वैधानिक शिकायत (<span style="background: white; mso-highlight: white;">स्टैचट्रि कंप्लेंट) कनै गैर वैधानिक शिकायत (नॉन स्टैचट्रि कंप्लेंट)।
मैं इक ब्योरेवार ‘वैधानिक शिकायत’ अपणे कमांडिंग ऑफिसर होराँ जो देई दित्ती। मेरी
तिस शिकायत दा निचोड़ था, “मेरी ठाई सालाँ दी फौजी सर्विस च मिंजो जरूरी समै ताँईं<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>फील्ड कनै हाई-एल्टीट्यूड इलाकेयाँ च सर्विस करने
दा मौका नीं दित्ता गिया जिसते रिटायरमेंट दे बग्त ऑनरेरी कमीशन जाँ रैंक लैणे ताँईं
ज</span></span><span lang="HI" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">रू</span><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">री नंबर जुटाणे च कामयाब होणे दे मेरे चाँस
बड़े घट रही गै।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मिंजो कन्नै बेइंसाफी होयी।
हुण भी मिंजो उधमपुर दे जिस हिस्से च जाणे ताँईं आर्डर दित्ते गैह्यो सैह् इलाका भी
‘पीस स्टेशन’ है। इस ताँईं मेरी अरज है कि मेरे हुणकणे पोस्टिंग आर्डर जो तरंत रद्द
करी नै मिंजो येहो जेही जगह भेजा जाए जित्थू मैं एक्स्ट्रा नंबर लई सकूं।”</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">मिंजो
भली भांति पता था कि मेरी सैह् ‘<span style="background: white; mso-highlight: white;">वैधानिक शिकायत’ मिंजो तिस मुद्दे कन्नै जुड़ेह्यो अफसराँ दी नाराजगी झेलणे
दी वजह बणने वाळी<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>है। मेरी हालत पाणिए च रही
नै मगरमच्छ कन्नै बैर मुल लैणे साँहीं थी।<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>मैं जेह्ड़ा ‘पंगा’ लिह्या था तिसदे मुमकिन नतीजेयाँ दा मिजों सही-सही इल्म
था। ज्यादा ते ज्यादा मिंजो इक मुश्किल इलाके च पोस्टिंग मिलणे वाळी थी जिस ताँईं में
तैयार था। तिसते इलावा मेरा किछ भी नीं बिगड़ने वाळा था। </span>मिंजो एह् भी पता था
कि मेरी सैह् अखीरी <span style="background: white; mso-highlight: white;">फील्ड जाँ
हाई-एल्टीट्यूड पोस्टिंग मेरे कुसी कम्म नीं औणे वाळी थी अपर मिंजो इस गल्ल दा यकीन
था कि सैह् चाल चली नै मैं देवलाली च तिन्न-चार महीने बेधड़क गुजारी सकदा था। वैधानिक
शिकायत (स्टैचट्रि कंप्लेंट) ब्रह्मास्त्र साँही होंदी है। </span>जाह्लू तिकर शिकायत
करने वाळे जो अपणी शिकायता पर आखिरी फैसला नीं मिली जाँदा ताह्लू तिकर सैह् उपरा पासैं
पैड़ियाँ चढ़दी जाँदी है।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>जेसीओ कनै जुआनाँ
दी वैधानिक शिकायत दी आखिरी पैड़ी ‘आर्मी हैडक्वार्टर’ होंदी है यानि कि शिकायता पर
आखिरी फैसला थलसेनाध्यक्ष दा होंदा है।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>गब्भैं
जेकर कोई कंपिटेन्ट अफसर शिकायत करने वाळे जो राहत देई दिंदा है ताँ शिकायत दी फाइनल
डिस्पोजल तिस हैडक्वार्टर च ही होई जाँदी है।</span><b><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"><o:p> </o:p></span></b></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">मिंजो
बाद च इस गल्ल दा पता चल्लेया था कि मेरी तिस ‘<span style="background: white; mso-highlight: white;">वैधानिक शिकायत’ ते मेरे कमांडिंग ऑफिसर मिंजो ते सख्त नाराज
होई गैह्यो थे। तिन्हाँ अपणी नाराज़गी जो तरंत जाहिर नीं होणा दित्ता था अपर बाद च मिंजो
तिसदा खामियाजा भुगतणा पिया था। मैं सोचह्या था कि मेरी तिस शिकायत ते कमांडिंग ऑफिसर
होराँ जो मिंजो भेजणे दे दबाओ ते राहत मिलणी अपर होया उलट था। तिन्हाँ दियाँ नजराँ
च, तिसते तिन्हाँ दी परेशानी बद्धी गयी थी। मैं हुण सोचदा काश! मैं </span></span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">‘</span><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">वैधानिक
शिकायत’ देणे ते पहलैं कमांडिंग ऑफिसर साहब होराँ कन्नै गल्ल करी लइह्यो हुंदी। अपणा
भला सोचणे वाळेयाँ कन्नै, तिन्हाँ कन्नै जुड़ेह्या कोई कम्म करने ते पहलैं, सलाह मशविरा
करना सही रैंह्दा है। एह् जरूरी नीं कि दूंहीं दा नजरिया इक्को जेहा होये। इस नै मिलदी
जुलदी इक घटणा मिंजो कन्नै पहलैं भी घटी चुकिह्यो थी अपर तिसते मिलेह्यो सबक पर मैं
अमल नीं कित्ता था। शायद इसते पिच्छैं मसलेयाँ जो सुलझाणे ताँईं ‘लिखित’ जो ‘संवाद’
पर तरजीह देणे दी मेरी सोच रही थी।</span><b><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"><o:p> </o:p></span></b></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">गल्ल सन् 1991 दी है</span><span lang="HI" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">। </span><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">मेरी तदकणी यूनिट अरुणाचल
प्रदेश दे लुम्पो नाँ दे हाई-एल्टीट्यूड एरिया ते प्रयागराज (तदी इलाहाबाद) आई गइह्यो
थी।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मैं फैमिली अकमडेशन दी अलाटमेंट ताँईं
अपणा नंबर लगाई दित्तेह्या था। तिस बग्त मेरी घरवाली हिमाचल प्रदेश दे हमीरपुर च किराये
दा मकान लई नै दूंहीं बच्चेयाँ जो तित्थू दे सेंट्रल स्कूल च पढ़ा दी थी। तिस जमाने
च तोपखाने च कम्म करने वाळे क्लर्क इक यूनिट कन्नै मात्र तिन्न साल तिकर ही रैंह्दे
थे जद कि यूनिट दे बाकी जुआन अक्सर यूनिट दे कन्नै ही रैंह्दे थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मैं तिस यूनिट च दो साल गुजारी चुकेह्या था। हालत
एह् थी<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>कि जाह्लू तिकर अकमडेशन दी अलाटमेंट
ताँईं मेरा नंबर औणा था ताह्लू तिकर मेरी तित्थू दी टेन्योर पूरी होई जाणी थी। इस करी
नै मैं अकमडेशन दी तौळी<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>अलाटमेंट ताँईं कोशिश
करने दी ठाणी लई थी।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मेरे तदकणे कमांडिंग अफसर
साहब कन्नै खरे ताल्लुकात थे। तिस बग्त मैं अपणी तिस यूनिट दे हैडक्वार्टर च ‘ए’ ब्राँच
जो संभाळा दा था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मेरा कम्म सिद्धा यूनिट एडजुटेंट
दे अंडर औंदा था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>यूनिट एडजुटेंट मेरी कम्म
करने दी कपैसिटी ते इम्प्रेस्सड थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>सैह् मिंजो
हर मामले च तरजीह दिंदे थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>सैह् यूनिट एडजुटेंट
होणे दे कन्नै-कन्नै यूनिट दी ‘हैडक्वार्टर बैटरी’ दे कमांडर भी थे। एडमिनिस्ट्रेटिव
तौर पर मैं ‘हैडक्वार्टर बैटरी’ च औंदा था यानी कि फैमिली अकमडेशन दी अलाटमेंट मिंजो
‘हैडक्वार्टर बैटरी’ दे जरिये होणे वाळी थी।</span><b><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"><o:p> </o:p></span></b></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">एडजुटेंट साहब होराँ कन्नै नेडपण होणे दे बावजूद
मैं तिन्हाँ नै अपणी फैमिली अकमडेशन दे बारे च गल्ल नीं कित्ती कनै ‘हैडक्वार्टर बैटरी’
दे बैटरी कमांडर जो इक एप्लिकेशन देइती जिस च मैं अपणे ताँईं अकमडेशन दी तौळी अलाटमेंट
ताँईं अर्ज कित्तिह्यो थी।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>जाह्लू मेरी एप्लिकेशन
परोपर चैनल ते होंदी होयी कमांडिंग ऑफिसर व्ह्ली पोंह्ची तिन्हाँ एडजुटेंट साहब यानी
कि ‘हैडक्वार्टर बैटरी कमांडर’ जो सद्दी नै निर्देश दित्ते कि मिंजो तरंत अकमडेशन दी
अलाटमेंट कित्ती जाए अपर मिंजो अकमडेशन अलाट नीं होयी। तकरीबन 15 दिन परंत मैं इक होर
एप्लिकेशन पायी दित्ती फिरी भी किछ नीं होया।<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>तिसते परंत मैं तीजी एप्लिकेशन<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>दित्ती
फिरी भी अकमडेशन नीं मिल्ली। तिस दौरान जाह्लू मैं कमांडिंग ऑफिसर होराँ नै कुसी होरसी
मामले दे बारे च मिलदा ताँ सैह् मिंजो ते पुछदे, “बच्चे लाणे ताँईं घर </span><span lang="HI" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">छुट्</span><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">टी
कदी जाह्दे?” “तौळा ही जाऊंगा, सर”, बोली करी मैं तिन्हाँ दे दफ्तर ते बाहर निकळी औंदा।
मिंजो मामला समझ नीं औआ दा था।</span><span style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">तीजी एप्लिकेशन देणे ते परंत मैं ‘हैडक्वार्टर
बैटरी’ सीनियर जेसीओ जो ग्लाया कि मिंजो बैटरी कमांडर दा इंटरव्यू चाहीदा।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>जिंञा ही सीनियर जेसीओ होराँ इस मामले च बैटरी कमांडर/यूनिट
एडजुटेंट कन्नै गल्ल कित्ती, तिन्हाँ इंटरव्यू दी तरंत इजाजत देई दित्ती । उञा ताँ
मैं अपणे कम्म दे सिलसिले च एडजुटेंट साहब होराँ नै दिन भर च घट ते घट 15-20 बरी मिलदा
था अपर मेरी नजर च एह् मिलणा अलग था कनै पर्सनल था। मैं तिन्हाँ दे दफ्तर च दाखिल होंदेयाँ
ही सेल्यूट देणे परंत तिन्हाँ ते पुच्छेया, “श्रीमान जी, मिंजो फैमिली क्वार्टर कैंह्
नी दित्तेया जाह्दा?”<span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">सैह् शांत सुर च बोले, “मैं एडजुटेंट है कनै
तुसाँ मेरे स्टाफ दे खास मेंबर हन्न। मैं तुसाँ दा वेलफेयर नीं दिक्खणा ताँ होर कुसदा
वेलफेयर दिक्खणा। तुसाँ जो एप्लिकेशन लिखणे दी जरूरत कजो पई? तुसाँ इक बरी मिंजो बोलदे
तुसाँ जो क्वार्टर तरंत मिली जाँदा। तुसाँ ताँईं मैं इक बद्धिया क्वार्टर खाली रक्खेह्या
है। तुसाँ चौथी एप्लिकेशन लिखी करी पहली तिन्नों एप्लिकेशनाँ जो वापस लई लिया, तुसाँ
जो तिस बग्त ही क्वार्टर दी चा</span><span lang="HI" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">बी </span><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">मिली जाणी।”</span><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-highlight: white;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">“सर, अगर तुसाँ मेरे बोलणे पर मिंजो मेरी बारी
औणे ते </span><span lang="HI" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">पैह्</span><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">लैं क्वार्टर दिंदे<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ताँ तुसाँ पर इक बैटरी कमांडर दे तौर पर भाई-बंदी
करने दा तोहमत लगदा। मैं लिक्खिह्यो एप्लिकेशन अपणे बैटरी कमांडर दी सहूलियत ताँईं<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>दित्ती थी।”<span style="mso-spacerun: yes;">
</span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">“खैर जे भी है तुसाँ तिन्हाँ एप्लिकेशनाँ जो
वापस लई लिया,” बोली करी एडजुटेंट साहब अपणे साह्म्णे रखी फ़ाइल जो दिक्खणे च बिजी होयी
गै थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">मिंजो समझ नीं औआ दा था मैं कुत्थू गलत होयी
गिह्या था। मैं तिन्हाँ दे दफ्तर ते निकळी करी अपणी मेज पर आयी नै हत्थे कनै दो लैणी
दी इक एप्लिकेशन लिक्खी करी तिन्हाँ जो देई दित्ती थी कनै तिस बग्त ही मिंजो क्वार्टर
दी चा</span><span lang="HI" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">बी </span><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">मिली गयी थी।</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">कई
साल बीती जाणे परंत तिस नयी यूनिट च पोस्टिंग दे मामले च “बैधानिक शिकायत” पायी नै
मैं अपणे ताँईं फिरी सैही हालात पैदा करी लै थे। मेरे कमांडिंग ऑफिसर होराँ द</span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">बे </span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">सुर च बोली दित्ता था, “जेकर फील्ड पोस्टिंग ही चाहीदी थी ताँ मिंजो
ग्लाँदे, मैं दुआई दिंदा। <span style="background: white; mso-highlight: white;">स्टैचट्रि
कंप्लेंट डालने दी क्या जरूरत थी।”<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></span><span style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">लोकनाथन
जो मेरे पोस्टिंग ऑर्डर दे बारे च जाणकारी थी किंञाकि सैह् ऑफिस च मिंजो कन्नै ही रैंह्दा
था। इक बरी तिन्नी मिंजो ते पुच्छेया था, “सर, तुसाँ चली गै ताँ मेरा क्या होंगा?”<span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">“लोकनाथन,
इक ताँ मैं इतणा तौळा जाणे वाळा नीं है कनै जेकर मिंजो जाणा भी पिया ताँ मैं तुसाँ
दा किछ न किछ बंदोबस्त करी नै जाँह्गा। तुसाँ हौसला रक्खा कनै अपणा मनोबल बणायी रक्खा।”<span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">बोलणे
जो ताँ मैं एह् सब्भ किछ बोली दित्ता था अपर मिंजो भी पता नीं था कि मैं क्या बंदोबस्त
करने वाळा था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मेरे तदकणे सीओ साहब, जिन्हाँ
मेरे सुझाओ पर लोकनाथन जो सुधरने दा मौका दित्ता था, दा तिस यूनिट कन्नै टेन्योर तकरीबन
इक साल ही बाकी रही गिह्या था। आमतौर पर कोई भी कमांडिंग ऑफिसर लोकनाथन जेहे फौजी जो
अप्पू कन्नै रखणा नीं चाँह्दा।</span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"><o:p> </o:p></span></b></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">(बाकी
अगलिया कड़िया च….)</span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"><o:p> </o:p></span></b></p>
<p align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="background-color: #0c343d; color: #0c343d; font-size: 14.85px;">...................................................................</span></p><p align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">समाधियों के प्रदेश में (चालीसवीं
कड़ी)</span></b><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; text-align: justify;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">मुझे
स्वयं पर भरोसा होने लगा था कि मैं लोकनाथन को सुधारने में सफल हो जाऊंगा परंतु मुझे
यह भी भली-भांति पता था कि मैं उस यूनिट में अधिक समय तक रहने की स्थिति में नहीं था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मुझे चिंता होने लगी थी कि मेरे जाने के बाद लोकनाथन
का क्या होगा। उस यूनिट के साथ मेरा कार्यकाल समाप्त हो चुका था और तोपखाना अभिलेख
से मेरी अन्यत्र पोस्टिंग के आदेश आ रखे थे। मैं अपने परिवार और बच्चों के हित में
देवलाली में कुछ महीने और<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>गुजारना चाहता था।
इससे लोकनाथन को सुधरने के लिए मेरा साथ कुछ और मिल जाने वाला था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>सेना में पोस्टिंग के आदेश को अमल में लाने से रोकना
आमतौर पर संभव नहीं होता है परंतु मेरे कमांडिंग ऑफिसर भी मुझे भेजने की जल्दी में
नहीं थे।</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">मुझे
उधमपुर में तैनात तोपखाने की एक मीडियम रेजिमेंट में जाना था। वहाँ मैंने जिन सूबेदार
साहब को रिलीव करना था वे मुझे जानते थे। हम दोंनो तकरीबन दस वर्ष पहले हवलदार के रैंक
में एक ब्रिगेड मुख्यालय में साथ-साथ काम कर चुके थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>हम दोंनो एक दूसरे के संपर्क में नहीं थे लेकिन
जब उन्होंने अपने रिलीवर के रूप में मेरा नाम देखा तो उन्होंने मेरे बारे में अपने
कमांडिंग ऑफिसर को जो कुछ बताया था उससे उनके कमांडिंग ऑफिसर प्रभावित हुए प्रतीत होते
थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>जब मैं तीन-चार महीने तक उस यूनिट में
नहीं गया तो उन कमांडिंग ऑफिसर ने देवलाली आ रहे अपने एक जेसीओ को मुझ से मेरी यूनिट
में आकर मिलने के लिए कहा। वह जेसीओ मुझसे आकर मिले।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उन्होंने मुझे बताया कि उनके सीओ साहब जानना चाहते
हैं कि मैं उनकी यूनिट में आना चाहता हूं कि नहीं।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उन्होंने मुझे यह भी बताया कि अगर मैं उनकी यूनिट
में आना चाहता हूं तो उनके सीओ साहब कुछ और समय तक मुझे देवलाली में रहने का अवसर दे
सकते हैं।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मैंने उन जेसीओ को स्पष्ट बता दिया
था कि मैं निजी कारणों से उनकी यूनिट में नहीं जाना चाहता अतः सीओ साहब मुझे क्षमा
करें।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">मैं
यह सब कुछ इतने आत्मविश्वास के साथ यूं ही नहीं कर रहा था। मैं जो कुछ कर रहा था उसके
पीछे मेरे पास पर्याप्त बचाव था। मेरे पास एक चाल थी जिसे में अंत में चलना चाहता था।
उसके इलावा, सब से ऊपर, मेरे हित में यह बात थी कि मेरे तत्कालीन सीओ साहब मुझे अपनी
यूनिट से शीघ्र विदाई देने के पक्ष में नहीं थे।</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">लोकनाथन
में आये बदलाव सबको स्पष्ट नज़र आ रहे थे। मैं भगवान से प्रार्थना करता था कि वे मुझे
किसी तरह एक जिंदगी और एक परिवार को बरबाद होने से बचाने के लिए सक्षम बनायें। मेरी
उस यूनिट पर मेरे पोस्टिंग ऑर्डर के क्रियान्वयन के लिए उच्च हेडक्वॉर्टर से दबाव बढ़ता
जा रहा था। मेरे कमांडिंग ऑफिसर चुप थे। वे सम्भवतः स्थिति का आकलन कर रहे थे। जब मैंने
देखा कि उस विषय में हालात मेरे कमांडिंग ऑफिसर के लिए कठिन होते जा रहे हैं तो मैंने
अपना आखिरी दाव खेल दिया था।</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">फौज
में दो तरह की लिखित शिकायतें की जा सकती हैं </span><span lang="EN" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">―</span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";"> वैधानिक शिकायत (<span style="background: white; mso-highlight: white;">स्टैचट्रि कंप्लेंट) और गैर वैधानिक शिकायत (नॉन स्टैचट्रि कंप्लेंट)। मैंने
एक विस्तृत ‘वैधानिक शिकायत’ अपने कमांडिंग ऑफिसर को सौंप दी। मेरी उस शिकायत का संक्षेप
में सार था,<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>“मेरे अठाईस वर्ष के सैन्य सेवाकाल
में मुझे प्रचुर अवधि के लिए फील्ड और हाई एल्टीट्यूड क्षेत्रों में सेवा करने का मौका
नहीं दिया गया जिससे मुझे सेवानिवृत्ति के समय मानद कमीशन अथवा मानद रैंक प्राप्त करने
के लिए अपेक्षित अंक जुटाने में सफलता मिलने की संभावनायें बहुत कम रह गयीं हैं।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मेरे साथ अन्याय हुआ है।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>यहाँ तक कि मुझे उधमपुर के जिस भाग में जाने के
लिए आदेश जारी हुए हैं वह इलाका भी ‘पीस स्टेशन’ है। अतः मेरी प्रार्थना है कि मेरे
वर्तमान पोस्टिंग आर्डर को तत्काल प्रभाव से रद्द करके मुझे ऐसी जगह भेजा जाए जहाँ
मैं अतिरिक्त अंक अर्जित कर सकूं।”</span></span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">मुझे
भली भांति पता था कि मेरी वह ‘<span style="background: white; mso-highlight: white;">वैधानिक
शिकायत’ मुझे संबंधित अधिकारियों के कोप भाजन का पात्र बना देने का कारण बनने वाली
है।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मेरी स्थिति जल में रह कर मगरमच्छ के साथ
बैर मोल लेने जैसी थी।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मैंने जो ‘पंगा’ लिया
था उसके संभावित परिणामों की मैंने सटीक परिकल्पना कर रखी थी।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>अधिक से अधिक मुझे एक कठिन क्षेत्र में पोस्टिंग
मिलने वाली थी जिसके लिए मैं तैयार था। उसके इलावा मेरा कुछ भी बिगड़ने वाला नहीं था।
</span>मुझे यह भी पता था कि मेरी वह अंतिम <span style="background: white; mso-highlight: white;">फील्ड अथवा हाई एल्टीट्यूड पोस्टिंग मेरे किसी काम आने वाली नहीं
थी लेकिन मुझे इस बात का पक्का यकीन था कि वह चाल चल कर मैं देवलाली में तीन-चार माह
बेधड़क गुजार सकता था। वैधानिक शिकायत (स्टैचट्रि कंप्लेंट) ब्रह्मास्त्र की तरह होती
है। </span>जब तक शिकायतकर्ता को अपनी शिकायत पर अतिंम फैसला नहीं मिल जाता तब तक वह
ऊपर की ओर सीढियाँ चढ़ती जाती है।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>जेसीओ और
जवानों की वैधानिक शिकायत की अंतिम सीढ़ी ‘सेना मुख्यालय’ होती है अर्थात शिकायत पर
अंतिम निर्णय थलसेनाध्यक्ष का होता है।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>बीच
में अगर कोई सक्षम अधिकारी शिकायतकर्ता को राहत दे देता है तो शिकायत का निस्तारण उसी
मुख्यालय में हो जाता है।</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">मुझे
बाद में इस बात का पता चला था कि मेरी उस ‘<span style="background: white; mso-highlight: white;">वैधानिक शिकायत’ से मेरे कमांडिंग ऑफिसर मुझ से निहायत नाराज़
हो गये थे। उन्होंने अपनी नाराज़गी को तत्काल प्रकट नहीं होने दिया था परंतु बाद में
मुझे उसका खामियाजा भुगतना पड़ा था। मैंने सोचा था कि मेरी उस शिकायत से कमांडिंग ऑफिसर
को मुझे भेजने के दबाव से राहत मिलेगी परंतु हुआ उलट था। उनकी नजर में, उससे उनकी परेशानी
बढ़ गयी थी। अब सोचता हूँ काश! मैंने </span></span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">‘</span><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">वैधानिक
शिकायत’ डालने से पहले कमांडिंग ऑफिसर साहब से बात कर ली होती। अपने शुभचिंतकों के
साथ, उनसे संबंधित कोई काम करने से पहले, </span><span lang="HI" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">वि</span><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">चार विमर्श कर लेना सही रहता है।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>यह जरूरी नहीं कि दोनों का दृष्टिकोण एक जैसा ही
हो।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>इससे मिलती जुलती एक घटना मेरे साथ पहले
भी घट चुकी थी परंतु उससे मिली सीख पर मैंने अमल नहीं किया था। संभवतः इसके पीछे समस्यायों<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>को सुलझाने के लिए ‘लिखित’ को ‘संवाद’ पर तरजीह
देने की मेरी अवधारणा<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>थी।</span><span style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">बात सन् 1991 की है मेरी तत्कालीन यूनिट अरुणाचल
प्रदेश के लुम्पो नामक हाई एल्टीट्यूड स्थान से प्रयागराज (तब इलाहाबाद) आ गयी थी।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मैंने </span><span lang="HI" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">पा</span><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">रिवारिक आवास के आ</span><span lang="HI" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">बं</span><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">टन के लिए अपना नंबर लगा दिया
था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उस समय मेरी पत्नी हिमाचल प्रदेश के हमीरपुर
में किराये का मकान लेकर दोनों बच्चों को वहाँ स्थित केंद्रीय विद्यालय में पढ़ा रही
</span><span lang="HI" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">थीं</span><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उस जमाने में तोपखाने में सेवारत क्लर्क एक यूनिट
के साथ मात्र तीन वर्ष तक रहते थे जब कि यूनिट के शेष जवान अक्सर यूनिट के साथ ही रहते
थे। मैं उस यूनिट के साथ लगभग दो वर्ष गुजार चुका था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>स्थिति यह थी कि जब तक आवास आ</span><span lang="HI" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">बं</span><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">टन
के लिए मेरा नंबर आना था तब तक मेरा वहाँ का कार्यकाल भी समाप्त हो जाना था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>अतः मैंने आवास के शीघ्र आ</span><span lang="HI" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">बं</span><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">टन
के लिए प्रयास करने की ठान ली।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मेरे तत्कालीन
कमांडिंग अफसर साहब के साथ अच्छे संबन्ध थे।<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>उस समय मैं अपनी उस यूनिट के मुख्यालय में ‘ए’ ब्राँच को संभाल रहा था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मेरा काम सीधे यूनिट एडजुटेंट के अधीन आता था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>यूनिट एडजुटेंट मेरी कार्यक्षमता से प्रभावित थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>वे मुझे हर मामले में तरजीह देते थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>वे यूनिट एडजुटेंट होने के साथ-साथ यूनिट की ‘हैडक्वार्टर
बैटरी’ के कमांडर भी थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>प्रशासनिक तौर पर
मैं ‘हैडक्वार्टर बैटरी’ में आता था अर्थात् </span><span lang="HI" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">पा</span><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">रिवारिक आवास का आ</span><span lang="HI" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">बं</span><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">टन
मुझे ‘हैडक्वार्टर बैटरी’ द्वारा किया जाना था।</span><span style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">एडजुटेंट साहब से नजदीकियाँ होने के बावजूद
मैंने उनसे अपने आवास के बारे में बात नहीं की और ‘हैडक्वार्टर बैटरी’ के बैटरी कमांडर
को एक आवेदन पत्र दे दिया जिसमें मैंने अपने लिए आवास का शीघ्र आ</span><span lang="HI" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">बं</span><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">टन
करने की प्रार्थना की थी।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>जब मेरा आवेदन पत्र
उचित चैनल से होता हुआ कमांडिंग ऑफिसर के पास पहुंचा तो उन्होंने एडजुटेंट साहब अर्थात्
‘हैडक्वार्टर बैटरी कमांडर’ को बुला कर निर्देश दिए कि मुझे तुरंत आवास आ</span><span lang="HI" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">बं</span><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">टित
किया जाए लेकिन मुझे आवास आ</span><span lang="HI" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">बं</span><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">टित नहीं हुआ। तकरीबन 15 दिन के बाद मैंने एक
और आवेदन पत्र डाल दिया फिर भी कुछ नहीं हुआ।<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>उसके बाद मैंने तीसरा आवेदन पत्र दिया फिर भी मुझे आवास नहीं मिला।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>इस दौरान जब मैं कमांडिंग ऑफिसर से किसी अन्य विषय
में मिलता तो वे मुझ से पूछते, “बच्चे लाने के लिए घर </span><span lang="HI" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">छुट्</span><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">टी
कब जा रहे हो?” <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">“जल्दी ही जाऊंगा, सर”, कह कर मैं उनके दफ्तर
से बाहर निकल आता। मुझे मामला समझ नहीं आ रहा था।</span><span style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">तीसरा आवेदन पत्र देने के बाद मैंने हैडक्वार्टर
बैटरी सीनियर जेसीओ से कहा कि मुझे बैटरी कमांडर का इंटरव्यू दिया जाए। जैसे ही सीनियर
जेसीओ ने इस विषय में बैटरी कमांडर/यूनिट एडजुटेंट से बात की, उन्होंने इंटरव्यू की
तुरंत स्वीकृति दे दी। वैसे तो मैं अपने काम के सिलसिले में एडजुटेंट साहब से दिन भर
में कम से कम 15-20 मिलता था परंतु मेरी नजर में वह मिलना अलग था और व्यक्तिगत था।
मैंने उनके दफ्तर में प्रवेश करते ही सेल्यूट देने के उपराँत उनसे सवाल किया, “श्रीमान
जी मुझे फैमिली क्वार्टर क्यों नहीं दिया जा रहा है?” <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">वे शांत स्वर में बोले, “मैं एडजुटेंट हूँ और
आप मेरे स्टाफ के महत्वपूर्ण मेंबर हो। मैं आपकी भलाई नहीं देखूंगा तो और किसकी भलाई
देखूंगा। आपको एप्लिकेशन लिखने की ज़रूरत क्यों पड़ी?<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>आप एक बार मुझ से बोल देते आपको क्वार्टर तुरंत
मिल जाता। आप के लिए मैंने एक अच्छा सा क्वार्टर खाली रख छोड़ा है। आप चौथी एप्लिकेशन
लिख कर पहली तीन एप्लिकेशनों को वापस ले लीजिए, आपको उसी समय क्वार्टर की चा</span><span lang="HI" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">बी
</span><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">मिल
जाएगी</span><span lang="HI" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">।</span><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;"> ”<span style="mso-spacerun: yes;">
</span></span><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-highlight: white;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">“सर, अगर आप मेरे मौखिक रूप से कहने पर मुझे
अपनी बारी से पहले क्वार्टर दे देते तो आप पर एक बैटरी कमांडर के तौर पर भाई-बंदी करने
का आक्षेप लगता। मैंने लिखित एप्लिकेशन अपने बैटरी कमांडर की सुविधा के लिए दी थी।”<span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">“खैर जो भी है आप उन एप्लिकेशनों को वापस ले
लीजिए,” कह कर एडजुटेंट साहब अपने सामने रखी फ़ाइल को देखने में व्यस्त हो गये थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">मुझे समझ नहीं आ रहा था मैं कहाँ गलत हो गया
था। मैंने उनके दफ्तर से निकल कर अपनी मेज पर आकर हाथ से दो लाइनों की एक एप्लिकेशन
लिख कर उन्हें दे दी थी और उसी समय मुझे क्वार्टर की चा</span><span lang="HI" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">बी </span><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-highlight: white;">मिल गयी थी।</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">बर्षों
बीत जाने के बाद इस नयी यूनिट में पोस्टिंग के विषय में “</span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">वै</span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">धानिक शिकायत”
डाल कर मैंने अपने लिए फिर वही हालात पैदा कर लिए थे। मेरे कमांडिंग ऑफिसर ने द</span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">बे </span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">स्वर में कह दिया था, “अगर फील्ड पोस्टिंग ही चाहिए थी तो मुझ से
कहते, में दिला देता। <span style="background: white; mso-highlight: white;">स्टैचट्रि
कंप्लेंट डालने की क्या ज़रूरत थी।”<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></span><span lang="EN" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-highlight: white;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">लोकनाथन
को मेरे पोस्टिंग ऑर्डर के बारे में जानकारी थी क्योंकि वह ऑफिस में मेरे साथ ही रहता
था। एक बार उसने मुझसे पूछा था, “सर, आप चले गये तो मेरा क्या होगा।”<span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">“लोकनाथन,
एक तो मैं इतना जल्दी जाने वाला नहीं हूँ और अगर मुझे जाना भी पड़ा तो मैं आपका कुछ
न कुछ बन्दोबस्त करके जाऊंगा। आप हौसला रखिये और अपना मनोबल बनाये रखिये।”<span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">कहने
को तो मैंने यह सब कह दिया था परंतु मुझे भी पता नहीं था कि मैं जाने से पहले लोकनाथन
का क्या बन्दोबस्त करने वाला था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मेरे </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">ता</span><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">त्कालिक सीओ साहब, जिन्होंने मेरे सुझाव पर लोकनाथन को सुधरने का
मौका दिया था, का उस यूनिट के साथ सेवाकाल एक वर्ष के आसपास ही शेष रह गया था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>आमतौर पर कोई भी कमांडिंग ऑफिसर लोकनाथन जैसे सैनिक
को अपने अधीन रखना नहीं चाहता।</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span><span style="font-family: "Ek Mukta";"><span style="font-size: x-small;">(शुरु में तस्वीर: देवलाली स्थित सेना संग्रहालय) </span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">(शेष
अगली कड़ी में…)</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; text-align: center;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></p><table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg5e2MBLekrsDag713MQ2y77he6S1Wmze1lax4-qrnzvXv2WUouyfvpYt-E0zYfQoKo3Dxbi8Ym6SRc8UbwjP9f8zfawA9agD-YSnltrlHBGcqdRPCbDHpoG5DSpQcL3-RIFsYIv4AhrPM6IVxqNcM1vpgrK7kovr8FQPneQj_Gn4Du_SfMqNH3sqOGO94/s451/B%20R%20M%20Passport.jpg" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="451" data-original-width="451" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg5e2MBLekrsDag713MQ2y77he6S1Wmze1lax4-qrnzvXv2WUouyfvpYt-E0zYfQoKo3Dxbi8Ym6SRc8UbwjP9f8zfawA9agD-YSnltrlHBGcqdRPCbDHpoG5DSpQcL3-RIFsYIv4AhrPM6IVxqNcM1vpgrK7kovr8FQPneQj_Gn4Du_SfMqNH3sqOGO94/w200-h200/B%20R%20M%20Passport.jpg" width="200" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><span style="font-size: x-small;"><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="background-color: white; color: #333333;"><span face="Kokila, sans-serif" lang="HI" style="line-height: 11.5px;"><br />हिमाचल प्रदेश के जिला काँगड़ा से संबन्ध रखने वाले भगत राम मंडोत्रा एक सेवानिवृत्त सैनिक हैं। उनकी</span><span style="line-height: 11.5px;"> </span><span face="Kokila, sans-serif" lang="HI" style="line-height: 11.5px;">प्रकाशित पुस्तकें हैं </span><span lang="HI" style="line-height: 11.5px;">―<br /></span><span face="Kokila, sans-serif" lang="HI" style="line-height: 11.5px;"> <br /> </span></span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="background-color: white; color: #333333;"><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">जुड़दे</span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;"> </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">पल</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">रिह्ड़ू खोळू</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">चिह्ड़ू मिह्ड़ू</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">परमवीर गाथा..</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">फुल्ल खटनाळुये दे</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">मैं डोळदा रिहा</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">सूरमेयाँ च सूरमे और<br />हिमाचल के शूरवीर योद्धा।<br />यदाकदा </span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">'</span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">फेस बुक</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">' </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">पर </span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">'</span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">ज़रा सुनिए तो</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">' </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">करके कुछ न कुछ सुनाते रहते हैं।</span></span></span></td></tr></tbody></table><span lang="EN" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"><br /></span><p></p><p></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><br /></div>PahariDayarhttp://www.blogger.com/profile/05854496107478887563noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-597693412087092884.post-42064876788872955812024-01-18T18:17:00.002+05:302024-01-23T19:23:03.957+05:30गल सुणा : सोशल मीडिया च हिमाचली <p> </p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjyj149_PSeQR7vu6prU1O3Y79-biQmvOMpnuOYu6JkT2vjWqeCsNig5Lmf2YdyKFgRCrrOIiW_LWpO3FJSBsHZ4Vrt658XyCKp7PLj2dzeg3uGfD5qKbKMgTry-DrhsDQRNArHcrW04plIce7Vu5jbdj1MTDG0OrznYzm9-sufGWloq8oMDq_e4Q7gcwM/s992/WhatsApp%20Image%202024-01-18%20at%206.08.32%20PM.jpeg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="992" data-original-width="720" height="400" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjyj149_PSeQR7vu6prU1O3Y79-biQmvOMpnuOYu6JkT2vjWqeCsNig5Lmf2YdyKFgRCrrOIiW_LWpO3FJSBsHZ4Vrt658XyCKp7PLj2dzeg3uGfD5qKbKMgTry-DrhsDQRNArHcrW04plIce7Vu5jbdj1MTDG0OrznYzm9-sufGWloq8oMDq_e4Q7gcwM/w290-h400/WhatsApp%20Image%202024-01-18%20at%206.08.32%20PM.jpeg" width="290" /></a></div><br /><p></p><p style="text-align: center;">अजकला सोशल मीडिया पर कई कुछ चली रैंह्दा। रात दिन। मता किछ छडणे आळा, थोड़ा जेह्या दिखणे सुणने लायक। हत्थे च मोआइल। मोबाइले च इंस्टाग्राम, फेसबुक, यूट्यूब। मैं जाई पूज्या इक्की चैनला पर, जिसा दानांहै- <b>द हिमाचली पॉडकास्ट</b>। तिस च मता किछ है। थोड़ा जेह्या नजारा तुसां दी दिक्खी लेया । </p><p><br /></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">सोशल मीडिया पर पॉडकास्ट एक नौंआ माध्यम
है। उपदेश होरां यूट्यूब पर इक चैनला साही देह-देह्या ई इक पॉडकास्ट चलांदे- नां है
द हिमाचली पॉडकास्ट। सैह् इसा चैनला पर हिमाचल दे लग-लग विधां दे कलाकारां दे लम्मे-लम्मे
इंटरव्यू लैंदे। अजकला सोशल मीडिया पर रीलां कनैं शॉर्ट्स चलदे जेह्ड़े छोट-छोटे वीडियो
हुंदे। पॉडकास्ट पर लम्मे</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">, <span lang="HI">टिकुआं</span>, <span lang="HI">सारिया जिंदगिया समेटणे आळे इंटरव्यू बड़े छैळ लगदे। इस च सिर्फ कलाकारां जो
इ नीं</span>, <span lang="HI">दूएयां पासेयां च नां कमाणे आळयां जो भी सददे। मैं इसा
चैनला पर कुछ वीडियो पिछलयां दिनां दिक्खे। कल पहाड़ी स्टेंड अप कमेडियन विशाल शर्मा
नै इक्क घंटे दी गलबात सुणी।</span></span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">विशाल शर्मा इंस्टाग्राम पर इनसेन</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">-<span lang="HI">कॉमिक नाएं दे छोटे-छोटे ड्रामे बणांदे। सैह् इस च कइयां किरदारां
दे रोल नभांदे।</span></span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">हिमाचले दे कलाकार अजकल सोशल मीडिया
पर अलग-अलग तरीके नै अपणी कला दस्सा दे हन। गौर करने आळी गल है भई सैह् अपणे वीडियो
हिंदी</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">, <span lang="HI">पहाड़ी या मिली-जुली हिंपहाड़ी च बणांदे। एह्थी
अपणी मतलब हिमाचली किस्मा दी हिंदी कन्नां च पौंदी</span>, <span lang="HI">अपणिया बोलिया
दे लैह्जे च मुड़कोइयो। कवि अजेय देह-देहिया भाषा दी खूब पैरवी करदे।</span></span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">असां आम तौर पर बड़े परेशान रैंह्दे
भई हिमाचली लोग पहाड़ी या हिमाचली भाषा या अपणी बोली नीं बोलदे। पर जनाब</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">, <span lang="HI">सोशल मीडिया पर जेह्ड़े नौइयां किस्मां दे प्रोग्राम चलेयो</span>,
<span lang="HI">तिन्हां च अपणी बोली धड़ल्ले नै बोली जा दी। इसा गल्ला ते इक उम्मीद
जगदी है। इन्हां कलाकारां दे फालोअर्स भी मते हन। गौर करने आळी गल एह् भी है भई साहित्य
जादा लोकां तक नीं पूजदा। इस करी नै साहित्य आळे बड़ी चिंता करदे। जे नौंए तौर-तरीकेयां
नैं भाषा दूर-दूर कनै मतेयां लोकां तक पूजा दी है ता एह् खरी गल है। इसते एह् भी लगदा
भई साहित्य आळेयां जो आत्ममंथन करना चाहिदा।</span></span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">जयसिंहपुरे दे मूल निवासी विशाल शर्मा
पेशे ते इंजीनियर हन कनै दिलिया नौकरी करदे। पहाड़िया च स्टैंड अप कॉमेडी करदे। स्टैंड
अप कॉमेडी नौंए जमाने दी कला है। पुराणयां जमानेयां च लोक कलाकार कनै खबरै मनसुखा इ</span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">ञ</span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">ा रीसां लांदा हुंगा। बीह्यां क सालां ते</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">, <span lang="HI">जदूं
ते टेलिवीजने पर लाफ्टर चैंलेंज देहे प्रोग्राम आए</span>, <span lang="HI">स्टेंड अप
कॉमेडियनां दा नौंआ अध्याय शुरु होया। बंगलौर</span>, <span lang="HI">हैदराबाद</span>,
<span lang="HI">मुंबई</span>, <span lang="HI">गुड़गांव जेह् शैह्रां च अंग्रेजिया च भी
कॉमेडियां होआ दियां। हुण असां दिया पहाड़िया च एह् शुरुआत होणा लगी है। लोक दिखणा
औंदे</span>, <span lang="HI">सैह् भी टिकटां खरीदी। एह् खुशिया दी गल है। विशाल शर्मा
होरां दस्सेया</span>, <span lang="HI">तिन्हां दे हमीरपुर</span>, <span lang="HI">धर्मशाला</span>,
<span lang="HI">कांगड़ा</span>, <span lang="HI">चंडीगढ़ दे शो हाउसफुल रह्यो। मजेदार
गल एह् है भई शो कुसा जगह करना है</span>, <span lang="HI">कि</span></span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">ञ</span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">ा करना है</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">, <span lang="HI">टिकट बुकमाईशो पर बेचणे हन</span>,
<span lang="HI">एह् सारे कम विशाल अप्पू करदे। मतलब कलाकार अपणी कला भी दसह्गा कनै दसणे
दा इंतजाम भी अप्पू ही करह्गा। एह् नौंआ तरीका है। साहित्य आळे इ</span></span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">ञ</span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">ा कम करने दे बारे च नीं सोचदे। तिन्हां ते एह् चौधरां नीं हुंदियां। साहित्य आळे
इसजो कारोबार गलांदे। कवि</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">, <span lang="HI">कहाणीकार इसा उमीदा
च रैंह्दा भई कोई सादा औऐ ता सैह् अपणियां रचनां पेश करह्गे। पर इंतजाम कुनी करना भाई</span></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">? </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">दर्शकां श्रोतेयां कुण सदह्गा। एह् ठीक है नौंए माध्यम
खर्चीले भी हन। हॉल</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">माइक वगैरा कराए पर लैणा पौंदे। साहित्य
आळे स्कूलां कालजां देयां कमरेयां च ही बही लैंदे। पहाड़ी कलाकारां कनै नौंए कलाकारां
जो प्रायोजक ता मिलदा नीं। तिन्हां खर्चा कढणा ही है। वैसे साहित्य आळे सोची सकदे भई
इस तरीके नै टिकट बेची नै कवि सम्मेलन भी होई सकदे</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">?</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">विशाल शर्मा दियां इंस्टाग्राम
दियां कुछ रीलां मैं दिखियां। सैह् ठेठ पहाड़ी बोलदे। जेह्ड़े लोक असां जिंदे-जागदे
दिक्खेयो- मा-बुढ़े</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">दादा-दादी</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">, भा</span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">ई-भैण</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">बुआ-जीजा वगैरा। विशाल इन्हां दी रीस लांदे। तिन्हां दे
एकल अभिनय करदे। बड़ा खरा लग्गा जाह्लू तिन्हां दस्सेया भई सैह् मेहनत करने पर जादा
जोर दिंदे। जेह्ड़ा प्रोग्राम तिन्हां करना होऐ</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">पैह्लें तिह्दी स्क्रिप्ट तयार करदे</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">रिहर्सल करदे</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">तां फिरी शो करदे। तिन्हां एह् भी दस्सेया भई सैह् कामयाबी-नाकामयाबी
दी परवाह नीं करदे। बस मेहनत करदे रेह्या। तिन्हां दा एह् दृष्टिकोण बड़ा सकारात्मक
है। इस करी नै तिन्हां दा कलाकार भी चमका दा है।</span> </p><p style="text-align: justify;"><br /></p><table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg3jeSfvrPQC1fGtzd5nKURc499ugHjNHjP47Ox-LpcyNIYIaOlaeHW_bFC_R1UcQgXiUrtdAPYRVv2WfSMNRUqOQQ3dLsLa2j2ZLN_ywTIXJV5c0b6AP5_Ll0FePSR66UHPr5CqT8ug0NgV8T7nH1HaRClWGJtTdXavmBoAkveqb9DaHr50ERT4PAD_m0/s915/WhatsApp%20Image%202024-01-18%20at%206.08.31%20PM.jpeg" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="915" data-original-width="720" height="400" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg3jeSfvrPQC1fGtzd5nKURc499ugHjNHjP47Ox-LpcyNIYIaOlaeHW_bFC_R1UcQgXiUrtdAPYRVv2WfSMNRUqOQQ3dLsLa2j2ZLN_ywTIXJV5c0b6AP5_Ll0FePSR66UHPr5CqT8ug0NgV8T7nH1HaRClWGJtTdXavmBoAkveqb9DaHr50ERT4PAD_m0/w315-h400/WhatsApp%20Image%202024-01-18%20at%206.08.31%20PM.jpeg" width="315" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">उपदेश और विशाल शर्मा </td></tr></tbody></table><br /><h3 style="text-align: center;"><br /></h3><h3 style="text-align: center;">द हिमाचली पॉडकास्ट पर विशाल शर्मा के बहाने से </h3><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">सोशल मीडिया पर पॉडकास्ट एक नया माध्यम
है। उपदेश यूट्यूब पर एक चैनल की तरह ऐसा ही एक पॉडकास्ट चलाते हैं- नाम है द हिमाचली
पॉडकास्ट। वे इस चैनल पर हिमाचली के अलग अलग विधाओं के कलाकारों के लंबे-लंबे
इंटरव्यू लेते हैं। आज सोशल मीडिया में रीलें और शॉर्ट्स चलते हैं</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">,<span lang="HI"> जो अपेक्षाकृत छोटे वीडियो होते हैं। पॉडकास्ट में लंबे ठहरे
हुए पूरे जीवन वृत्त को समेटने वाले इंटरव्यू देखना प्रीतिकर अनुभव है। इसमें
सिर्फ कलाकार ही नहीं दूसरे क्षेत्रों में नाम कमा रहे लोगों को भी बुलाया जाता है।
मैंने हाल ही में इस चैनल पर कुछ एक वीडियो देखे हैं। कल पहाड़ी के स्टैंड अप
कॉमेडियन विशाल शर्मा का एक घंटे का इंटरव्यू देखा सुना। </span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">विशाल शर्मा इंस्टाग्राम पर इनसेन</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">-<span lang="HI">कॉमिक नाम से छोटे-छोटे मिमिक बनाते हैं। एक ही अभिनेता यानी वे
खुद कई पात्रों का अभिनय करता हैं।</span></span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">हिमाचल प्रदेश के कलाकार सोशल
मीडिया पर तरह-तरह से अपनी प्रतिभा दिखाने लगे हैं। गौरतलब बात यह है कि वे अपने
वीडियो हिंदी में या पहाड़ी में या मिली जुली भाषा में बनाते हैं। यहां अपनी यानी हिमाचली
तरह की हिंदी और अपनी बोली की लचक वाली हिंदी सुनने को मिलती है। कवि अजेय इस तरह की
भाषा की खूब पैरवी करते हैं। </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">हम लोग प्राय चिंतित रहते हैं कि हिमाचली
लोग पहाड़ी भाषा या हिमाचली भाषा या अपनी बोलियों का इस्तेमाल नहीं करते हैं। सोशल
मीडिया पर चल रहे नई तरह के कार्यक्रम इस धारणा को झुठला देते हैं। इन कार्यक्रमों
से एक उम्मीद बंधती है। इन कलाकारों के देखने सुनने वाले या फॉलोअर्स भी बहुत हैं।
गौरतलब यह भी है कि साहित्य की पहुंच लोगों तक कम है इसलिए साहित्य से जुड़े हुए
लोग ज्यादा चिंतित रहते हैं। अगर नए माध्यमों को पहाड़ी भाषा में दूर-दूर तक और
बहु संख्या में सुना जा रहा है तो यह एक शुभ लक्षण है। साथ ही यह साहित्य से जुड़े
लोगों के लिए आत्ममंथन का मौका भी देता है।</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">जयसिंहपुर के मूल निवासी विशाल
शर्मा पेशे से एक इंजीनियर हैं और दिल्ली में नौकरी करते हैं। पहाड़ी में स्टैंड अप कॉमेडी करते हैं। स्टैंड
अप कॉमेडी नए जमाने का माध्यम है। पुराने जमाने में लोक कलाकार या मनसुखा शायद इस
तरह का काम करता था। पिछले दो दशकों से</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">,<span lang="HI">
जब से टेलीविजन में लाफ्टर चैलेंज जैसे कार्यक्रम आए</span>,<span lang="HI"> स्टैंड
अप कॉमेडियनों का नया अध्याय शुरू हुआ है। बैंगलोर</span>,<span lang="HI"> हैदराबाद</span>,<span lang="HI"> मुंबई</span>,<span lang="HI"> गुड़गांव जैसे शहरों में अंग्रेजी के भी
स्टैंड अप कॉमेडियन हैं। अब पहाड़ी में यह शुरुआत हो रही है। लोग उन्हें देखने आते
हैं</span>, <span lang="HI">वह भी टिकट खरीद कर</span>;<span lang="HI"> यह और भी सुखकर
है। विशाल शर्मा ने बताया कि हमीरपुर</span>,<span lang="HI"> धर्मशाला</span>,<span lang="HI"> कांगड़ा</span>,<span lang="HI"> चंडीगढ़ में उनके शो हाउसफुल रहे हैं। </span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">मजेदार बात यह है कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">शो कहां करना है</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">,<span lang="HI">
कैसे करना है</span>,<span lang="HI"> टिकट बुकमाईशो के जरिए बेचे जाने हैं</span>,<span lang="HI"> यह काम विशाल शर्मा खुद ढूंढ़ कर</span>,<span lang="HI"> पता लगाकर करवाते
हैं। मतलब कलाकार अपनी कला का प्रदर्शन भी करेगा और उसे दिखाने का इंतजाम भी करेगा।
यह एक नया तरीका है। साहित्य से जुड़े लोग इस तरह से काम करने के बारे में न सोचते
हैं</span>,<span lang="HI"> न कर पाते हैं। इस तरह के काम को व्यवसाय माना जाता है।
कवि</span>,<span lang="HI"> कहानीकार इस उम्मीद में रहते हैं कि कोई उन्हें बुलाए
और वे अपनी रचनाएं पेश करें। लेकिन इंतजाम
कौन करेगा</span></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">?</span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;"> दर्शक श्रोता को कौन बुलाएगा</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">?</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">नए माध्यम साहित्य की तुलना में खर्चीले भी हैं</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">!<span lang="HI"> हॉल का किराया होता है</span>, <span lang="HI">साउंड सिस्टम का
किराया होता है</span>,<span lang="HI"> दूसरी तरह के इंतजाम के खर्च होते हैं। पहाड़ी
के लोगों को या नए कलाकारों को कोई प्रायोजक तो मिलेगा नहीं। इसलिए स्वावलंबी होने
का यह एक बढ़िया तरीका है। साहित्य के लोगों के लिए एक सीख है कि क्या इस तरह से
कवि सम्मेलन भी किया जा सकते हैं</span></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">? </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></p>
<p style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; text-align: left;">विशाल शर्मा की इंस्टाग्राम की रीलें
मैंने देखी हैं। ठेठ पहाड़ी में बोलते हैं। जो चरित्र हमने अपने जीवन में देखे हैं-
माता-पिता</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; text-align: left;">,<span lang="HI"> दादा-दादी</span>,<span lang="HI"> भाई-बहन</span>,<span lang="HI"> बुआ-जीजा आदि</span>,<span lang="HI"> उनसे
जुड़े हुए प्रसंगों का वे एकल अभिनय करते हैं। यह जानकर अच्छा लगा कि वे मेहनत पर
बहुत बल देते हैं। जो प्रोग्राम उन्हें करना है उसके लिए पहले स्क्रिप्ट तैयार
करते हैं</span>,<span lang="HI"> रिहर्सल करते हैं फिर जाकर दिखाते हैं। वे यह भी
कहते हैं कि सफलता असफलता से प्रभावित नहीं होते। वे मेहनत करते रहने में यकीन
करते हैं। अपनी कला के प्रति यह दृष्टिकोण बहुत ही सकारात्मक है जो उन्हें बेहतर
कलाकार भी बनता है।</span></span> </p><p style="text-align: justify;"><a href="https://www.youtube.com/@TheHimachaliPodcast" target="_blank">The Himachali Podcast</a></p><p style="text-align: justify;"><a href="https://www.instagram.com/p/C2FgHBooqOd/?hl=en" target="_blank">विशाल शर्मा</a> </p><p style="text-align: justify;"><br /></p>PahariDayarhttp://www.blogger.com/profile/05854496107478887563noreply@blogger.com2tag:blogger.com,1999:blog-597693412087092884.post-82731569765946731612024-01-06T04:00:00.001+05:302024-01-06T04:00:00.325+05:30यादां फौजा दियां<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjKX_3PGnKPYMjp-vISWQYZVW-OLEoR7FVP3k9-qlD6Dyl-qkxODb9KCXmGqiQHUjYz_8UD9Xnk6Y9VWdC_4iYs_AWYnsTZZP4odqOOPkMxJ3cWMyJB6WXnY0w_fZDh0WpRDsoyUsNpeZXFvuODu7BlsQyzuOofA7v7Hs1awEefWTlAa-MVel6fdTilGQk/s2916/Dayar%20Mandotra%2039.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="2916" data-original-width="1666" height="400" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjKX_3PGnKPYMjp-vISWQYZVW-OLEoR7FVP3k9-qlD6Dyl-qkxODb9KCXmGqiQHUjYz_8UD9Xnk6Y9VWdC_4iYs_AWYnsTZZP4odqOOPkMxJ3cWMyJB6WXnY0w_fZDh0WpRDsoyUsNpeZXFvuODu7BlsQyzuOofA7v7Hs1awEefWTlAa-MVel6fdTilGQk/w229-h400/Dayar%20Mandotra%2039.jpg" width="229" /></a></div><br /><p align="center" class="MsoNormal" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px; text-align: center;"><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="font-size: 14.85px;"><br />फौजियां दियां जिंदगियां दे बारे च असां जितणा जाणदे</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="font-size: 14.85px;">, </span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="font-size: 14.85px;">तिसते जादा जाणने दी तांह्ग असां जो रैंह्दी है। रिटैर फौजी भगत राम मंडोत्रा होरां फौजा दियां अपणियां यादां हिंदिया च लिखा दे थे। असां तिन्हां गैं अर्जी लाई भई अपणिया बोलिया च लिखा। तिन्हां स्हाड़ी अर्जी मन्नी लई। हुण असां यादां दी एह् लड़ी सुरू कीती है</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="font-size: 14.85px;">, </span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="font-size: 14.85px;">दूंई जबानां च। पेश है इसा लड़िया दा <b>उण्ताह्ळमां</b></span><b style="font-size: 14.85px;"> </b><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="font-size: 14.85px;">मणका।</span></p><p align="center" class="MsoNormal" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px; text-align: center;"><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="font-size: 14.85px;">पिछले मणके च तुसां पढ़या भई मंडोत्रां होरां लोकनाथने जो सुधारने ताईं अपणा रनर बणाई लया। हुण पढ़ा भई तिन्हां लोकनाथने पर नजर </span><span style="background-color: transparent; font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt; text-align: left;">किञा रखी। </span></p><p align="center" class="MsoNormal" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px; text-align: center;"><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="font-size: 14.85px;"><br /></span></p><p align="center" class="MsoNormal" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px; text-align: center;"><span style="background-color: #0c343d; color: #0c343d;">....................................................................</span></p><p align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><b><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">समाधियाँ दे परदेस
च</span></b></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">थोड़ी कि देरा परंत लोकनाथनें आयी नै मिंजो सेल्यूट
कित्ता कनै दस्सेया कि सूबेदार मेजर साहब होराँ तिस्सेयो मिंजो रिपोर्ट करने ताँईं
गलाह्या। मैं तिस्सेयो इक होर कुर्सी मेरे टेबल दे खब्बे पासैं लगाणे ताँईं ग्लाया। कुर्सी लगी जाणे ते परंत मैं तिस्सेयो तिसा
पर बैठणे जो ग्लाया। पहले ताँ सैह् कुर्सिया पर बैठणे ते झिज्किया अपर जाह्लू मैं जोर
देयी नै ग्लाया ताँ सैह चुपचाप बैठी गिया। मैं बोलणा शुरू कित्ता, "दिक्खा लोकनाथन,
अज ते बाद तुसाँ मिंजो कन्नै रैह्णा है। तुसाँ मे</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">रे </span><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">इलावा कुसी होरसी दे हुक्म पर नीं चलणा है। जेकर कोई
मिंजो ते सीनियर तुसाँ जो हुक्म दिंदा है ताँ मिंजो दस्सी करी तिस पर अमल करना है।
तुसाँ जो शायद इस गल्ल दा पता नीं कि तुसाँ कुस मुसीबत च आयी फसेह्यो हन्न। मैं चाँहदा
कि तुसाँ फौज ते पेन्शन लई करी जा। पेन्शना बाह्जी तुसाँ अपणा टब्बर किञा पाळना है?
तुसाँ तगड़े जरूर हन्न अपर शराब दे अग्गैं तुसाँ हारी चुकेह्यो हन्न। मैं चाँहदा कि
तुसाँ शराब दी आदत कन्नै लड़ा कनै जित हासिल करा।</span><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">तुसाँ इक बद्धिया
खिलाड़ी हन्न। तुसाँ जो जित्तणा ओंदा है। बस तुसाँ मिंजो शराब ते जित्ती नै दस्सा।
जेकर तुसाँ इस लड़ाई च हारी गै ताँ तुसाँ दी बीबी कनै बच्चेयाँ भुक्खेयाँ रैह्णा है।
तुसाँ दा टब्बर बिखरी जाणा है। मैं रिस्क लई नै तुसाँ दी जिम्मेदारी लइह्यो है नीं
ताँ तुसाँ जो पेन्शना बाह्जी घर जाणा पोंदा।”
मेरियाँ इन्हाँ गल्लाँ जो सुणी करी लोकनाथन रोयी पिया था। मैं चुप होयी गिया
कनै अपणे कम्में लगी पिया था। सैह् भी थोड़ी
कि देरा परंत शांत होयी गिया था। </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">सैह् लोकनाथन जेह्ड़ा शराब पी करी, नशे च चार-पंज
जुआनाँ दे काबू नीं ओंदा था, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">बे</span><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">व</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">स </span><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">होयी नै चुपचाप मिंजो साह्म्णे बैठी रैंह्दा था। मिंजो
तिस पर तरस ओंदा था। नशा आदमी जो कुत्थी दा भी नीं छडदा है। तिसदे किछ मित्र जुआन कनैं
खिलाड़ी तिस्सेयो शराब पीणे ताँईं पलकेह्रदे थे। सैह् जाणे-अणजाणे च तिसदी बरबादी दी
वजह बणदे जाह्दे थे।</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">मैं तिस्सेयो होळैं-होळैं 'रनर' दे तौर पर इस्तेमाल
करना शुरू करी दित्ता। मैं जेह्ड़ा भी कम्म तिस्सेयो दिंदा सैह् तिसजो तंरत करी नै
मिंजो व्ह्ली आयी करी कुर्सिया पर बैठी जाँदा था। मिंजो जाह्लू भी टैम मिलदा मैं तिसदा
हौंसला बद्धांदा रैंह्दा। मैं तिस्सेयो अपणी कहाणी सुणायी थी कि किंञा मैं 35-36 बह्रियाँ
परंत बीड़ी-सिगरेट पीणे दी लत छड्डी थी। टैम बीतणे कन्नै मिंजो तिस च सुधार सुझणा लगे
थे। सैह् खुश रैह्णा लगी पिया था।</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">लोकनाथन जुआनाँ दिया बैरका च रैंह्दा था कनै मैं यूनिट
ते चार किलोमीटर दूर पोणे वाळी फैमिली एकोमोडेशन च अपणे परिवारे कन्नै। मैं शराब ते
दूर रैह्णे वाळे दो भरोसेमंद जुआनाँ जो तिस पर नजर रखणे ताँईं गलाह्या था। सैह् जुआन
मिंजो भ्यागा दी पीटी (फिजिकल ट्रेनिंग) दे बग्त लोकनाथन दियाँ पिछलिया राती दियाँ
हरकताँ दी रिपोर्ट दिंदे थे। जदैह्ड़ी मैं पीटी च नीं ओंदा था तदैह्ड़ी मैं तिन्हाँ
जो बारी-बारी सद्दी करी दफ्तर ते बाहर मिली लैंदा था।</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">जिंञा कि मैं पहलैं भी जिक्र कित्तेह्या लोकनाथन हॉकी
कनै फुटबॉल दा इक बद्धिया प्लेयर था। सैह् इन्हाँ
दूंहीं खेलाँ च अपणी यूनिट जो रिप्रेजेंट करदा था। फौज दियाँ यूनिटां च खिलाड़ियाँ
जो खास<span style="background: white; mso-highlight: white;"> तवज्जो </span>दित्ती जाँदी
है। तिन्हाँ जो बख-बख खेल मुकाबलेयाँ ताँईं तैयारी करने वास्ते <span style="background: white; mso-highlight: white;">एक्स्ट्रा</span> खुराक दे तौर पर दुद्ध
बगैरा खरीदणे ताँईं यूनिट दे कमांडिंग ऑफिसर रेजिमेंटल फंड ते पैसा खर्चणे दी मंजूरी
अक्सर दिंदे रैंह्दे हन्न। यूनिट दे खिलाड़ियाँ कनै एथलीटां जो यूनिट दे कूणे पर मौजूद
इक अलग-थलग बैरक च रक्खेया जाँदा है, जित्थू सैह् इक मनमाने ढंगे दा जीण जींदे हन्न।
तिन्हाँ पर कोई खास रोक-टोक नीं होंदी है। सैह् जित्थू मरजी दौड़ने दे बहाने घूमी-फिरी
सकदे हन्न। अपणी परफॉर्मेंस बेहतर करने ताँईं खिलाड़ी अपणी जेब ते भी खुली नै खर्च
करदे हन्न। तिन्हाँ च किछ ताँ कई तरहाँ दे नशे भी करना शुरू करी दिंदे हन्न। लम्मे
समै तिकर तिस आजाद माहौल च रैंह्दे होये तिन्हाँ च किछ नशेड़ी बणी जाँदे हन्न। लोकनाथन
तिन्हाँ च इक था। सैह् इक अल्कोहलिक था।</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">शराब पीणे दियें आदतैं तिसदी घरेलू जिंदगी जो भी अस्तव्यस्त
करी रक्खेह्या था। जाह्लू मैं तिस्सेयो समझाणा लगदा था ताँ सैह कई बरी रोणा लगी पोंदा
था। इक बरी रोंदें-रोंदें तिन्नी मिंजो दस्सेया था कि जेकर सैह् नौकरी छड्डी नै घर
गिया ताँ तिसदी घरेवाळिया अपणे दूंहीं बच्चेयाँ कन्नै अपणी जान देई देणी है। मैं तिसते
तिसदी घरेलू जिंदगी दे बारे च कई बरी जाणने दी कोशिश कित्ती थी अपर सैह् कोई जवाब नीं
दिंदा था। बस बच्चेयाँ साहीं रोणा लगी पोंदा था। मैं अनुमान लगायी सकदा था कि तिस बरगे
शराबी दा घरेलू जीण कदेहा हुंगा।</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">तिन्नी शराब सचमुच छड्डी दित्तिह्यो थी। मैं तिस ताँईं
दिन भर दा इक टाइम-टेबल बणायी रक्खेह्या था। सैह् भ्यागा उठी नै तैयार होयी करी पीटी
च शामिल होंदा। तिसते परंत ब्रेकफास्ट करी नै दफ्तर च आयी जाँदा कनै मेरा टे</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">ब</span><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">ल, कुर्सी, अलमारी,
साह्म्णे लगिह्यो इक कुर्सी कनै अपणी कुर्सिया जो कपड़े नै खरा की साफ करदा। दोपहर
जो मैं तिस्सेयो साढ़े बारह बजे खाणा खाणे ताँईं भेजी दिंदा। खाणा खायी करी सैह् तरंत
मिंजो व्ह्ली दफ्तर च आयी जाँदा। जाह्लू दोपहर
डेढ़-दो बजे दे करीब दफ्तर बंद होंदा ताँ सैह् अपणी बैरक च जाई करी चारपाइया पर आराम
करदा था। जाह्लू दूजे जुआन गेम परेड बास्ते
फॉल-इन होणे ताँईं निकळदे ताँ सैह् दफ्तर च आयी करी अपणी कुर्सिया पर बैठी जाँदा था।
ताह्लू तिकर मैं भी ऑफिस च आयी जाँदा था। संझा दफ्तर बंद होणे ते परंत सैह् नोंह्दा
कनै मेरी सलाह दे मुताबिक रात दा खाणा सबेला ही खायी लैंदा कनै फिरी यूनिट दे सूचना
एवं मनोरंजन कक्ष च चली जाँदा था। जाह्लू राती
दस बजे मनोरंजन कक्ष बंद होयी जाँदा, सैह् बैरक च आयी नै चुपचाप अपणिया चारपाइया पर
सोयी जाँदा था।</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">फौज च हप्ते च तिन्न बरी संझा जो नान-वेज बणदा है।
तिस दिन पेमेंट पर शराब भी बंडी जाँदी है। बंडी जाणे वाळी शराब दी मात्रा आमतौर पर
इक पेग यानि कि 60 मिलीलीटर ते ज्यादा नीं होंदी है। शराब खरीदणे वाळे हर जुआन </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">दा </span><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">नाँ बाकायदा इक रजिस्टर
च दर्ज कित्ता जाँदा है। शराब तिस दिन दे </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">ड्यू</span><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">टी अफसर दी निगरानी च बंडी जाँदी है। अंत च रजिस्टर
च शराब दी बंड दी इक समरी दर्ज कित्ती जाँदी है जिस च इस चीज दा जिक्र होंदा है कि
कितणियाँ बोतलाँ यूनिट रन कैंटीन (यू आर सी) ते निकाळियाँ गइयाँ थिंयाँ, कितणेयाँ जुआनाँ
शराब खरीदी, कितणे पैसे, कितणी भरियाँ कनै कितणियाँ खाली बोतलाँ यूनिट रन कैंटीन च
वापस जमा कित्तियाँ गइयाँ। तिस समरी जो </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">ड्</span><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">यूटी अफसर साइन करदा है। अगले दिन सैह् रजिस्टर सूबेदार
मेजर साहब ते होंदा होया कमांडिग अफसर तिकर जाँदा है। </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">अक्सर यूनिट डयूटी अफसर जेसीओ रैंक दे होंदे थे। मिंजो
पता होंदा था कि कुस खास दिन दा डयूटी अफसर कुण है फिर भी मैं, मचला बणी ने, शराब बंडोणे
वाळे दिन अक्सर लोकनाथन ते जाणीबूझी करी पुछदा, "लोकनाथन, अज दा </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">ड्</span><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">यूटी अफसर कुण है?
सैह् तरंत मिंजो तैह्ड़कणे डियूटी अफसर दा नाँ दसी दिंदा था। "जा, तिन्हाँ जो
गला मैं तिन्हाँ जो याद करा दा।" मैं तिस्सेयो आर्डर दिंदा। लोकनाथन तरंत जाँदा
कनै डयूटी अफसर जो सद्दी लियोंदा। मैं एह् सब्भ लोकनाथन दे सब्र दा टेस्ट लैणे ताँईं
करदा था। मैं जाणीबूझी नै तिस जो शराब बंडोणे दिया जगहा च भेजदा था। मिंजो व्ह्ली डयूटी
अफसर कन्नै डिस्कस करने ताँईं कोई न कोई मुद्दा जरूर होंदा था चाहे तिसदा ताल्लुक तिस
कन्नै होये जाँ चाहे तिसदे अंडर जुआनाँ कन्नै।</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">यूनिट दे जुआन लोकनाथन जो शराब बंडणे वाळी जगह पर
ओंदा दिक्खदेयाँ ही जोरे नै चिलाणा लगी पोंदे थे, "आयी-जा लोकनाथन, इक पेग लगायी
लैह् यार, हेड क्लर्क साहब जो कोई पता नीं ल</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">ग</span><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">णा।" मैं लुक्की नै दिक्खदा था। सैह् शराबे पासैं
दिक्खदा भी नीं था कनै उल्टे </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">पैरां </span><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">मिंजो व्ह्ली आयी नै बैठी जाँदा था। तिस बग्त तिस
पर क्या गुजरदी होंगी तिसदा अंदाजा इक भुग्तभोगी ही लगायी सकदा है।</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">दिन, हप्ते गुजरना लगे। सैह् सुधरदा गिया। मैं कनै
यूनिट कमांडिंग अफसर दिन भर च घट ते घट दो-तिन्न बरी आमणे-साह्म्णे होयी नै मिलदे थे।
तिन्हाँ कदी भी मिंजो ते लोकनाथन दे बारे च गल्लबात नीं कित्ती अपर तिन्हाँ जो तिस
च आये सुधार दियाँ खबराँ, सूबेदार मेजर कनै दूजे साधनाँ दे जरिये बरोबर मिला दियाँ
</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">थि</span><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">याँ। लोकनाथने कन्नै
शराब पीणे वाले कनै कई दूजे हिरखी जेसीओ कनै जुआन तिस्सेयो सुधरदा दिक्खी नै खुश नीं
थे। सेह् चाँह्दे थे कि लोकनाथन फिरी शराब पीये कनै यूनिट च हंगामा क</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">रै</span><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">। तिन्हाँ ताँईं
लोकनाथन महज इक तमाशे दा साधन था। तिसदी जिंदगी कनै परिवार कन्नै तिन्हाँ जो कोई हमदर्दी
नीं थी। किछ गैरजिम्मेदार स्वभाव दे लोकां दिया तरफा ते तिसदे मने दी ताकत तोड़ने दियाँ
लगातार कोशिशां होआ दियाँ थियाँ। मिंजो तिन्हाँ लोकां च कइ</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">यां </span><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">जो दफ्तर च सद्दी करी वार्निंग भी देणा पई थी।</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">(बाकी अगलिया कड़िया च….)</span><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;"> </span></b></p><p align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span style="background-color: #0c343d; color: #0c343d; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px;">....................................................................</span></p><p align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><b><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;"><br /></span></b></p><p align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><b><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">समाधियों के प्रदेश
में (उनतालीसवीं कड़ी)</span></b><b><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;"><o:p></o:p></span></b></p><p align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><br /></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">कुछ देर बाद लोकनाथन ने आकर मुझे सेल्यूट किया और
बताया कि सूबेदार मेजर साहब ने उसे मुझे रिपोर्ट करने को कहा है। मैंने उसे एक अतिरिक्त
कुर्सी मेरे टेबल के बायीं ओर लगाने के लिए कहा। कुर्सी लग जाने के बाद मैंने उसे उस
पर बैठने के लिए कहा। पहले तो वह कुर्सी पर
बैठने से हिचकिचाया परंतु जब मैंने जोर देकर कहा तो वह चुपचाप बैठ गया। मैंने कहना शुरू किया, "देखो लोकनाथन, आज से
आप मेरे साथ रहोगे। आप मेरे इलावा किसी और के आदेश पर नहीं चलोगे। अगर कोई मुझ से सीनियर
आपको कोई आदेश देता है तो मुझे बता कर फिर उसका पालन करोगे। आपको शायद इस बात का पता
नहीं कि आप किस मुसीबत में आ फंसे हो। मैं चाहता हूँ कि आप फौज से पेंशन ले कर जाओ।
बिना पेंशन के आप अपने परिवार को कैसे पालोगे? आप ताकतवर ज़रूर हो परंतु शराब के आगे
हार चुके हो। मैं चाहता हूँ कि आप शराब की आदत से लड़ो और जीत हासिल करो। आप एक अच्छे
खिलाड़ी हो। जीतना आपको अच्छी तरह से आता है। बस मुझे शराब से जीत कर दिखा दो। अगर आप
इस लड़ाई में हार गये तो आपके बीबी और बच्चे भूखे रहेंगे। आपका परिवार बिखर जायेगा।
मैंने रिस्क लेकर आपकी जिम्मेदारी ली है, नहीं तो आपको बिना पेंशन के घर जाना पड़ता।"
मेरी यह बातें सुन कर लोकनाथन रो पड़ा था। मैं चुप हो गया और अपने काम में लग गया था।
वह भी कुछ देर बाद शांत हो गया था।</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">वह लोकनाथन जो शराब पीकर, नशे में चार-पांच जवानों
के वश में नहीं आता था, विवश होकर चुपचाप मेरे सामने बैठा रहता था। मुझे उस पर तरस
आता था। नशा आदमी को कहीं का भी नहीं छोड़ता है। उसके कुछ साथी जवान और खिलाड़ी उसे
शराब पीने के लिए उकसाते थे। वे जाने-अनजाने में उसकी बरबादी की वज़ह बनते जा रहे थे।</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">धीरे-धीरे मैंने उसे 'रनर' के तौर पर इस्तेमाल करना
शुरू कर दिया। मैं जो भी काम उसे देता वह उसे तुरंत करके मेरे पास आकर कुर्सी पर बैठ
जाता। मुझे जब भी समय मिलता मैं उसका मनोबल बढ़ाता रहता। मैंने उसे अपनी कहानी सुनायी
थी कि कैसे मैंने 35-36 बर्ष के बाद बीड़ी-सिगरेट पीने की लत को छोड़ा था। समय बीतने
के साथ मुझे उसमें कई सुधार नजर आने लगे थे। वह खुश रहने लगा था।</span><b><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;"> </span></b></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">लोकनाथन जवानों की बैरक में रहता था और मैं यूनिट
से चार किलोमीटर दूर स्थित एक आवासीय परिसर में अपने परिवार के साथ। मैंने शराब से
दूर रहने वाले दो विश्वसनीय जवानों को उस पर नजर रखने के लिए कह रखा था। वे जवान मुझे
सुबह की पीटी (फिजिकल ट्रेनिंग) के दौरान लोकनाथन की पिछली रात की गति</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">वि</span><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">धियों की रिपोर्ट
देते थे। जिस दिन मैं पीटी में नहीं आता था उस दिन मैं उन्हें बारी-बारी बुला कर ऑफिस
के बाहर मिल लेता था।</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">जैसे कि मैंने पहले भी जिक्र किया है लोकनाथन हॉकी
और फुटबॉल का एक बढ़िया खिलाड़ी था। वह इन दोनों खेलों में अपनी यूनिट का प्रतिनिधित्व
करता था। थलसेना की यूनिटों में खिलाड़ियों को विशेष महत्व दिया जाता है। उन्हें विभिन्न
खेल प्रतियोगिताओं के लिए तैयारी करने के लिए अतिरिक्त खुराक के तौर पर दूध इत्यादि
खरीदने के लिए यूनिट के कमांडिंग ऑफिसर रेजिमेंटल फंड से पैसा खर्चने की मंजूरी अक्सर
देते रहते हैं। यूनिट के खिलाड़ियों और एथलीटों को यूनिट के किनारे पर स्थित एक अलग-थलग
बैरक में रखा जाता है, जहाँ पर वे एक स्वछंद जीवन जीते हैं। उन पर कोई विशेष रोक-टोक
नहीं होती है। वे जहाँ चाहें दौड़ने के बहाने घूम-फिर सकते हैं। अपना प्रदर्शन बेहतर करने के लिए खिलाड़ी अपनी जेब
से भी खुल कर खर्च करते हैं। उन में से कुछ तो कई प्रकार के नशे भी करना शुरू कर देते
हैं। लंबे समय तक उस स्वछंद वातावरण में रहते हुए उनमें से चंद-एक लोग नशेड़ी बन जाते
हैं। लोकनाथन उन्हीं में से एक था। वह एक अल्कोहलिक था।</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">शराब पीने की आदत ने उसके परिवारिक जीवन को भी अस्तव्यस्त
कर रखा था। जब मैं उसे समझाने लगता था तो कई बार रोने लग पड़ता था। एक बार रोते-रोते
उसने मुझ से कहा था कि अगर वह नौकरी छोड़ कर घर गया तो उसकी पत्नी अपने दोनों बच्चों
के साथ अपना जीवन समाप्त कर लेगी। मैंने उससे उसके परिवारिक जीवन के बारे में कई बार
विस्तार से जानने का प्रयास किया था पर वह कोई उत्तर नहीं देता था। बस बच्चों की तरह
रोने लग पड़ता था। मैं अनुमान लगा सकता था कि उस तरह के शराबी का परिवारिक जीवन कैसे
होगा।</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">उसने शराब को सचमुच छोड़ दिया था। मैंने उसके लिए एक
दिनचर्या बना रखी थी। वह सुबह उठ कर तैयार होकर पीटी में सम्मिलित होता। उसके बाद ब्रेकफास्ट
करके दफ्तर में आ जाता और मेरा टे</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">ब</span><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">ल, कुर्सी, अलमारी, सामने लगी एक कुर्सी और अपनी कुर्सी
को कपड़े से अच्छी तरह से साफ करता। दोपहर को मैं उसे साढ़े बारह बजे खाना खाने के
लिए भेज देता। खाना खाकर वह तुरंत मेरे पास दफ्तर में आ जाता। जब दोपहर डेढ़-दो बजे
के करीब दफ्तर बंद होता तो वह अपनी बैरक में जाकर चारपाई पर आराम करता था। जब अन्य
जवान गेम परेड के लिए फॉल-इन होने के लिए निकलते तो वह दफ्तर में आकर अपनी कुर्सी पर
बैठ जाता था। तब तक मैं भी ऑफिस में आ जाता था। शाम को दफ्तर बंद होने के बाद वह नहाता
और मेरी सलाह के अनुसार रात का खाना जल्दी खा लेता और फिर यूनिट के सूचना एवं मनोरंजन
कक्ष में चला जाता था। जब रात को दस बजे मनोरंजन कक्ष बंद हो जाता, वह बैरक में आकर
चुपचाप अपनी चारपाई पर सो जाता था।</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">सेना में सप्ताह में तीन बार शाम को नान-वेज बनता
है। उस दिन पेमेंट पर शराब भी वितरित की जाती है। बांटी जाने वाली शराब की मात्रा आमतौर
पर एक पेग अर्थात 60 मिलीलीटर से अधिक नहीं होती है। शराब खरीदने वाले हर जवान का नाम
बाकायदा एक रजिस्टर में दर्ज किया जाता है। शराब का वितरण उस दिन के </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">ड्</span><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">यूटी अफसर की निगरानी
में होता है। अंत मे रजिस्टर में शराब वितरण की एक समरी दर्ज की जाती है जिसमें इस
बात का उल्लेख होता है कि कितनी बोतलें यूनिट रन कैंटीन (यू आर सी) से निकाली गयी थीं,
कितने जवानों ने शराब खरीदी, कितने पैसे, कितनी भरी और कितनी खाली बोतलें यूनिट रन
कैंटीन में वापस जमा की गयीं। उस समरी को </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">ड्</span><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">यूटी अफसर हस्ताक्षरित करता है। अगले दिन वह रजिस्टर
सूबेदार मेजर साहब से होता हुआ कमांडिग अफसर तक जाता है। </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">आमतौर पर यूनिट </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">ड्</span><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">यूटी अफसर जेसीओ रैंक के होते थे। मुझे पता होता था
कि किसी विशेष दिन का </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">ड्</span><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">यूटी अफसर कौन है
फिर भी मैं मदिरा वितरण वाले दिन अक्सर लोकनाथन से जानबूझ कर अनजान बनकर पूछता,
"लोकनाथन, आज के </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">ड्</span><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">यूटी अफसर कौन हैं?
वह तुरंत मुझे उस दिन के </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">ड्</span><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">यूटी अफसर का नाम बता दिया करता था। "जाओ उनसे
कहो मैं उन्हें याद कर रहा हूं।" मैं उसे आदेश देता। लोकनाथन तुरंत जाता और </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">ड्</span><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">यूटी अफसर को बुला
लाता। मैं यह सब लोकनाथन के धैर्य की परीक्षा लेने के लिए करता था। मैं जानबूझ कर उसे
शराब वितरण की जगह पर भेजता था। मेरे पास </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">ड्</span><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">यूटी अफसर से डिस्कस करने के लिए कोई न कोई मुद्दा
जरूर होता था चाहे उसका ताल्लुक उससे हो या चाहे उसके अधीन जवानों से।</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">यूनिट के जवान लोकनाथन को शराब बंटने वाली जगह पर
आता देख चिल्ला कर कहते, "आ जाओ लोकनाथन, एक पेग लगा लो यार, हेड क्लर्क साहब
को कोई पता नहीं चलेगा।" मैं छुप कर देखता था। वह शराब की तरफ देखता तक नहीं था
और उल्टे पांव मेरे पास आकर बैठ जाता था। उस समय उस पर क्या गुजरती होगी उसका अंदाजा
एक भुग्तभोगी ही लगा सकता है।</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">दिन, सप्ताह गुजरने लगे। वह सुधरता चला गया। मैं और
यूनिट कमांडिंग अफसर दिन भर में कम से कम दो-तीन बार आमने-सामने होकर मिलते थे। उन्होंने
कभी भी मुझ से लोकनाथन के बारे में बातचीत नहीं की परंतु उन्हें उसमें आये सुधार की
खबरें, सूबेदार मेजर और अन्य स्रोतों के माध्यम से बराबर मिल रहीं थीं। लोकनाथन के
शराबी साथी और कई अन्य ईर्ष्यालु जेसीओ व जवान उसे सुधरता देखकर खुश नहीं थे। वे चाहते
थे कि लोकनाथन फिर से शराब पीये और यूनिट में हंगामा करे। उनके लिए लोकनाथन मात्र एक
मनोरंजन का साधन था। उसके जीवन और परिवार से उन्हें कोई सहानुभूति नहीं थी। कुछ गैरजिम्मेदाराना
प्रकृति के लोगों की ओर से उसका मनोबल तोड़ने के प्रयास निरंतर हो रहे थे। मुझे उन लोगों
में से कइयों को दफ्तर में बुला कर चेतावनी भी देनी पड़ी थी।</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark"; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">(शेष अगली कड़ी में…..)</span><span lang="EN" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;"><o:p></o:p></span></p><table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><img border="0" data-original-height="451" data-original-width="451" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjCp3vbCMSm7qMegdrjpotXTQwS7ikOq7IAhbQIa_N1lfJIn9Rs0qSR1nz2v80LxJJ6qWx3l7qilq52MiL_7SM6gCQoRxXQ03_GC93Yxui7D05rx55odPhrD5CFftjYUifmsX_fCrOBerN9AxxWsOHZC2tirsSX7oz8e70R3Y0RzIumycv3NSR4ZZ0DlBI/w200-h200/B%20R%20M%20Passport.jpg" style="margin-left: auto; margin-right: auto;" width="200" /></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><span style="font-size: x-small;"><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif;"><span face="Kokila, sans-serif" lang="HI" style="line-height: 11.5px;"><br />हिमाचल प्रदेश के जिला काँगड़ा से संबन्ध रखने वाले भगत राम मंडोत्रा एक सेवानिवृत्त सैनिक हैं। उनकी</span><span style="line-height: 11.5px;"> </span><span face="Kokila, sans-serif" lang="HI" style="line-height: 11.5px;">प्रकाशित पुस्तकें हैं </span><span lang="HI" style="line-height: 11.5px;">―<br /></span><span face="Kokila, sans-serif" lang="HI" style="line-height: 11.5px;"> <br /> </span></span><span face="Kokila, sans-serif" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif;"><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">जुड़दे</span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;"> </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">पल</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">रिह्ड़ू खोळू</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">चिह्ड़ू मिह्ड़ू</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">परमवीर गाथा..</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">फुल्ल खटनाळुये दे</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">मैं डोळदा रिहा</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">सूरमेयाँ च सूरमे और<br />हिमाचल के शूरवीर योद्धा।<br />यदाकदा </span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">'</span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">फेस बुक</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">' </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">पर </span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">'</span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">ज़रा सुनिए तो</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">' </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">करके कुछ न कुछ सुनाते रहते हैं।</span></span></span></td></tr></tbody></table><br /><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br /></p><p></p>PahariDayarhttp://www.blogger.com/profile/05854496107478887563noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-597693412087092884.post-79140951415840883322023-12-14T12:53:00.001+05:302023-12-14T12:53:15.493+05:30मिठिया भाषा च पारंपरिक कविता <p style="text-align: center;"></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiVjxDWI5cd2ng7OUXbAdn8GsqLRoyjeVl5QB0AAMEDXnc5MgsMpROdVR7qMhI4AbXL7kjJ7Alq4yiraRGGd4oC5EWKm1LHbpUnuHbmsOZu_U3x0BtZbgX1uGldc3D88G7WnzzW6bP6ODPyE4_cyZIda9fnCwVmfxJma59bSqy_WkNFdrBZUkdwxUU9-VU/s1280/Mela%203.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="720" data-original-width="1280" height="225" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiVjxDWI5cd2ng7OUXbAdn8GsqLRoyjeVl5QB0AAMEDXnc5MgsMpROdVR7qMhI4AbXL7kjJ7Alq4yiraRGGd4oC5EWKm1LHbpUnuHbmsOZu_U3x0BtZbgX1uGldc3D88G7WnzzW6bP6ODPyE4_cyZIda9fnCwVmfxJma59bSqy_WkNFdrBZUkdwxUU9-VU/w400-h225/Mela%203.jpg" width="400" /></a></div><br /> <p></p><blockquote style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px;"><blockquote><p style="text-align: center;"><b>रमेशचंद्र 'मस्ताना'</b> होरां दे पहाड़ी कविता संग्रह झांझर छणकै, पखरू बोलै ते बाद पहाड़ी कवतां दी नौई कताब <b>मेरया मितरा</b> हाल च ही छपी है। <span style="font-size: 14.85px;">कवि लेखक</span><span style="font-size: 14.85px;"> </span><b style="font-size: 14.85px;">कुशल कुमार</b><span style="font-size: 14.85px;"> </span><span style="font-size: 14.85px;">होरां इसा कताबा दे बारे च चर्चा करा दे हन। </span></p></blockquote></blockquote><p> </p><p></p><p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">रमेश
चंद्र मस्ताना जी दा पहाड़ी कवता संग्रह <b>मेरया मितरा</b></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;"> मितरां दे ब्हाने सारे समाजे कनैं इसा टेडिया दुनिया दे सारे छल़ां</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">कपटां</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">टुच्चयां सोचां</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">तिकड़मां
कनैं जुगाड़ां दा खुल्ला चिट्ठा है। कवतां दा मुख स्वर पारंपरिक ही है कि बुरा
जमाना आई गिया। कविए दी कसीदाकारी</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">पहाड़ी भासा दी मठास अपणिया पूरिया सुंदरता च मौजूद है। मितरा तकिया कलाम दे
दोहराब दे बावजूद इक जबर्दस्त लय है। जेह्ड़ा सारियां कवतां जो जोड़दा चल्ला दा।
कुत्थी भी लय कनैं गल टुटा दी नीं। <table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: right;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjCCn_9hnbuJ6TkitH83H_rvbLQAdpfkks-I6vVXo4mI7wUovQ8Yi1ZaDSxdLlO31eW67S-Z8TbvvAiNzD1kLsdYDvfVNv2GDFxG8nt9tOmMnkSC0PpD_LNAtu9wysef5OThnt2lwD73nntFiQs9EoJ6975OciaxSJeutpCgOwK5FmZ65Vn9-rrqEHxT0s/s1543/Merya%20Mitra%20Cover.jpg" imageanchor="1" style="clear: right; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="1543" data-original-width="951" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjCCn_9hnbuJ6TkitH83H_rvbLQAdpfkks-I6vVXo4mI7wUovQ8Yi1ZaDSxdLlO31eW67S-Z8TbvvAiNzD1kLsdYDvfVNv2GDFxG8nt9tOmMnkSC0PpD_LNAtu9wysef5OThnt2lwD73nntFiQs9EoJ6975OciaxSJeutpCgOwK5FmZ65Vn9-rrqEHxT0s/s320/Merya%20Mitra%20Cover.jpg" width="197" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">प्रिय प्रकाशन, <br />मस्त कुटीर, नेरटी, रैत, <br />जिला कांगड़ा, (हि. प्र.) <br />मूल्य रु. 400/-</td></tr></tbody></table><br /></span></p>
<p></p><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">बल्ले नीं बल्ले तेरे क्या
कैंह्णे मितरा।</span></p><p></p><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">इक नथ नीं है बाकी सारे गैंह्णे
मितरा।। </span></p><p></p><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">संस्कार सारे-न मुकदे जा दे</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">,<o:p></o:p></span></p><p></p><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">रीत-रुआजे वी घटदे जा दे।</span></p><p></p><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">नूंहां नीं जेकर पल्लू लैंणा</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">,<o:p></o:p></span></p><p></p><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">सौह्रैं ही मुंह लुकांणा
मितरा।।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span style="font-family: "Ek Mukta";"> </span></p></blockquote>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">कवि
मितरां जो सलाह देआ दा जरा बची नैं चलना। इसा दुनिया च जीणा सोखा नीं है। कवि
दुनिया दे जिस दोगलेपण</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">ऐबां</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">सिफ्तां</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">रोगां कनैं सुआरथां दियां तस्वीरां कवतां च पेड़ा दा</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;"> एह् सिफ्तां असां दे व्यावहारिक समाज कनैं दुनिया च हर जगह कनैं हर माह्णुए
च तूही-तूही ने भरोईयां मिलदियां। स्यापा एह् है कि एह् एब दुअे च त बुरे लगदे पर
अपणे नीं सुझदे। ताहीं ता कबीर गलाई गिया – बुरा जो देखन मैं चला...।</span><span style="font-family: "Ek Mukta";"> </span></p>
<p></p><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">दुनिया तां लुह्ड़-कंजूस है मितरा</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">,<o:p></o:p></span></p><p></p><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">पूरी एह मक्खी-चूस है मितरा। </span></p><p></p><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">दुनिया दी भुक्ख तां रोह्ज बद्धा
दी</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">,<o:p></o:p></span></p><p></p><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">भरोआ नीं करदी जेब है मितरा।</span></p><p></p><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">कलहा-कलेश वी ओत्थू ही बदधे</span></p><p></p><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">जित्थू भी पेई जरेब मितरा।। </span></p><p></p><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">हौलें कनैं हिरखें हन सारे ही जल़ा
दे।</span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0 0 0 40px; padding: 0px;"><p></p><p class="MsoNoSpacing" style="text-align: left;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">भरोसे आल़ा कुत्थू बसुआस है
मितरो।।</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 10pt;"> </span></p><p></p></blockquote><p>
</p><p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">पैह्लिया
कवता च असूलां दा जींण्डा पुटणे ते लई आखर च हर हर गंगे होणे तिकर कवतां
दुनियादारी दे नड़ीनुएं दे फैरे च फसयो माह्णूए जो सलाहां देआ दियां। इसा जातरा च
उमरा दे जंजाल़ हन</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">करमां
दे फल हन या जमाने दी चाल कनैं चाळे हन। नौक्खयां रंगां वाळी एह् दुनिया रंग
बरंगी होणे कनैं-कनैं नखरीली</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">सुआदू</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">जुगाड़ू कनैं बड़ी कप्पती है। बैपैंदयां लोटयां</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">फसली बटेरेयां</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">मतलबी लोंकां दे मतलबां बिच जळबां ने भरोईयो जिंदा लई इसा दुनिया च कियां जिंद
जीणी। </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p></p><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">वग्त होया बड़ा बमार ओ मितरा</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">,<o:p></o:p></span></p><p></p><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">अज्ज मांह्णू मांह्णू-मार ओ
मितरा। </span></p><p></p><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;"><o:p> </o:p></span></p><p></p><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">दुनियां दी दौड़ बद्ध दी जा दी</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">,<o:p></o:p></span></p><p></p><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">नखरे सभनां दे न्यारे मितरो।। </span></p><p></p><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;"><o:p> </o:p></span></p><p></p><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">अपणेयां सुआरथां दुनियां उलझी </span></p><p></p><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">पेइयो है मारो-मार ओ मितरा।।</span><span style="font-family: "Ek Mukta";"> </span></p><p></p></blockquote><p>
</p><p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">क्या
करिए सब कर्मां दे फल़ हन। भोलेपणे नैं जीणां औक्खा है। एत्थू मेंहगाई पटराळयां
मारा दी। मुफ्त खोरां दी मौज है</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">वग्त
बड़ा बमार है। बतीरा बिगड़ी गेया बर्हले बड्ढी लोक चणे दिया चूंडिया चढ़ी नैं सुक्खी
जिंदू दे सुपने दिक्खा दे। एह् ठीक नीं है। सबरा दे फल ही सुखी जिंदगी दे तत हन।
नेकी पर ही टिकेया है जमाना। जे इस च मौजा नैं जीणा बत नीं बगाड़नीं। सारयां दा
सौंह्णा बाबू बणी जीणा।</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; text-align: left;"> </span></p>
<p></p><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">खाह्म-खाह् ही सलांही देई नैं</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">,<o:p></o:p></span></p><p></p><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">मगज़ नीं अपणा खपाणा मितरा।। </span></p><p></p><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">छड्डी सारी ही तेरी छाह् मितरा</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">,<o:p></o:p></span></p><p></p><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">चलदी रख तूं खसमां यो खाह् मितरा।</span></p><p></p><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">जे कुसी गल्ला पर गौर नीं करणी</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">,<o:p></o:p></span></p><p></p><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">खट्टी कढ़ी तूं ठूठे-च खाह्
मितरा।। </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span style="font-family: "Ek Mukta";"> </span></p><p></p></blockquote><p>
</p><p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">एह्
इस संग्रह दियां कवतां दे शीर्षकां कनैं कवतां जो जोड़ी नैं कवतां पर गल करने दी
इक कोशिश थी। इस संग्रह दियां कवतां पढ़दिया बारिया पढ़ने वाळे जो एह् ख्याल बी
आई सकदा कि इतणियां खराबियां वाळी एह् दुनिया कैत पाणी। एह् सब दिक्खी नैं कविए
जो वी एही लगा दा ताईं ता सैह अपणियां कवतां च गला दा।</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; text-align: left;"> <table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: right;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhkEPUly7PP9xQ9KT8LoPWhNZ2GKsaWxK6AwX5EM9WHNNXjqvgcf7OnLhOqUdWdq0j_MSstNaTEAd9Wtmmjn4HmrEnMS-ztWMX4BPGGViC8tK6HSq5KxMp6DBwLCYQ-tZzRi6glf_DCmuOgCbHa4yvfAjxbrjG585B2vscnK6zO2XfkF9UTHNBYq56KHMo/s200/%E0%A4%9B%E0%A4%A3%E0%A4%95%E0%A5%88,%20%E0%A4%AA%E0%A4%96%E0%A4%B0%E0%A5%82%20%E0%A4%AC%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%88%20(%E0%A4%AA%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A5%80%20%E0%A4%95%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A4%BE),%20%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%9C%20%E0%A4%95%E0%A5%87%20%E0%A4%AB%E0%A5%82%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%82%20%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82%20(%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%80%20%E0%A4%95%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A4%BE),%20%E0%A4%86%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%20%E0%A4%95%E0%A5%87%20%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%AA,%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%B8%20%E0%A4%95%E0%A5%87%20%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%B0%E0%A5%87,%20%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%80%20%E0%A4%98%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A5%80%20%E0%A4%95%E0%A5%80%20%E0%A4%AA%E0%A4%97%E0%A4%A1%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%82%20%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82%20%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%9B%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%82,%20%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%20%E0%A4%A6%E0%A5%80%20%E0%A4%AA%E0%A4%95%E0%A4%A1%E0%A4%BC%20(%E0%A4%97%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%20%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF).jpg" imageanchor="1" style="clear: right; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="200" data-original-width="146" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhkEPUly7PP9xQ9KT8LoPWhNZ2GKsaWxK6AwX5EM9WHNNXjqvgcf7OnLhOqUdWdq0j_MSstNaTEAd9Wtmmjn4HmrEnMS-ztWMX4BPGGViC8tK6HSq5KxMp6DBwLCYQ-tZzRi6glf_DCmuOgCbHa4yvfAjxbrjG585B2vscnK6zO2XfkF9UTHNBYq56KHMo/s1600/%E0%A4%9B%E0%A4%A3%E0%A4%95%E0%A5%88,%20%E0%A4%AA%E0%A4%96%E0%A4%B0%E0%A5%82%20%E0%A4%AC%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%88%20(%E0%A4%AA%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A5%80%20%E0%A4%95%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A4%BE),%20%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%9C%20%E0%A4%95%E0%A5%87%20%E0%A4%AB%E0%A5%82%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%82%20%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82%20(%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%80%20%E0%A4%95%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A4%BE),%20%E0%A4%86%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%20%E0%A4%95%E0%A5%87%20%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%AA,%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%B8%20%E0%A4%95%E0%A5%87%20%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%B0%E0%A5%87,%20%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%80%20%E0%A4%98%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A5%80%20%E0%A4%95%E0%A5%80%20%E0%A4%AA%E0%A4%97%E0%A4%A1%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%82%20%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82%20%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%9B%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%82,%20%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%20%E0%A4%A6%E0%A5%80%20%E0%A4%AA%E0%A4%95%E0%A4%A1%E0%A4%BC%20(%E0%A4%97%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%20%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF).jpg" width="146" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">रमेश मस्ताना<br />झांझर छणकै, पखरू बोल्लै <br />(पहाड़ी कविता), <br />कागज के फूलों में <br />(हिंदी कविता), <br />आस्था के दीप, <br />लोकमानस के दायरे,<br /> पांगी घाटी की पगडंडियां एवं परछाइयां, <br />मिटिया दी पकड़ (गद्य साहित्य)</td></tr></tbody></table><br /></span></p>
<p></p><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">सुखी जिन्दू दे सुपनें अज्ज
चूर-चूर </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">मस्ताना</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">’</span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">। <span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></p><p></p><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">फी-वी जीणे दां सारेयां पर दबाव है
मितरो।।</span></p><p></p><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;"><o:p> </o:p></span></p><p></p><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">कोई भी नीं गल्ल सुणा दा</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">,<o:p></o:p></span></p><p></p><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">दस मितरा क्या करिए।</span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;"> <span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span style="font-family: "Ek Mukta";"> </span></p><p></p></blockquote><p>
</p><p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">कुण
कुसदी सुणदा दुनिया दी एही रीत है</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">माह्णू इन्हां कनैं ही जींदा ओआ दा। जिन्हां बण-बण दियां पखैनां</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">सणोणियां</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">बालियां कनैं मैंजरां नैं कविएं अपणियां कवतां दियां माळां परोईयां। एह् सब
असां जो कनैं कविए जो पिछले वग्ते कनैं पीढ़ियां ते बरासता च मिलियां। कुछ असां
दी पीढ़ी भी जोड़ा दी।</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; text-align: left;"> </span></p>
<p></p><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">बगानैं सिरैं जूं दुस्सी जांन्दी</span></p><p></p><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">अपणे पर नीं घोड़ा।</span></p><p></p><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">दुखां-ज़ल़बां कियां जिन्द कटोणी</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">,<o:p></o:p></span></p><p></p><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">गठ्ठ-त्रुप कितणी सींणी-परोणी।</span></p><p></p><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">जे मनैं रति भ़र चैंन नां होएं</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">,<o:p></o:p></span></p><p></p><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">क्या करणे पींघ झुटारे मितरो।।</span></p><p></p><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">जो सुख छज्जु दे चुबारे मितरो</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">,<o:p></o:p></span></p><p></p><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">नां ही बल्ख नां बुखारे मितरो।</span></p><p></p><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">जे मुकदा जल़बे नैं मुकदा</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">,<o:p></o:p></span></p><p></p><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">कम्मैं नैं मुकदा मितरा।</span><span style="font-family: "Ek Mukta";"> </span></p><p></p></blockquote><p>
</p><p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">एह्
जिंदगी कनैं दुनिया दे सिक्के दा मूहरला पासा है। जैह्ड़ा दुनियादारी दे छळां
कपटां च खुरदरा लगा दा पर इस दे दुअे पासें बांका</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">छेळ कनैं पिआरा सौह्णा बाबू है। कवि चांह्दा कि दुनिया च सारियां बुराईयां ते
बावजूद <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>एह् सौह्णा बाबू सौह्णा ही बणी
रेह। </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; text-align: left;"> </span></p>
<p></p><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">बुराइयां बेशक हन </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">मस्ताना</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">’<o:p></o:p></span></p><p></p><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">किछ नेकी पर टिकेया जमानां। </span></p><p></p><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">फलां भरेया डालू लफदा</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">,<o:p></o:p></span></p><p></p><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 13.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">सुक्का कुत्थू झुकदा मितरा।।</span></p></blockquote><table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto; text-align: center;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhzbmvJ5T_JACUQe8KYw6aiR0a-XW4HW0inZqklLxQlb25Ni4YpnAmuxaVTpmwxa2C2rzFQjcCie66dvkAdgdmGVqZ_OjwubK0msBZxW_JddrLk3rRxsxJdv3_fTWYq_-6BMtHBDcRyF5OLVzO7GyZKkyHkrH2xkBI61P-3c4NcS2E1iczUNpPEopMYCM0/s1283/Kushal%20Kumar%202023.jpeg" imageanchor="1" style="clear: left; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="1283" data-original-width="900" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhzbmvJ5T_JACUQe8KYw6aiR0a-XW4HW0inZqklLxQlb25Ni4YpnAmuxaVTpmwxa2C2rzFQjcCie66dvkAdgdmGVqZ_OjwubK0msBZxW_JddrLk3rRxsxJdv3_fTWYq_-6BMtHBDcRyF5OLVzO7GyZKkyHkrH2xkBI61P-3c4NcS2E1iczUNpPEopMYCM0/w224-h320/Kushal%20Kumar%202023.jpeg" width="224" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><span style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px; text-align: start;">कुशल कुमार</span><div style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px; text-align: center;">मुठ भर अंबर </div><div style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px; text-align: center;"><span style="font-size: 14.85px;">द्विभाषी कविता संग्रह </span></div><div style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px; text-align: center;">दे चर्चित कवि कनै</div><div style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px; text-align: center;">अनुवादक </div></td></tr></tbody></table><br /><p> </p>PahariDayarhttp://www.blogger.com/profile/05854496107478887563noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-597693412087092884.post-69752289760111088032023-12-06T04:00:00.004+05:302023-12-06T04:00:00.151+05:30यादां फौजा दियां<p> </p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjmvZGFRQoTyUGuPQ4JgUfHMlThysEXNWh6hmPBbNwnMp0GLtceRcc-7fL-wwsW1p4-D1xn1M_P4NXFs9cZXJZwa_EupeI0x2XasM5rHUt8ki9UTTgrShFE8IjJXNsdEim-Gt7E6lQ-uZ5i0c6BRzbMPIEho54_6SfYOkzvkgvcAkLkV7ipedUfqdoRxXwC/s287/Sanjay%20Srivastva%201.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="287" data-original-width="201" height="400" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjmvZGFRQoTyUGuPQ4JgUfHMlThysEXNWh6hmPBbNwnMp0GLtceRcc-7fL-wwsW1p4-D1xn1M_P4NXFs9cZXJZwa_EupeI0x2XasM5rHUt8ki9UTTgrShFE8IjJXNsdEim-Gt7E6lQ-uZ5i0c6BRzbMPIEho54_6SfYOkzvkgvcAkLkV7ipedUfqdoRxXwC/w280-h400/Sanjay%20Srivastva%201.jpg" width="280" /></a></div><br /><p></p><p align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px;">फौजियां दियां जिंदगियां दे बारे च असां जितणा जाणदे</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px;">, </span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px;">तिसते जादा जाणने दी तांह्ग असां जो रैंह्दी है। रिटैर फौजी भगत राम मंडोत्रा होरां फौजा दियां अपणियां यादां हिंदिया च लिखा दे थे। असां तिन्हां गैं अर्जी लाई भई अपणिया बोलिया च लिखा। तिन्हां स्हाड़ी अर्जी मन्नी लई। हुण असां यादां दी एह् लड़ी सुरू कीती है</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px;">, </span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px;">दूंई जबानां च। पेश है इसा लड़िया दा <b>ठतुह्आं</b></span><b style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px;"> </b><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px;">मणका।</span></p><p align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span style="background-color: #0c343d; color: #0c343d; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif;">....................................................................</span></p><h3 style="text-align: center;"><p style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px; font-weight: 400; text-align: start;"></p></h3><h3 style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; margin: 0px; position: relative; text-align: center;"><b><span lang="EN-GB" style="color: black; font-family: Mangal, serif; line-height: 19.9807px;"><span style="font-size: medium;">समाधियाँ दे परदेस च</span></span></b> </h3><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;"> </span></b><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">इक दिन जाह्लू मैं
दोपहराँ परंत दफ्तर दे लम्मे बराँ</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">डे </span><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">च घुमा दा था ताँ लोकनाथन जो साह्म्णे फु</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">ल्</span><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">लाँ दियाँ क्यारियाँ
च कम्म करदे दिक्खेया। मैं तिस्सेयो इंञा ही अप्पू व्ह्ली सद्दी लिया कनै तिस कन्नै
गल्लाँ करना लग्गा। सैह् सावधान होयी नै खड़ोह्तेया था</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">। </span><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">मैं तिस्सेयो आरामे नै खड़ोणे ताँईं ग्लाया। मिंजो सैह् इक तमीजदार
कनै डिसिप्लिंड जुआन लग्गेया अपर तिसदे 'चाल-चलण पत्र' (कंडक्ट सीट) च लिक्खिह्यो कहाणी
मेरे तिस बग्त दी <span style="background: white; mso-highlight: white;">असेस्मेंट</span>
ते उल्ट थी।</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">मैं तिसते तिसदे
टब्बरे दे बारे च पुच्छेया। तिसदे परिवार च तिसदी घरवाळी, इक बिट्टी, इक जागत कनै विधमा
माँ थी। दोह्यो बच्चे प्राइमरी स्कूल च पढ़दे थे। परिवार दी ओंदणी दा इकमात्र जरिया
तिसदी तनख्वाह था। मैं तिस्सेयो समझाँदे होयें ग्लाया था, “दिक्ख लोकनाथन असाँ सारे
अपणे कनै अपणे परिवार ताँईं नौकरी करा दे हन्न। जिंञा मैं कनै तुसाँ। मैं तुसाँ जो
एह् दसणा चाँह्दा कि तुसाँ दी नौकरी काह्ली भी जायी सकदी है। तुसाँ जो पता नीं पर फौज
दा इक रूल है कि जिसदियाँ तिन्न रेड इंक एंट्रियाँ होयी जाह्ण तिस्सेयो सीओ साहब काह्ली
भी घर भेजी सकदे हन्न। तुसाँ दियाँ तिन्न रेड इंक एंट्रियाँ होयी चुक्किह्याँ हन्न।
तुसाँ संभळी जा।”</span><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">“सर, मिंजो बचायी
लैह्नेयो” सैह् हत्थ जोड़ी नै गिड़गिड़ाया।</span><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">“दिक्खा, इक ही
आदमी है जेह्ड़ा तुसाँ जो बचायी सकदा है कनै सैह् तुसाँ ही हन्न। तुसाँ दी सर्विस तेरह
साल ते उप्पर होयी गइह्यो है। आरामे नै पन्द्रह साल दी नौकरी पूरी करी पेंशन लई नै
घर चली जा।’’</span><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;"> <o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">“ठीक है सर, मैं
संभळी जाँह्गा। मिंजो तुसाँ बचायी लैह्नेयो।” <o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">तिन्नी फिरी हत्थ
जोड़ीते। इतणे च ही मेरी टेबल पर रक्खेह्यो फ़ौजी टेलीफोन दी घंटी बजणा लगी पई कनै
मैं लोकनाथन जो तित्थू ही छड्डी करी अंदर आयी गिया।</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">लोकनाथन जो तिसदे
अनुशासनहीन बर्ताव ताँईं फौज दी नौकरी ते बर्खास्त कित्ता जायी सकदा था, मैं एह् गल्ल
कमांडिंग अफसर जो नीं दस्सी। मैं जाणी बुझी करी अणजाण बणी गिया था। दरअसल मैं चाँह्दा
था कि लोकनाथन जो कम से कम 15 साल दी नौकरी पूरी करी नै पेंशन लई करी घर जाणे ताँईं
जितणा मेरे बस च था सैह् मैं जरूर कराँ।</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">अपर अजेहियाँ गल्लाँ
जो ज्यादा समै तिकर छुपाणा मुसकल होंदा है। फौज च हर जुआन दियाँ पर्सनल कनै फौजी सर्विस
कन्नै जुड़िह्याँ सारियाँ घटनाँ तिसदी यूनिट दे 'पार्ट 2 ऑर्डर' च छापियाँ जाँदियाँ
हन्न जिंञा कि </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">ब्</span><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">याह् करना, बच्चा
पैदा होणा, कुसी कोर्स जो पास करना, प्रमोशन होणा, सजा होणा, बगैरा। जाह्लू लोकनाथन
दी लेटेस्ट सजा दी खबर 'पार्ट 2 ऑर्डर' दे जरिये तोपखाना रिकॉर्ड ऑफिस जो लग्गी, तित्थू
ते फौरन कमाण अफसर जो इक चिट्ठिया कन्नै दस्सेया गिया कि लोकनाथन जो आर्मी एक्ट दियाँ
बख-बख से</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">क्श</span><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">नाँ दे तहत जितणियाँ
सजाँ होयी चुक्किह्याँ हन्न, तिंन्हाँ दे मद्देनज़र तिस्सेयो आर्मी सर्विस च बणाये रखणा
सही नीं है इस ताँईं तिस्सेयो आर्मी सर्विस ते निकाळने दी कारवाई जळ्दी शुरू करने दी
जरूरत है।</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">जिंञा ही त्हैड़का
डाक फोल्डर कमाण अफसर दे साह्म्णे गिया तिन्हाँ तिस चिट्ठी जो पढ़देयाँ ही अपणे स्टिक
अर्दली जो भेजी करी मिंजो सद्देया। मैं सीओ साहब दे दफ्तर च दाखिल होंदयाँ ही दिक्खेया,
यूनिट दे सूबेदार मेजर भी तिन्हाँ दे साहम्णे खड़ोह्तेयो थे। तिन्हाँ मिंजो तिसा चिट्ठिया
च लिक्खोइयाँ गल्लाँ दी विस्तार च व्याख्या करने ताँईं ग्लाया। मिंजो लग्गेया कि सैह्
चिट्ठिया पढ़ी चुकह्यो थे कनै तिसा पर सूबेदार मेजर साहब होराँ नै चर्चा भी करी चुकह्यो
थे। मैं तिन्हाँ जो दस्सेया कि लोकनाथन दे बारे च एह् इक आम चिट्ठी है। जेकर कमांडिंग
अफसर सही समझण ताँ लोकनाथन दे चालचलण जो ध्यान च रक्खी करी तिस्सेयो घर भेजी सकदे हन्न
अपर कमांडिंग अफसर साहब एह् कारवाई करने ताँईं मजबूर नीं हन्न। मैं तिन्हाँ जो दस्सेया
कि सैह इजाजत देण ताँ मैं तिन्हाँ जो तिस मामले नै ताल्लुक रखणे वाळे कानूनाँ कनै रूलाँ
जो दस्सी सकदा। तिन्हाँ मिंजो तिन्हाँ कानूनाँ कनै रूलाँ जो दस्सणे ताँईं ग्लाया। मिंजो
पता था कि मिंजो ते इस मामले च पुच्छेया जाणा है। मैं मोटी-मोटी किताबां दे संबंधित
वरकेयाँ पर फ्लैग लगायी करी तिन्हाँ जो अप्पू कन्नै ही लई आह्या था। मैं तिन्हाँ किताबां
जो सीओ साहब दे दफ्तर दे दरवाजे ते बाहर इक पासैं लग्गेह्यो स्टूले पर रक्खी आया था
ताकि जरूरत पोंणे पर मैं तिन्हाँ जो सीओ साहब जो तरंत दस्सी सकां।</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">मैं तिन्हाँ किताबां
जो लियाई करी तिन्हाँ साह्म्णे रक्खी दित्ता। पढ़ने ते परंत जाह्लू तिन्हाँ जो तसल्ली
होयी गयी कि इस मामले च सैह् अपणी मर्जी मुताबिक कारवाई करी सकदे हन्न ताँ तिन्हाँ
लोकनाथन दे मामले च मिंजो ते मेरी रै (राय) पुच्छी। मैं तिन्हाँ जो दस्सेया कि मेरी
रै (राय) च असाँ जो लोकनाथन जो समझाणा चाहीदा कि तिन्नी अप्पू जो कितणे खतरनाक हालात
च लियाई नै खड़ेरीतेया है कनै तिस्सेयो पेंशन जोगी सर्विस पूरी करने दा मौका देणा चाहीदा।
इसदे परंत तिन्हाँ सूबेदार मेजर साहब ते तिन्हाँ दी रै (राय) पुच्छी। सूबेदार मेजर
साहब दी रै मेरी रै ते उळट थी </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">कैंह् </span><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">कि लोकनाथन दा बर्ताव पलटन दी व्यवस्था कनै अनुशासन ताँईं नुकसानदेह
था। तिसदा दूजे जुआनाँ दे बर्ताव पर बुरा असर पोणे दा डर </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">था</span><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">। सूबेदार मेजर साहब सारी पलटन दे भले दी सोचा दे थे। सैह् अपणिया
जगहा पर सही भी थे अपर मैं इन्सानियत दे नजरिये ने लोकनाथन दी जिंदगी कनै परिवार दे
बारे च सोचा दा था। तिसदे परिवार दा भरण-पोषण तिसदी तनख्वाह कन्नै मुश्किला नै होयी
पांदा था किञा कि सैह् हर महीने अपणी तकरीबन अद्धे ते ज्यादा तनख्वाह शराब च बरबाद
करी दिंदा था। तिस्सेयो आसानिया नै फौजी नौकरी ते निकाळेया जायी सकदा था अपर मैं चाँह्दा
था कि तिस्सेयो सुधरने दा इक आखिरी मौका जरूर दित्ता जाणा चाहीदा था।</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">कमांडिंग अफसर साहब
मिंजो नै इकमत होंदे बझोआ दे थे। ताह्लू सूबेदार मेजर साहब होराँ बोलणा लग्गे, <o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">"सर, लोकनाथन
असाँ दे कुसी कम्म दा नीं जेकर तिस्सेयो रखणा है ताँ हेडक्लर्क साहब अपणे ऑफिस च ही
रखण।" कमांडिंग अफसर साहब इस पर मेरा जवाब जाँणने ताँईं मिंजो व्ह्ली दिखणा लग्गे।
मैं सूबेदार मेजर साहब दी गल्ल दा जवाब दित्ता, <o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">"ठीक है साहब,
तिस्सेयो मिंजो देई दिया। मैं तिस जो अपणे 'रनर' दे तौर पर इस्तेमाल करी लैंह्गा, अपर
सैह् ऑफिस दा एडिशनल 'रनर' होंगा। पहले ते डिटेल्ड 'रनर' जो हटाया नीं जाए।" <o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">इस पर सूबेदार मेजर
साहब तरंत बोली पै, "ठीक है साहब, मंजूर है।" </span><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">"ताँ ठीक है
साहब, लोकनाथन जो ऑफिस च भेजी दिया," <o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">कमांडिंग अफसर साहब,
सूबेदार मेजर साहब दे पासैं दिक्खी नै बोले थे, "हुण तुसाँ जायी सकदे हन्न।"
<o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">फिरी सैह् मेरे
पासैं दिक्खी नै ग्लाणा लग्गे थे, "साहब, मिंजो उम्मीद है, तुसाँ जो पता है तुसाँ
क्या करना लग्गेह्यो हन्न।" <o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">"हाँ सर,"
मैं आत्मविश्वास नै भरपूर आवाज च उत्तर दित्ता था। <o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">"ठीक है, हुण
तुसाँ जा। याद रखणा जेकर किछ गलत घटेया ताँ तिसदा नतीजा तुसाँ जो भी भुगतणा पोणा है।"
<o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">मैं कमांडिंग अफसर
को सैल्यूट करी नै तिन्हाँ दे ऑफिस ते निकळी आया था।</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">मैं अपणे ऑफिस दे
पासैं जाँदा होया सोचदा जा </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">दा </span><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">था कि किछ गलत होणे पर मिंजो क्या नतीजे भुगतणा पई सकदे हन्न।
ताह्लू मिंजो एह् ही लग्गा था कि हो न हो कमांडिंग अफसर दा इशारा मेरी सालाना गुप्त
रिपोर्ट दी ग्रेडिंग डाउन करने दे पासैं होये। मिंजो सूबेदार मेजर बणने ताँईं तिस साल
इक 'ऑउट स्टैंडिंग एनुअल कोंफिडेंश्यिल रिपोर्ट' दी सख्त जरूरत थी, नीं ताँ मेरिट लिस्ट
च मेरा नाँ ओंणे दी उम्मीद बड़ी घट थी।</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">(बाकी अगलिया कड़िया
च….)</span><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; text-align: center;"> </span></p><h3 style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; margin: 0px; position: relative; text-align: center;"><span style="background-color: #0c343d;"><span style="color: #0c343d;">....................................................................</span></span></h3><h2 style="text-align: center;"><b><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">समाधियों के प्रदेश में (अड़तीसवीं कड़ी)</span></b></h2><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;"> </span><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">एक दिन जब मैं दोपहर
बाद ऑफ़िस के लम्बे बरामदे में टहल रहा था तो लोकनाथन को सामने फूलों की क्यारियों
में काम करते देखा। मैंने उसे यूं ही अपने पास बुला लिया और उससे बातें करने लगा। वह
सावधान की मुद्रा में खड़ा था मैंने उसे आराम से खड़ा होने के लिए कहा। मुझे वह एक शालीन
और अनुशासित सैनिक लगा परंतु उसके 'चाल-चलन पत्र' (कंडक्ट सीट) में लिखी कहानी मेरे
तत्कालीन आकलन के विपरीत थी।</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">मैंने उससे उसके
परिवार के बारे में पूछा। उसके परिवार में उसकी पत्नी, एक बेटी, एक बेटा और विधवा माँ
थी। दोनों बच्चे प्राथमिक पाठशाला में पढ़ते थे। परिवार की आय का एकमात्र </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">स्रोत </span><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">उसका वेतन था। मैंने उसे समझाते हुआ कहा, “देखो लोकनाथन, सभी अपने
और अपने परिवार के लिए नौकरी करते हैं। जैसे मैं और आप। मैं आप को यह बताना चाहता हूँ
कि आपकी नौकरी किसी भी क्षण जा सकती है। आपको पता नहीं पर फ़ौज में एक नियम है कि जिसकी
तीन रेड इंक एंट्री हो जाएं उसे सीओ साहब कभी भी घर भेज सकते हैं। आपकी तीन रेड इंक
एंट्री हो चुकी हैं। आप संभल जाओ।”</span><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">“सर, मुझे बचा लेना”
वह हाथ जोड़ कर गिड़गिड़ाया था।</span><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">“देखो, एक ही आदमी
है जो आपको बचा सकता है और वो आप ही हो। आपकी सर्विस तेरह साल से ऊपर हो गई है। आराम
से पन्द्रह साल नौकरी पूरी कर के पेंशन ले कर घर चले जाओ।"</span><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">“ठीक है सर, मैं
संभल जाऊंगा। मुझे आप बचा लेना।” उसने फिर हाथ जोड़ दिए थे। इतने मैं ही मेरी टेबल पर
रखे फ़ौजी टेलीफोन की घंटी बजने लगी पड़ी और मैं लोकनाथन को वहीं छोड़ कर अंदर आ गया।</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">लोकनाथन को उसके
अनुशासनहीन आचरण के लिए सैन्य सेवा से बर्खास्त किया जा सकता था, मैंने यह बात कमांडिंग
अफ़सर को नहीं बतायी। मैं जानबूझ कर अनजान बन गया था। दरअसल मैं चाहता था कि लोकनाथन
को कम से कम 15 साल की सैन्य सेवा पूरी करके पेंशन लेकर घर जाने के लिए जो कुछ मेरे
बस में था वह मैं जरूर करूं।</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">लेकिन ऐसी बातों
को लम्बे समय तक छुपाया नहीं जा सकता है। सेना में हर सैनिक की निजी व सैन्य सेवा से
जुड़ी घटनाओं को संबंधित सैन्य यूनिट के 'भाग 2 आदेश' के रूप में प्रकाशित किया जाता
है जैसे विवाह करना, बच्चा पैदा होना, किसी पाठ्यक्रम को पास करना, पदोन्नति होना,
सजा होना, इत्यादि। जब लोकनाथन की नवीनतम सजा की सूचना 'भाग 2 आदेश' के जरिये तोपखाना
अभिलेखागार में पहुंची, वहाँ से तत्काल कमान अधिकारी को एक पत्र द्वारा सूचित किया
</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">गया </span><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">कि लोकनाथन को सेना
अधिनियम की विभिन्न धाराओं के तहत जितनी सज़ाएँ हो चुकी हैं उनके मद्देनज़र उसे सैन्य
सेवा में बनाए रखना अवांछनीय है अतः उसकी सैन्य सेवा को समाप्त करने की प्रक्रिया शीघ्र
शुरू करने की आवश्यकता है।</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">जैसे ही उस दिन
का डाक फोल्डर कमान अधिकारी के समक्ष गया उन्होंने उस पत्र को पढ़ते ही अपने स्टिक अर्दली
को भेज कर मुझे बुलाया। मैंने सीओ साहब के कार्यालय में दाखिल होते ही देखा, यूनिट
के सूबेदार मेजर साहब भी उनके सामने खड़े थे। उन्होंने मुझे उस पत्र में लिखित बातों
की विस्तृत व्याख्या करने के लिए कहा। मुझे लगा कि वे पत्र को पढ़ चुके थे और उस पर
सूबेदार मेजर साहब से </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">वि</span><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">चार-विमर्श भी कर
चुके थे। मैंने उन्हें बताया कि लोकनाथन के बारे में वह एक सामान्य पत्र है। यदि कमांडिंग
अफ़सर उचित समझें तो लोकनाथन के आचरण को ध्यान में रखते हुए उसे घर भेज सकते है परंतु
कमांडिंग अफसर साहब ये कार्रवाई करने के लिए बाध्य नहीं हैं। मैंने उन्हें बताया कि
वे आज्ञा दें तो मैं उन्हें संबंधित क़ानूनों और नियमों को दिखा सकता हूँ। उन्होंने
मुझे उन कानूनों और नियमों को उन्हें दिखाने के लिए कहा। मुझे पता था कि मुझ से इस
विषय में पूछा जाना है अतः मैं मोटी-मोटी किताबों के संबंधित पृष्ठों पर फ्लैग लगा
कर उन्हें अपने साथ ले लाया था। मैंने उन किताबों को सीओ साहब के दफ्तर के दरवाजे के
बाहर एक तरफ लगे स्टूल पर रखा था ताकि आवश्यकता पड़ने पर मैं उन्हें सीओ साहब को तुरंत
दिखा सकूं।</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">मैंने उन किताबों
को लाकर उनके सामने रख दिया। पढ़ने के उपराँत जब उन्हें तसल्ली हो गयी कि इस मामले में
वे स्वेच्छा से कार्रवाई कर सकते हैं तो उन्होंने लोकनाथन के मामले मेरी निजी राय पूछी।
मैंने उन्हें बताया कि मेरी राय में हमें लोकनाथन को समझाना चाहिए कि उसने खुद को कितनी
विकट परिस्थिति में ला कर खड़ा कर लिया है और उसे पेंशन योग्य सर्विस पूरी करने का मौका
देना चाहिए। इसके उप</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">रां</span><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">त उन्होंने सूबेदार
मेजर साहब से उनकी राय पूछी। सूबेदार मेजर साहब की राय मेरी राय से उलट थी क्योंकि
लोकनाथन का व्यवहार पलटन की व्यवस्था व अनुशासन के लिए हानिकारक था। उसका दूसरे जवानों
के आचरण पर प्रतिकूल प्रभाव पड़ने की आशंका थी। सूबेदार मेजर साहब समस्त पलटन के हित
में सोच रहे थे। वे अपनी जगह पर सही भी थे पर मैं मानवीय दृष्टिकोण से लोकनाथन के जीवन
और परिवार के बारे में सोच रहा था। उसके परिवार का भरण-पोषण उसके वेतन से मुश्किल से
हो पाता था क्योंकि वह हर महीने अपना लगभग आधे से अधिक वेतन शराब पर नष्ट कर देता था।
उसे आसानी से सैन्य सेवा से निकाला जा सकता था परंतु मैं चाहता था कि उसे सुधरने का
एक अंतिम मौका जरूर दिया जाना चाहिए।</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">कमांडिंग अफसर साहब
मुझ से सहमत होते प्रतीत हो रहे थे। तभी सूबेदार मेजर साहब कहने लगे, "सर, लोकनाथन
हमारे किसी काम का नहीं अगर उसे रखना है तो हेडक्लर्क साहब अपने ऑफिस में ही रखें।"
<o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">कमांडिंग अफसर साहब
इस पर मेरी प्रतिक्रिया जानने के लिए मेरी तरफ देखने लगे। मैंने सूबेदार मेजर साहब
की बात का जवाब दिया, "ठीक है साहब, उसे मुझे दे दीजिए। मैं उसे अपने 'रनर' के
तौर पर इस्तेमाल करूंगा, परंतु वह ऑफिस का एडिशनल 'रनर' होगा। पहले से डिटेल्ड 'रनर'
को हटाया नहीं जाए।" <o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">इस पर सूबेदार मेजर
साहब तुरंत बोल पड़े, "ठीक है साहब, मंजूर है।"</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">"तो ठीक है
साहब, लोकनाथन को ऑफिस में भेज दो," <o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">कमांडिंग अफसर साहब
सूबेदार मेजर साहब की तरफ देख कर बोले थे, "अब आप जा सकते हैं।" <o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">फिर वे मेरी तरफ
मुखातिब हो कर कहने लगे थे, "साहब, मुझे उम्मीद है, आप को पता है आप क्या करने
जा रहे हैं।" <o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">"हाँ सर,"
मैंने आत्मविश्वास से भरपूर आवाज में उत्तर दिया था। <o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">"ठीक है, अब
आप जाओ। याद रखना अगर कुछ गलत हुआ तो उसके परिणाम आप को भी भुगतने होंगे।" <o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">मैं कमांडिंग अफसर
को सैल्यूट कर के उनके ऑफिस से निकल आया था।</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">मैं अपने ऑफिस की
ओर जाता हुआ सोचता जा रहा था कि कुछ गलत होने पर मुझे क्या परिणाम भुगतने पड़ सकते हैं।
तब मुझे यही लगा था कि हो न हो कमांडिंग अफसर का इशारा मेरी </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">वा</span><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">र्षिक गोपनीय रिपोर्ट की ग्रेडिंग डाउन करने की तरफ हो। मुझे
सूबेदार मेजर बनने के लिए उस बर्ष एक 'ऑउटस्टैंडिंग एनुअल कोंफिडेंश्यिल रिपोर्ट' की
सख्त जरूरत थी, नहीं तो मेरिट लिस्ट में मेरा
नाम आने की संभावना बहुत कम थी।</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt;"> </span></p><p>
<span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;">(शेष अगली कड़ी में……)</span></p><p style="text-align: right;"><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;"><span style="background-color: white; color: #333333; font-family: "Noto Sans Devanagari"; font-size: 14.85px; text-align: center;">मुख चित्र: संजय श्रीवास्तव की चित्रकृति</span></span></p><p><table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEghw4ndcyjNeU8TBy6gihY9x-Tz_jwYEAP2YVwq2ADbQ4UTycYuU66VyGdxyrFmOxT552eTNXV_C44BAR_gLRQz7Uwx8-IzAfzDD5MmEYXB_p-KUlaEl5KNIHLCS277A29WAhIHuaBl45RwLjVCXc-KuWZnAkXBhikbmoEdyMkm6bgNRuOgoUtOpSkMV8po/s451/B%20R%20M%20Passport.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="451" data-original-width="451" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEghw4ndcyjNeU8TBy6gihY9x-Tz_jwYEAP2YVwq2ADbQ4UTycYuU66VyGdxyrFmOxT552eTNXV_C44BAR_gLRQz7Uwx8-IzAfzDD5MmEYXB_p-KUlaEl5KNIHLCS277A29WAhIHuaBl45RwLjVCXc-KuWZnAkXBhikbmoEdyMkm6bgNRuOgoUtOpSkMV8po/w200-h200/B%20R%20M%20Passport.jpg" width="200" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><span style="font-size: x-small;"><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif;"><span face="Kokila, sans-serif" lang="HI" style="line-height: 11.5px;">हिमाचल प्रदेश के जिला काँगड़ा से संबन्ध रखने वाले भगत राम मंडोत्रा एक सेवानिवृत्त सैनिक हैं। उनकी</span><span style="line-height: 11.5px;"> </span><span face="Kokila, sans-serif" lang="HI" style="line-height: 11.5px;">प्रकाशित पुस्तकें हैं </span><span lang="HI" style="line-height: 11.5px;">―<br /></span><span face="Kokila, sans-serif" lang="HI" style="line-height: 11.5px;"> <br /> </span></span><span face="Kokila, sans-serif" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif;"><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">जुड़दे</span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;"> </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">पल</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">रिह्ड़ू खोळू</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">चिह्ड़ू मिह्ड़ू</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">परमवीर गाथा..</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">फुल्ल खटनाळुये दे</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">मैं डोळदा रिहा</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">सूरमेयाँ च सूरमे और<br />हिमाचल के शूरवीर योद्धा।<br />यदाकदा </span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">'</span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">फेस बुक</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">' </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">पर </span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">'</span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">ज़रा सुनिए तो</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">' </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">करके कुछ न कुछ सुनाते रहते हैं।</span></span></span></td></tr></tbody></table><span lang="EN" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt; line-height: 115%;"><br /></span></p>Anup sethihttp://www.blogger.com/profile/13784545311653629571noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-597693412087092884.post-54889091184265512023-11-06T04:00:00.001+05:302023-11-06T04:00:00.147+05:30यादां फौजा दियां<p style="text-align: center;"> <table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgkiGeKLJVeZHhJFQ5E_w-NxTs4e2OFp8SBD-iXBaJtBc7FY1oLFL7JZED98gqHwSz2wDuty3pfkWCtR8Re5n14OjwS28fMRJ0HHLzh5pVj5YJ3G0rK7b15ykLirPFON1-QWqmP9ODTbdmJ2iChdMR0pWchqK2LdTjAmWVSTurCMpKhlxL8DODraBPm530/s1176/Sanjay%20Srivastva.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="600" data-original-width="1176" height="204" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgkiGeKLJVeZHhJFQ5E_w-NxTs4e2OFp8SBD-iXBaJtBc7FY1oLFL7JZED98gqHwSz2wDuty3pfkWCtR8Re5n14OjwS28fMRJ0HHLzh5pVj5YJ3G0rK7b15ykLirPFON1-QWqmP9ODTbdmJ2iChdMR0pWchqK2LdTjAmWVSTurCMpKhlxL8DODraBPm530/w400-h204/Sanjay%20Srivastva.jpg" width="400" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"></td></tr></tbody></table><br /></p><p style="text-align: center;"><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px;">फौजियां दियां जिंदगियां दे बारे च असां जितणा जाणदे</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px;">, </span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px;">तिसते जादा जाणने दी तांह्ग असां जो रैंह्दी है। रिटैर फौजी भगत राम मंडोत्रा होरां फौजा दियां अपणियां यादां हिंदिया च लिखा दे थे। असां तिन्हां गैं अर्जी लाई भई अपणिया बोलिया च लिखा। तिन्हां स्हाड़ी अर्जी मन्नी लई। हुण असां यादां दी एह् लड़ी सुरू कीती है</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px;">, </span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px;">दूंई जबानां च। पेश है इसा लड़िया दा <b>सैंतुह्आं</b></span><b style="color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px;"> </b><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px;">मणका।</span></p><p style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px; text-align: center;"><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="font-size: 14.85px;"><br /></span></p><h3 style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; margin: 0px; position: relative; text-align: center;"><span style="background-color: #0c343d;"><span style="color: #0c343d;">....................................................................</span></span></h3><p></p><h3 style="text-align: center;"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-GB" style="color: black; font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><span style="font-size: medium;">समाधियाँ दे परदेस च</span></span></b> </h3>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">मैं तैह्ड़ी चोंह्
दिनाँ दी छुट्टी कटणे ते परंत अपणी यूनिट च हाजिर होया था। भ्यागा दफ्तर आयी नै कुर्सिया पर बैठया ही था कि
कमांडिंग अफ़सर साहब दे स्टिक अर्दलिएं आयी करी चुस्त सेल्यूट मारेया कनै ग्लाया,
“साहब, तुसाँ जो सीओ साहब याद करा दे हन्न”। “ठीक है,” मैं बोल्या, “मैं आया।” स्टिक
अर्दली चला गिया। मैं कंधा नै लग्गिह्यो कीलणिया कन्नै टंगोहि्यो अपणी टोपी तुआरी करी
पहनी, अपणा पेन कनै नोट पैड संभाळेया कनै कमांडिंग अफ़सर होराँ दे दफ्तरे पासें चली
पिया। तिन्हाँ दा ऑफिस दो कमरे छड्डी करी त्रीये कमरे च, बराँड़े दे दूजे किनारे पर
था। तित्थू पुज्जी करी जिंञा ही मैं तिन्हाँ जो सेल्यूट कित्ता तिन्हाँ तरंत पुच्छेया,
“साहब जिस कम्मे ताँईं तुसाँ छुट्टी गैह्यो थे सैह् कम्म होयी गिया?” “हाँ सर, होयी
गिया” मैं भी तरंत जवाब दित्ता था। "गुड" तिन्हाँ अपणे साह्म्णे खुल्लिह्यो
फाइला ते नजराँ हटाये बगैर बोल्या था।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari"; text-align: left;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">“अच्छा साहब एह्
दस्सा, असाँ लोकनाथन जो कितणे दिनाँ दे अंदर घर भेजी सकदे हन्न?" कर्नल साहब होराँ
दा अगला सुआल था।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">“सर, लोकनाथन जो…..
तिस्सेयो तुसाँ..…</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">“बस साहब, मैं होर
किछ नीं सुणना चाँह्दा। तुसाँ एह् दस्सा तिस्सेयो डिसमिस करी नै कितणे दिनाँ दे अंदर
घर भेजी सकदे हन्न?” तिन्हाँ मेरी गल्ल पूरी होणे ते पहलैं ही उच्ची उआज च अपणा सुआल
दोहराया। तिन्हाँ दे तेवर दिक्खी नै मिंजो हिम्मत नीं होयी कि अपणी गल्ल पूरी कराँ।
तिन्हाँ दे सुआले दे जवाब च मैं हौळैं कि ग्लाया, “सर, तिस्सेयो असाँ अज्ज ते अठमें
दिन घर भेजी सकदे हन्न।”</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">“इसते तौळा कैंह्
नीं?”</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">“सर, तुसाँ जो तिस्सेयो
वजह दसणे दा नोटिस (कारण बताओ नोटिस) देणा पोंणा कनै तिस्सेयो जवाब देणे ताँईं ठीक-ठाक
बग्त भी देणा पोंणा। एह् बग्त सत्त दिनाँ ताँ होंणा ही चाहीदा। तिसदा जवाब ओंणे दे
परंत जेकर तुसाँ जो लगदा है कि तिस्सेयो घर भेजणा ही पोणा ताँ भेजी सकदे हन्न। जेकर
सैह् अपणा जवाब तौळा देई दिंदा है कनै तुसाँ जो तिसते तसल्ली नीं होंदी है ताँ तिसदे
अगलैं दिनैं भी भेजी सकदे हन्न।" मैं अपणी गल्ल ग्लाँदा गिया, "अपर मेरी
तुसाँ नै इन्सानियत दे तौर पर इक विनती है कि तिस्सेयो तनखाह देणे ते परंत ही घर भेज्या
जाए किञा कि तिस व्ह्ली घर जाणे ताँईं ट्रेन टिकट खरीदणे जो पैसे भी ताँ होणा चाहीदे।
इस तरीके नै डिसमिस करने ते परंत तिसदी घर जाणे ताँईं फ्री रेलवे वारंट जाँ कन्सेशन
वाउचर दी हकदारी नहीं रैंह्दी।”</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">“ठीक है साहब, अज्ज
उन्नी तारीख है। त्रेयी तारीख जो मेरे साइन करवायी नै तिस्सेयो तुसाँ कारण बताओ नोटिस
देई दिया। अपर ध्यान रैह् कि नोटिस देणे ते पैह्लैं तिस्सेयो इस गल्ल दा पता नीं लगणा
चाहीदा नीं ताँ तिन्नी हल्ला करना।"</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">मैं कर्नल साहब
होराँ जो सेल्यूट कित्ता कनै भारी मनैं नै अपणी कुर्सिया पर आयी करी बैठी गिया। इक
बड़े हाल जितणे दफ्तर च मिंजो ते इलावा चार हवलदार कनै तिन्न नायक कम्म करदे थे। मेरा
मेज इस तरहाँ लग्गेह्या था कि सारेयाँ पर मेरी नजर रैह् कनै सैह् भी मिंजो दिक्खी सकण।
मेरे उदास चेहरे पर इक हारेयो आदमिये दे हाव-भाव दिक्खी करी तिन्हाँ च सब्भते सीनियर
हवलदार मिंजो व्ह्ली आयी करी होळी आवाज च पुछणा लग्गे, “सर, क्या गल्ल है? तुसाँ उदास
कजो हन्न?”</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">“किछ नीं प्रभात,
ओआ बैट्ठा” मैं हवलदार प्रभात सिंह जो अपणे मेज दे साह्म्णे लग्गिह्यो कुर्सिया पर
बैठणे दा इशारा कित्ता। सैह् बैठी गै।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">“मेरी छुट्टिया
दे दौरान क्या लोकनाथने किछ गड़बड़ कित्तिह्यो?” मैं हवलदार प्रभात सिंह ते पुच्छेया।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">“हाँ सर, परसूं
संझा तिन्नी पता नीं कुत्थू ते खूब पी लई कनै रात भर हल्ला करदा रिहा। टू आई सी (उप-कमान
अफसर) साहब कनै एडजुटेंट साहब भी राती जो आये थे। बड़ी मुश्किला नै लोकनाथन जो काबू
करी नै ऑफिस दिया पिछ्याळिया वाळे रुक्खे नै बन्हेया गिया कनै अगलिया भ्यागा नशा उतरने
ते परंत ही तिस्सेयो खोल्या गिया।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">एह् सुणी नै मैं
सन्न होयी करी रही गिया। मेरे सब्भ कित्ते-कराये पर पाणी फिरी गिह्या था।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">“लोकनाथने मेरे
विश्वास जो बुरी तरह तोड़ी तेया है। मिंजो तिसते अजेही उम्मीद नीं थी। प्रभात, मिंजो
अफसोस है कि हुण मैं तिस्सेयो नीं बचायी सकदा।” मैं लम्बा साह लई करी बड़बड़ाया था।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">“सर, तुसाँ इक बड़ा
रिस्क लई नै लोकनाथन जो बचाणे दी कोशिश कित्ती। दो महीनेंयाँ ते जेह्ड़ा सुधार तिस
च आह्या था तिस पर सारे हैरान थे। तुसाँ जो दुखी नीं होणा चाहीदा। एह् तुसाँ दी नीं,
लोकनाथन दी हार है।”</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">मेरे मेज दे खब्बे
पासैं सैह् कुर्सी तैह्ड़ी भी लग्गिह्यो थी जिसा पर बैठाळी करी मैं लोकनाथन जो समझांदा
कनै तिसदा हौसला बधांदा था। हुण तिसा कुर्सिया जो तित्थू रखणे दी कोई जरूरत नीं थी।
मैं ऑफिस रनर जो तिस कुर्सी जो तित्थू ते हटाणे ताँईं ग्लायी दित्ता।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">मैं तिस बग्त महाराष्ट्र
दे नासिक जिले दे अंदर पोणे वाळे देवलाली कैंप च इक तोपखाना यूनिट च तैनात था। देवलाली
कैंप भारत दी फौज दे तोपचियाँ दा तीर्थ स्थल है। एत्थू तोपखाना स्कूल है जिस च तोपची
अफसराँ, जेसीओ कनै जुआनाँ जो तोपखाने दी भांत-भांत दी ट्रेनिंग दित्ती जाँदी है। तिसदे
बक्खैं ही तोपखाना ट्रेनिंग सेंटर, नासिक रोड़ कैम्प है जित्थू तोपखाने देयाँ रंगरूटां
जो ट्रेनिंग देई नै तोपची बणाया जाँदा है। तिसदे कन्नै ही तित्थू आर्टिलरी रिकॉर्ड
ऑफिस है। बस इतणा ही नीं, नासिक दे लेखा नगर च तोपची जेसीओ कनै जुआनाँ दा 'वेतन </span><span lang="HI" style="color: black; line-height: 115%;">कनै </span><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">लेखा दफ्तर' भी
है।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">जिंञा इक अस्पताल
च डॉक्टर, नर्स, टेक्नीशियन सफाई वाळे, बगैरा कई तरहाँ दे आदमी होंदे हन्न तिंञा ही
फौज च तरहाँ-तरहाँ दे कम्म करने वाळे बखरे-बखरे ट्रेड दे जुआन होंदे हन्न। ट्रेड चाहे
कोई भी होये सारेयाँ फौजियाँ ताँईं इक्को जेही बेसिक ट्रेनिंग इक तयशुदा समै ताँईं
चलायी जाँदी है जेह्ड़ी हर फौजी जो पास करना पोंदी है। खाणा बणाणे वाळा रसोइया जरूरत
पोंणे पर राइफल चुक्की करी दुश्मण नै लोहा लई सकदा है। बेसिक ट्रेनिंग ते परंत जुआन
अपणे-अपणे ट्रेड दी एडवांस ट्रेनिंग पांदे हन्न।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">मेरी सैह् यूनिट
इक ‘निगरानी एवं लक्ष्य प्राप्ति’ मतलब साटा (सरवेलांस एंड टारगेट एक्वीजीशन) यूनिट
थी। जिसदा मेन कम्म, जित्थू ते दुश्मण दी गोलाबारी औआ दी होये तिसा जगह दा पता करी
नै तोपखाना ब्रिगेड हेडक्वार्टर च मौजूद 'फायर डायरेक्शन सेन्टर' (एफडीसी) जो जाणकारी
देणा होंदा है ताँकि म्हारियाँ तोपां जवाबी गोलाबारी करी नै दुश्मण दियाँ तोपां जो
चुप करायी सकण। इस किस्म दियाँ यूनिटां च इक ट्रेड होंदा है जिस्सेयो ओ.एफ.सी. (ऑपरेटर
फायर कंट्रोल) दे नाँ ते जाणेया जाँदा है। लोकनाथन तिस ही ट्रेड दा जुआन था।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">उड़ीसा दे इक ग्राँ
ते आह्या लोकनाथन तकरीबन 5 फुट 10 इंच लम्मा, गट्ठोह्यो जिस्म वाळा, 30-31 सालाँ दा
नौजुआन था। सैह् यूनिट दी फुटबाल टीम दा इक बद्धिया खिलारी था। यूनिट दी हॉकी टीम च
भी सैह् शामिल था। तकरीबन </span><span lang="HI" style="color: black; line-height: 115%;">ति</span><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">न साल </span><span lang="HI" style="color: black; line-height: 115%;">पैह्</span><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">लैं जाह्लू मैं तिस यूनिट च सूबेदार हेड क्लर्क दे तौर पर आया
था ताँ लोकनाथन नायक दे रैंक च था।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">तकरीबन पंज महीने
पहलैं जाह्लू नायक लोकनाथन, दो माह दी सालाना छुट्टिया पर घर गिया ताँ सैह् 15 दिन
देरी ते यूनिट च हाज़िर होया था। ओंदे ही तिसदी ‘अपराध विवरणी’ (ओफ्फेन्स रिपोर्ट)
जिस्सेयो आम बोलचाल दिया भाखा च ‘चार्ज शीट’ भी बोली दिंदे हन्न, बणी कनै कमाण अफसर
होराँ तिस्सेयो सजा देई नै नायक ते सिपाही बणायी दित्ता था। जाह्लू मैं लोकनाथन दे
‘चाल-चलण पत्र’ (कंडक्ट शीट) पर नजर मारी ताँ पाया कि तिस च तिस सजा ते पहलैं भी तिन्न
बरी सजा दि</span><span lang="HI" style="color: black; line-height: 115%;">त्ते </span><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">जाणे दा जिक्र था।</span><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;"> </span><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">तिस च इक सजा काली
स्याही कनै दो सजाँ लाल स्याही च दर्ज थियाँ। तिस्सेयो तिन्हाँ च इक सजा शराब पी करी
झगड़ा करने ताँईं कनै बाकी दो सजाँ छुट्टी ते लेट ओंणे ताँईं मिल्लिह्याँ थियाँ। इस
तरहाँ तिस सजा जो दर्ज करने परंत तिसदे 'चाल-चलण पत्र' (कंडक्ट सीट) च तिन्न लाल स्याही
दियाँ एंट्रियाँ होयी चुक्किह्याँ थियाँ कनै तिन्नों बरी सजा दे तौर पर तिसदे रैंक
टुटेह्यो थे। फौज दे </span><span lang="HI" style="color: black; line-height: 115%;">कनूनां </span><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">कनै नियमां च इस
गल्ल दा साफ-साफ जिक्र है कि जुआनाँ दे 'चाल-चलण पत्र' (कंडक्ट सीट) च कुण जेही एंट्री
लाल स्याही कन्नै होंगी कनै कुण जेही काळी/नीली स्याही नै होंगी। फौज च इक <span style="background: white; mso-highlight: white;">प्रॉविज़न</span> है कि अगर कुसी जुआन
दे 'चाल-चलण पत्र' (कंडक्ट सीट) च तिन्न जाँ तिन्न ते ज्यादा लाल स्याही च एंट्रियाँ
होयी जाँदियाँ हन्न ताँ कमाण अफसर अपणे स्याणपे दा इस्तेमाल करदा होया तिस्सेयो फौज
दी नौकरी<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ते कड्ढी बाहर करी सकदा है। इस तरीके
नै कड्ढे गै फौजी <span style="background: white; mso-highlight: white;">खुद-ब-खुद</span>
पेंशन जेहे फायदेयाँ ते महरूम होयी जाँदे हन्न।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">(बाकी अगलिया कड़िया
च….)</span><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;"><o:p><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"> </span></o:p></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p></p><h3 style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; margin: 0px; position: relative; text-align: center;"><span style="background-color: #0c343d;"><span style="color: #0c343d;">....................................................................</span></span></h3><p></p><p align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">समाधियों के प्रदेश में (सैंतीसवीं कड़ी)</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></b></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;"><o:p><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"> </span></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">मैं उस रोज़ चार
दिन की छुट्टी काटने के बाद अपनी यूनिट में उपस्थित हुआ था। सुबह दफ्तर पहुंच कर कुर्सी
पर बैठा ही था कि कमांडिंग अफ़सर साहब के स्टिक अर्दली ने आकर चुस्त सेल्यूट मारा और
कहा, “साहब, आपको सीओ साहब याद कर रहे हैं”। “ठीक है,” मैंने कहा, “आता हूँ”। स्टिक
अर्दली चला गया। मैंने दीवार में लगी हुक से टंगी अपनी टोपी निकाल कर पहनी, अपना पेन
और नोट पैड संभाला और कमांडिंग अफ़सर के दफ्तर की ओर चल दिया। उनका ऑफ़िस दो कमरे छोड़
कर तीसरे कमरे में, बरामदे के दूसरे छोर पर था।<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>वहाँ पहुंच कर जैसे ही मैंने उन्हें सेल्यूट किया उन्होंने तपाक से पूछा, “साहब
जिस काम के लिए आप छुट्टी गये थे वो काम हो गया?” “हाँ सर, हो गया” मैंने भी तुरंत
जवाब दिया था। "गुड" उन्होंने अपने सामने खुली फ़ाइल से नजरें हटाये बिना
कहा था।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">“अच्छा साहब ये
बताओ, हम लोकनाथन को कितने दिनों के अंदर घर भेज सकते हैं?" कर्नल साहब का अगला
प्रश्न था।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">“सर, लोकनाथन को…..उसे
तो आपने…..”</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">“बस साहब, मैं और
कुछ नहीं सुनना चाहता। आप बताओ उसे डिसमिस कर के कितने दिन के अंदर<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>घर भेज सकते हैं?” उन्होंने मेरी बात पूरी होने
से पहले ही ऊंचे स्वर में अपना प्रश्न दोहराया। उनके तेवर देखते हुए मुझे हिम्मत नहीं
हुई कि अपनी बात पूरी करूं। मैंने उनके प्रश्न के जवाब में धीमे से कहा, “सर, उसे हम
आज से आठवें दिन घर भेज सकते हैं।”</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">“इससे जल्दी क्यों
नहीं?”</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">“सर, आपको उसे कारण
बताओ नोटिस देना होगा और उसको जवाब देने के लिए उपयुक्त समय भी देना होगा। ये समय सात
दिन का होना चाहिए। उसका जवाब आने के बाद अगर आपको लगता है कि उसे घर भेजना ही होगा
तो भेज सकते हैं। अगर वो अपना जवाब जल्दी दे देता है और आप संतुष्ट नहीं होते हैं तो
उसके अगले दिन भी उसे भेजा जा सकता है।” मैंने अपनी बात जारी रखते हुए कहा, “पर मेरी
आपसे ह्यूमेनिटेरियन ग्राउंड पर रिक्वेस्ट है कि उसे तनखाह देने के बाद ही घर भेजा
जाए क्योंकि उसके पास<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>घर जाने के लिए ट्रेन
टिकट खरीदने के लिए पैसे भी तो होने चाहिए। इस तरीके से डिसमिस करने के बाद उसकी घर
जाने के लिए फ्री रेलवे वारंट या कन्सेशन वाउचर की हकदारी नहीं रहती।”</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">“ठीक है साहब, आज
उन्नीस तारीख है। तेईस तारीख को मेरे साइन करवा कर उसे आप कारण बताओ नोटिस जारी कर
दीजिए। परंतु ध्यान रहे, नोटिस जारी होने से पहले उसे इस बात का पता नहीं चलना चाहिए
नहीं तो वह हंगामा करेगा।”</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">मैंने कर्नल साहब
को सेल्यूट किया और भारी मन से<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>अपनी कुर्सी
पर आकर बैठ गया। बड़े से हालनुमा दफ्तर में मेरे इलावा चार हवलदार और तीन नायक काम करते
थे। मेरा टेबल इस प्रकार लगा था कि इन सभी लोंगो पर मेरी नज़र रहे और वे सभी मुझे देख
सकें। मेरे उदास चेहरे पर एक हारे हुए व्यक्ति के भाव देख कर उनमें सबसे सीनियर हवलदार
मेरे पास आकर धीमी आवाज में पूछने लगे, “सर, क्या बात है? आप उदास क्यों हैं?”</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">“कुछ नहीं प्रभात,
बैठो” मैंने हवलदार प्रभात सिंह को अपने मेज के सामने लगी कुर्सी पर बैठने का संकेत
किया। वे बैठ गये।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">“मेरी छुट्टी के
दौरान क्या लोकनाथन ने कुछ गड़बड़ की है?” मैंने हवलदार प्रभात सिंह से पूछा।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">“हाँ सर, परसों
शाम उसने पता नहीं कहाँ से खूब पी ली और रात भर हंगामा करता रहा। टू आई सी (उप-कमान
अधिकारी) साहब और एडजुटेंट साहब भी रात को आये थे। बड़ी मुश्किल से लोकनाथन को काबू
करके ऑफ़िस के पीछे वाले पेड़ के साथ बांधा गया और<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>अगली सुबह नशा उतरने के वाद ही उसे खोला गया।”</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">यह सुनकर मैं सन्न
होकर रह गया था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मेरे सब किये-कराये पर पानी
फिर गया था।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">“लोकनाथन ने मेरे
विश्वास को बुरी तरह तोड़ दिया है। मुझे उससे ऐसी उम्मीद नहीं थी। प्रभात, मुझे अफसोस
है कि अब मैं उसे नहीं बचा पाऊंगा।”<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मैं लम्बी
साँस ले कर बुदबुदाया था।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">“सर, आपने एक बड़ा
रिस्क उठा कर लोकनाथन को बचाने की कोशिश की। दो महीने से जो उसमें सुधार आया था उस
पर सभी हैरान थे। आपको दुखी नहीं होना चाहिए। यह आप की नहीं, लोकनाथन की हार है।”</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">मेरे मेज की बायीं
ओर वह कुर्सी उस दिन भी लगी हुई थी जिस पर बैठा कर मैं लोकनाथन को समझाता और उसका मनोबल
बढ़ाता था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>अब उस कुर्सी को वहाँ रखने की कोई
आवश्यकता नहीं थी।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मैंने ऑफिस रनर को उस कुर्सी
को वहाँ से हटाने के लिए कह दिया था।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">मैं उन दिनों महाराष्ट्र
के नासिक जिले के अंतर्गत आने वाले देवलाली कैंप में एक तोपखाना यूनिट में तैनात था।
देवलाली कैंप भारतीय सेना के तोपचियों का तीर्थ स्थल है। यहाँ तोपखाना स्कूल है जिसमें
तोपची अफसरों, जेसीओ और जवानों को विभिन्न स्तर की तोपखाना की विधाओं का प्रशिक्षण
दिया जाता है।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उसके बगल में ही तोपखाना प्रशिक्षण
केंद्र, नासिक रोड़ कैम्प है जहाँ तोपखाना के रंगरूटों को प्रशिक्षित कर के तोपची बनाया
जाता है। उसके साथ ही वहाँ तोपखाना अभिलेख है। बस इतना ही नहीं नासिक के लेखा नगर<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>में तोपची जेसीओ और जवानों का 'वेतन व लेखा कार्यालय'
भी है।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">जैसे एक अस्पताल
में डॉक्टर, नर्स, टेक्नीशियन सफाई वाले इत्यादि कई प्रकार के व्यक्ति होते हैं वैसे
ही सेना में विभिन्न कामों को करने वाले विभिन्न ट्रेड के सैनिक होते हैं। ट्रेड चाहे
कोई भी हो सभी सैनिकों के लिए आधारभूत प्रशिक्षण एक समान एक निश्चित अवधि के लिए चलाया
जाता है जिसे हर सैनिक को पास करना होता है। खाना बनाने वाला रसोइया ज़रूरत पड़ने पर
राइफल उठा कर दुश्मन से लोहा ले सकता है। आधार भूत प्रशिक्षण के बाद सैनिक अपने-अपने
ट्रेड का उन्नत प्रशिक्षण पाते हैं।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">मेरी वह यूनिट एक
‘निगरानी एवं लक्ष्य प्राप्ति’ अर्थात् साटा (सरवेलांस एंड टारगेट एक्वीजीशन) यूनिट
थी। जिसका मुख्य कार्य दुश्मन की तरफ से आ रही गोलाबारी के उद्भव स्थान को ज्ञात करके
तोपखाना ब्रिगेड मुख्यालय में स्थित 'फायर डायरेक्शन सेन्टर' (एफडीसी) को आवश्यक जानकारी
मुहैया करवाना होता है ताकि हमारी तोपें जवाबी गोलाबारी करके दुश्मन की तोपों को शांत
कर सकें। इस प्रकार की यूनिटों में एक ट्रेड होता है जिसे ओ.एफ.सी. (ऑपरेटर फायर कंट्रोल)
के नाम से जाना जाता है। लोकनाथन उसी ट्रेड का सैनिक था।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">उड़ीसा के एक गांव
से आया लोकनाथन तकरीबन 5 फुट 10 इंच लंबा सुडौल शरीर वाला 30-31 वर्ष का नौजवान था।
वह यूनिट की फुटबाल टीम का एक बेहतरीन खिलाड़ी था। यूनिट की हॉकी<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>टीम में भी वह शामिल था। लगभग तीन वर्ष पहले जब
मैं इस यूनिट में सूबेदार हेड क्लर्क के तौर पर आया था तो लोकनाथन नायक के रैंक में
था।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;">तकरीबन पांच महीने
पहले जब वह दो माह के वार्षिक अवकाश पर घर गया तो 15 दिन देरी से यूनिट में हाज़िर
हुआ था। आते ही उसकी ‘अपराध विवरणी’ (ओफ्फेन्स रिपोर्ट) जिसे आम बोलचाल की भाषा में
‘चार्ज शीट’ भी कह देते हैं, बनी और कमान अधिकारी ने उसे दंडित करके नायक से सिपाही
बना दिया था। जब मैंने लोकनाथन के ‘चाल-चलन पत्र’ (कंडक्ट शीट) पर नज़र दौड़ाई तो पाया
कि उसमें उस सजा से पहले भी तीन बार सजा दिए जाने का उल्लेख था। उसमें एक सजा काली
स्याही और दो सजाएं लाल स्याही से दर्ज थीं। उसे उनमें से एक सजा शराब पी कर झगड़ा करने
के लिए और शेष दो सजाएं छुट्टी से लेट आने के लिए<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>मिली थीं। इस प्रकार उस सजा को मिला कर उसके 'चाल-चलन पत्र' (कंडक्ट सीट) में
तीन लाल स्याही की प्रविष्टियाँ हो गयी थीं और तीनों बार सजा के रूप में उसके रैंक
तोड़े गये थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>सेना से संबंधित अधिनियमों और
नियमों में इस बात का स्पष्ट उल्लेख है कि सैनिकों के 'चाल-चलन पत्र' (कंडक्ट सीट)
में कौन सी प्रविष्टि लाल स्याही से होगी और कौन सी काली/नीली स्याही से होगी। सेना
में एक प्रावधान है कि अगर किसी सैनिक के 'चाल-चलन पत्र' (कंडक्ट सीट) में तीन या तीन
से अधिक लाल स्याही में प्रविष्टियाँ हो जाती हैं तो कमान अधिकारी अपने विवेक का प्रयोग
करते हुए उसे सैन्य सेवा से निकाल बाहर कर सकता है। इस तरह से निकाले गए सैनिक स्वतः
पेंशन जैसे आर्थिक लाभों से वंचित हो जाते हैं।</span> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span lang="EN-GB" style="color: black; line-height: 115%;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;">(शेष अगली कड़ी
में….)</span><span style="font-family: Mangal, serif;"><span style="font-size: 13.3333px;"> </span></span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";">मुख चित्र: संजय श्रीवास्तव की चित्रकृति</span></p><table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhgcfO0ucf3ViiSp_G82oqatrfMIYyjeUwDg6X-vQhvxMjkGRGIBrZXgfsBIsm_pU81E9SJgT5-70F8_bXzpb0RyZQKKFLWaLEA1_JzkqVrReOJboSaW7uuTa1Chf8Kkgdr0vi1JgKB9MiI1-j6ZoNM2tCoiOK1C80nwIN5FyL4_dJoEs1YieZzgsY6KOM/s451/B%20R%20M%20Passport.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="451" data-original-width="451" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhgcfO0ucf3ViiSp_G82oqatrfMIYyjeUwDg6X-vQhvxMjkGRGIBrZXgfsBIsm_pU81E9SJgT5-70F8_bXzpb0RyZQKKFLWaLEA1_JzkqVrReOJboSaW7uuTa1Chf8Kkgdr0vi1JgKB9MiI1-j6ZoNM2tCoiOK1C80nwIN5FyL4_dJoEs1YieZzgsY6KOM/w200-h200/B%20R%20M%20Passport.jpg" width="200" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><span style="font-size: x-small;"><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif;"><span face="Kokila, sans-serif" lang="HI" style="line-height: 11.5px;">हिमाचल प्रदेश के जिला काँगड़ा से संबन्ध रखने वाले भगत राम मंडोत्रा एक सेवानिवृत्त सैनिक हैं। उनकी</span><span style="line-height: 11.5px;"> </span><span face="Kokila, sans-serif" lang="HI" style="line-height: 11.5px;">प्रकाशित पुस्तकें हैं </span><span lang="HI" style="line-height: 11.5px;">―<br /></span><span face="Kokila, sans-serif" lang="HI" style="line-height: 11.5px;"> <br /> </span></span><span face="Kokila, sans-serif" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif;"><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">जुड़दे</span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;"> </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">पल</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">रिह्ड़ू खोळू</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">चिह्ड़ू मिह्ड़ू</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">परमवीर गाथा..</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">फुल्ल खटनाळुये दे</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">मैं डोळदा रिहा</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">सूरमेयाँ च सूरमे और<br />हिमाचल के शूरवीर योद्धा।<br />यदाकदा </span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">'</span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">फेस बुक</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">' </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">पर </span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">'</span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">ज़रा सुनिए तो</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">' </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">करके कुछ न कुछ सुनाते रहते हैं।</span></span></span></td></tr></tbody></table><br /><div style="text-align: center;"><br /></div><p></p>PahariDayarhttp://www.blogger.com/profile/05854496107478887563noreply@blogger.com2tag:blogger.com,1999:blog-597693412087092884.post-35756400311593173772023-10-26T20:06:00.006+05:302023-10-27T07:19:58.929+05:30त्यागे दिया जिन्दू ताईं बणना पहाड़ पोंदा<p style="text-align: justify;"> </p><p></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari; font-size: medium;"><span style="text-align: left;">असां दिया भासा च <table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: left; margin-right: 1em; text-align: left;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhuN36WfIqCPuis0AOwTOViPlv4ivsAgMHGAzP8oqAFCPmf9tJVap_tJJE10MBYJo_WtY93dBcVoArkMLAGthM0vVosOFyJk5npXnkhFq8VPe8aYLeGiwL_a32qO2iZCqI0qC6QJyoJc9K5E96qk6IWFwuPn7DCZyUDVkO2MMpuvKWDFdBe-avoXEAZpfI/s4608/Dwijendra%20Dhauladhar.jpg" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="3456" data-original-width="4608" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhuN36WfIqCPuis0AOwTOViPlv4ivsAgMHGAzP8oqAFCPmf9tJVap_tJJE10MBYJo_WtY93dBcVoArkMLAGthM0vVosOFyJk5npXnkhFq8VPe8aYLeGiwL_a32qO2iZCqI0qC6QJyoJc9K5E96qk6IWFwuPn7DCZyUDVkO2MMpuvKWDFdBe-avoXEAZpfI/w320-h240/Dwijendra%20Dhauladhar.jpg" width="320" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"></td></tr></tbody></table></span><b style="text-align: left;">पवनेंद्र पवन</b><span style="text-align: left;"> होरां दी इस साल कवितां दी इक कताब छपी है- मेरा ख्याल है भई। कालीदास ते लई नै नागार्जुन तक मतेया कवियां लेखकां हिमालय पर्वत पर अपणी कलम चलाई है। असां दी धौलाधार पर भी मते गीत न्योछावर हन। पीयूष गुलेरी होरां दे छंदां च भी धौलाधार बसियो है। पवनेंद्र होरां गीति काव्य दी इक पूरी कताब ही धौलाधार पर लिखी है। </span><span style="line-height: 107%; text-align: left;">जिंञा एह् धार इक लम्मी श्रृंखला है </span><span lang="HI" style="line-height: 107%; text-align: left;">ति</span><span style="line-height: 107%; text-align: left;">ञा ही एह् काव्य चौह्ट पदां दी इक श्रृंखला है। हिमाचली पहाड़ी भासा ताईं एह् इक्क मील पत्थर है। असां पवनेंद्र होरां ते इस काव्य दे बारे च पुच्छेया भई लिखणे च कितणा वक्त लग्गा कनै लिखने दी योजना क्या बणाई। तिन्हां दा जवाब पढ़ी नै तुसां जो अण्दाजा होई जाणा भई देह् देह्यां कम्मा ताईं कितणे धीरज दी जरूरत हुंदी है। जनाब एह् चाळीयां सालां दी मेहनत है। पवनेंद्र होरां दे कथन ते बाद तुसां पढ़ी सकदे, कवि अनुवादक <b>कुशल कुमार</b> होरां दिया नजरा च एह् कताब। आखर च इसा कताबा चा ते चार गीत तुसां ताई। </span></span></div><p></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari; font-size: medium;"><span style="line-height: 107%;"><br /></span></span></p><p style="text-align: justify;"><b style="font-family: "Ek Mukta";"><span style="background-color: #6aa84f; font-size: medium;">'मेरा है ख्याल भई' पर कवि दे अपणे विचार</span></b></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;"><br /></span></p><p style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;"><b>दयार: </b>धौलाधार पर लिखणे दी सुुुआत कदूं
होई कनै </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">64</span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;"> पद लिखणे च कितणा टैम लग्गा</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">? </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;"> इक पूरा गीति काव्य जिस च 64पद हन,</span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;"> लिखणे दी क्या वजह रही</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">? </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">इक्की ही विषय पर पूरी कताब लिखणे
ताईं क्या त्यारी कीती</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">? </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">कोई योजना बणाई थी</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">?</span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;"><b>पवनेंद्र पवन:</b> धौल़ाधारा पर लिखणे दी शुरुआत कदूँ
ते होई</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">,<span lang="HI"> इसदा कोई पक्का दिन-बार ताँ याद नी पर एह
ही सन् </span></span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">1984-85</span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;"> दे लगभग इस दी शुरुआत इकसी
गीते दिया सकला च होई। गीत कुछ इह्याँ थाः-</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></p>
<blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;"><i>कुसी जो ए जोगण कन्ने कुसकी बजोगण
लग्गे</i></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;"><i>ढल़दियाँ धुप्पा दिखाँ उमरी दी रोगण
लग्गे</i></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;"><i>कुसी जो ताँ लग्गे अम्बरे चीरे
जीह्याँ आरा</i></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;"><i>कोई बोल्ले हाय कितणा छैल़ नजारा</i></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;"><i>बख बख माह्णुआँ जो बड़े पंछाणुआं जो</i></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;"><i>बख बख रूप दस्से इसा धौल़ाधारा.....</i></span></p></blockquote>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">देह् दे कोई चौंह पंजां सटैंजयां
बाल़ा गीत तिन्हां दिनां कवि गोष्ठियाँ च चलदा रया...</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">फिरी इक दिन एह सोच आया कि जीह्याँ
कुछ अनयाँ जो इकसी हाथिए जो टोही ने हाथी हाथी नी लग्गा था बल्कि जिन्नी हाथिए दा
जेह्ड़ा हिस्सा टोह्ता तिसदे मुताबिक ही तिसयो सैह हाथी लग्गा। ताँ धौल़ाधार भी ताँ
एडी बड्डी है। इसयो भी तां असां पूरा कदी नी दिखदे बल्के जेहड़ा हिस्सा इसदा सांजो
दुसदा तिसयो ही असां कुसी सकला दा नाँ दिंदे। बच्चयाँ</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">,</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;"> <span lang="HI">जुआनां</span></span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">,</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;"> <span lang="HI">सयाणयाँ</span></span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">,</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;"> <span lang="HI">चटन्डां</span></span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">,</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;"> <span lang="HI">बमारां</span>, <span lang="HI">अमीराँ</span></span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">,</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;"> <span lang="HI">गरिब्बाँ</span></span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">,</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;"> <span lang="HI">आश्काँ</span>,<span lang="HI"> मशुक्काँ जो अपणियाँ मने दे हालाताँ मुताबक एह नजर ओंदी है।</span></span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">बस फिरी सोचां च इक खाका लगी पया बणना।
पर मेरे मने च एह ख्याल कदी नी आया कि इसयो फटाफट पूरा करिए ने कताबा दी शक्ल
देइए। बस चलदे फिरदे कोई ख्याल कदी आया ताँ तिस पर सोच बिचार करी तुकवंदी होंदी
रेही।</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">शायद ए ही बजह रेही जिस करी इस दे
कोई </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">50
</span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">बंद सन् </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">2000 </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">तिक लखोई सके। हाँ
इस दौरान हिन्दिया</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">,</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;"> <span lang="HI">पहाड़िया च कवितां</span></span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">,</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;"> <span lang="HI">कहाणियाँ</span></span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">,</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;"> <span lang="HI">नाटकां
बगैरा पर कम होंदा रिहा।</span></span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; text-align: left;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">फिरी ताँह ताँह बिखरयो स्टैंजयाँ जो
कठेरी ने पांडुलिपिया दा रूप देई ने कुछ मितराँ जो दसया ने तिन्हाँ दियाँ सलाही
मन्नी ने पांडुलिपियाँ भाषा</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">,</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;"> <span lang="HI">कला</span></span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">,</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;"> <span lang="HI">संस्कृति विभाग जो भेजियाँ ताँ जे इस दे प्रकाशन ताईं कुछ
आर्थिक मदद मिल्ले। पर आर्थिक तंगी दे कारण कोई तिन्ना चौंह साल्लां परन्त एह
पांडुलिपियाँ बापस आई गेइयाँ। एह कोई </span></span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">1990</span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;"> दे आसे पासे दी गल है। तिस दे बाद सै पांडुलिपियाँ तिह्याँ ही अणछूतियाँ
रेहियाँ ने जीह्याँ मैं पहले दसी चुकया </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">2000</span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;"> तिक्कर क्या </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">2015-16</span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;"> तिक्कर भी एह
स्टैंजे </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">50</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;"> <span lang="HI">ते </span></span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">51</span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;"> नी होए।</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">सन् </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">2020</span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;"> च मेरा हिन्दी गजलां दा संग्रह </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">'</span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">उसे दुःख धरा का सुनाना पहाड़ो</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">'</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;"> <span lang="HI">प्रकाशित
होया तां कुछ झक खुलया ने दुई कताब छपुआणे दी इच्छा कुलवुलाणा लग्गी। पहाड़ी गजलाँ
कुछ घट पोआ दियाँ थियाँ ताँ धौल़ाधारा जो कताबा दा रूप देणे दा फैसला होया। इस
ताईं कुछ होर ख्याल जेह्ड़े जेह्न च थे सैह जोड़े</span></span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">,</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;"> <span lang="HI">कुछ फोटो पहले दे पयोह थे</span></span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">,</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;"> <span lang="HI">कुछ याराँ मितरां ते मिल्ले ने इस दा प्रकाशन संभव होई सकया।</span></span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">मैं समझदा अजे भी एह कताब अधूरी है।
धौल़ाधार अनन्त है ने इस दे रूप</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">,</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;"> <span lang="HI">इसदे संदेस</span></span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">,</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;"> <span lang="HI">इसदे उपकार</span></span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">,</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;"> <span lang="HI">त्याग</span></span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">,</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;"> <span lang="HI">पीड़ा दा भी कोई अन्त नी है। जे कुछ भी लखोया सैह मैं नी लिखया</span></span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">,</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;"> <span lang="HI">धौल़ाधारा ही मेरे ते लिखुआया ने अग्गे भी जेह्ड़े ख्याल एह
मेरे तिक पुजांगी रैंह्गी मैं तिनहाँ जो अपणियाँ समर्था मुताबक कलमबद्ध करदा
रैंह्गा।</span></span><span style="font-family: Noto Sans Devanagari; font-size: medium;"><span style="line-height: 107%;"> </span></span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;"> </span> </p><p style="text-align: justify;"> </p><p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta";"><b><span style="background-color: #6aa84f; font-size: medium;">'मेरा है ख्याल
भई' पर कुशल कुमार दी समीक्षा </span></b></span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><i><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">त्यागे
दिया जिन्दू ताईं बनणा पहाड़ पोंदा</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></i></p><p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><i><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">दूए ताईं
जीणा है तां होणा धौलाधार पोंदा</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></i></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">पवनेन्द्र
</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">‘<span lang="HI">पवन</span>’ <span lang="HI">दे कवतां संग्रह दा शीर्षक है - मेरा है ख्याल भई। इस च इन्हां
धौलाधार दिया बण-बणदियां तस्वीरां पेड़ियां हन। अक्खरां कनै-कनै कैमरे ने
खिंजीयां धौलाधार दिया तस्वीरां इस संग्रह जो होर सुंदर बणा दियां। धौलाधार दी इक
तस्वीर कवता पढ़ी नै मने च बणा दी कनैं इक सामणे वाळे बरके पर छपियो। पढ़ने दा
मज़ा तिनगुणा बधी जा दा। बड़ी ही छैळ छपाई कनैं प्रस्तुति है। </span><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">करोना काल
च जाह्लू प्रदूषण नीं था ता बरफे ने ढकोईंया धौल़ाधार दिया चूंडियां जलंधरे ते सुझणा
लगी पौंदियां थियां। कांगड़ें ता जाह्लू भी क्याड़िया चुक्की ऊपर दिखा हर घड़ी
इसा दा नौंआ संगार-स्वांग सुझदा। इन्हां स्वांगां च कथां रे मणकयां परोई कवि
पवनेंद्र पवन होरां इक बड़ी छैळ माळा बणाईयो- मेरा है ख्याल भाई। बड़े कमाल दि गल
है कवि कहाणी याद करा दा कनै धोलाधार तस्वीर पेड़ी देआ दी। अंबरे दिया दुआला पर टंगोईयो
इक काळे पत्थरे दी मीलां तक फैलियो अंबरे नै सच्चियो स्लेट है। इसा पर बरफे दिया
गाचणिया नै बदलां दिया स्याहिया नै कवि सोचदा कनै धौलाधार लिखी दिंदी।</span></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi7f9uGbdxqST_nARnuTgIrzYXZEW7_SpYQ3_m3uTZ7xwp6axfCZrput3aIsXMe-eDvkpEjA350ATqoEOGKE2zwiRcEJ9b1geUAYbXG3o945h_GgvMNM3kCevbhaT_Z_LvhV5fSCuKOd4DOMg2NkqbIFI6ctg2-IyIMvBXLtZkQqkqx0Gz6zFhagGA8tnE/s2200/Pavnendra%20cover_1.jpg" style="clear: right; float: right; margin-bottom: 1em; margin-left: 1em; text-align: justify;"><img border="0" data-original-height="2200" data-original-width="1366" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi7f9uGbdxqST_nARnuTgIrzYXZEW7_SpYQ3_m3uTZ7xwp6axfCZrput3aIsXMe-eDvkpEjA350ATqoEOGKE2zwiRcEJ9b1geUAYbXG3o945h_GgvMNM3kCevbhaT_Z_LvhV5fSCuKOd4DOMg2NkqbIFI6ctg2-IyIMvBXLtZkQqkqx0Gz6zFhagGA8tnE/s320/Pavnendra%20cover_1.jpg" width="199" /></a></span></div><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"><div style="text-align: justify;"><br /></div> </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span><p></p><p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">कवियो जो
कई ख्याल ओआ दे। कथां शुरू होंदियां जलंधर राक्से जो छळी नैं मारने ते। धौलाधार
जलंधरे दी पईयो दंदराल़ है</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">, <span lang="HI">तलवार है या कुंभकरण सुत्तया है। हेठे ते
दिक्खा ता अंबरे नै छौतियो लगदी धौलाधार। ईह्यां लगदा राबणे सुअर्गे च जाणे ताईं
इसा पर ही बणाईंया थियां पैड़ियां</span>,<span lang="HI"> पर कम पूरा नीं होई सकया।
गर्मियां च लगदा दुशासन बणी नै सूरज दरोपदिया दे कपड़यां खिंजा दा कनै भगवान बदळ
बणी ढक दा जा दा।</span></span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p><p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">विकरमे
गाधा चुक्कयो बताळे साही धौलाधार सुआलां पुच्छा दी। एह् गरीबी कनै बरोजगारी
कैंह् है। कुल्हा दे पाणिये ताईं चणोआ दियां</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">, <span lang="HI">दाजे ताईं फूकियां
जा दियां नूंहां। अपणे छैळ होणे दी सजा भुक्ता दी धौलाधार एह् बी पुच्छा दी कि
मेरिया इसा धरती दे दुख मिंजो ते बड्डे कैंह् होंदे जा दे हन। धौलाधार दा छळैपा ता
ठीक है पर बण माफिया बणा बड्डी जा दा</span>, <span lang="HI">बण अग्गि च फकोंदे जा
दे। कुत्थी सुरंगां</span>, <span lang="HI">कुत्थी डैम। चौंही पासे ते लुटया जा
दा। हुण मेरा ता है ख्याल भई धौलाधार दा दुख धौलाधार दे बी सिरे ते ऊपर गौह्ई
गिया।</span></span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p><p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"></span></p><table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: left; text-align: justify;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjsNytL0-wMnUNh2673ZjOFTbBjOhvIbF94tpNFUmINQjhRu_MjhcdM7OIsMSxZYQcFtoa6Zxtag8hgG4uUxbhFiFR7oKVZ2HMB-IaBizcNzL9-mP0cKerwr36OtenFN60CIo6qqdMzU2rcTxbw_CirC4rVO2R8N4A1qmB5QChnZdEFyBUOnSTTrEtzAxg/s2150/Pavnendra%201_1.jpg" style="clear: left; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="2150" data-original-width="1431" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjsNytL0-wMnUNh2673ZjOFTbBjOhvIbF94tpNFUmINQjhRu_MjhcdM7OIsMSxZYQcFtoa6Zxtag8hgG4uUxbhFiFR7oKVZ2HMB-IaBizcNzL9-mP0cKerwr36OtenFN60CIo6qqdMzU2rcTxbw_CirC4rVO2R8N4A1qmB5QChnZdEFyBUOnSTTrEtzAxg/s320/Pavnendra%201_1.jpg" width="213" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"></td></tr></tbody></table><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><div style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">जिसा
धौलाधारा जो चिट्टिया करने ताईं इंदर बरफे दी बरसात लाई छड दा कनैं काळी करने ताईं
सूरज रोज किरणां दी बरखा करदा ओआ दा। पर धौलाधार नां इंदर पूरी चिट्टि करी सकया न
सूरज काळी करी सकया। सैह् धौलाधार कारखानयां दियां चिमनियां ते उठदे काळे धूंए ते
डरा दी। पवनेन्द्र जी जो होर बी ख्याल करना पौणे हन भई।</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></div></span><p></p><p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">धौलाधार दे
इन्हां सुआलां दा जवाब न ता कविए ब्हाल हन ना होर कुसी ब्हाल हन। कविए दिया बी
गाधा पर चढ़या जिंदगी नाएं दा बताळ तिस ते सुआलां पुच्छी जा दा कनैं कवि जवाबां
ताईं धौलाधार बक्खी दिखी जा दा। तिस जो धौलाधार गुरु बणी ज्ञान बी देआ दी कनैं
जिंदगी दे बक्ख-बक्ख रूप दसी नैं रस्ता बी दसा दी।</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p><p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><br />कितणियां
तस्वीरां हन। कताबा दे बरकयां बदलदे जा कनैं दिक्ख दे जा। आखर च लगदा कवि चुप्प
कैंह् होई गिया। सदियां ते होंदे आए जुल्मां दी ग्वाही भी है</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">, <span lang="HI">कूंजू चचलों</span>, <span lang="HI">रांझू फुल्मू दे प्यारे दी पीड़ा दी
बी भागीदार है। मता कुछ दिक्खदी कनै सैंह्दी आई घौलाधार। तांही दा कवि गला दा त्याग
दा जीवन जीणे ताईं प्हाड़ होणा पौंदा</span>,<span lang="HI"> दूरे तक जीणे ताईं धौलाधार
होणा पौंदा।</span></span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p><p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><br /></div><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><div style="text-align: justify;"><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjvqMmcnL2qkrpKaCfXOc-EDjWsKVPqJV0gX7M3u3KaH8qFI0XgV_MHpigs2bMiX6M5m9d2WcO88ZME1wi_TxyCccpLFLdCjVVrI1FpOYS2ThM86ZpBnMlAe3fwyw2tU7Q_7U1yWHSNA1kQTVlyrNnYrpa4G04olBnwAXDALyIIYc6-GdxxFzF6jSm7lb4/s200/KUSHAL%20KUMAR.png" style="clear: right; float: right; margin-bottom: 1em; margin-left: 1em;"><img border="0" data-original-height="200" data-original-width="161" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjvqMmcnL2qkrpKaCfXOc-EDjWsKVPqJV0gX7M3u3KaH8qFI0XgV_MHpigs2bMiX6M5m9d2WcO88ZME1wi_TxyCccpLFLdCjVVrI1FpOYS2ThM86ZpBnMlAe3fwyw2tU7Q_7U1yWHSNA1kQTVlyrNnYrpa4G04olBnwAXDALyIIYc6-GdxxFzF6jSm7lb4/w161-h200/KUSHAL%20KUMAR.png" width="161" /></a></div><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">काह्ली सिव
जी दा रूप सुझदा ता एह् बी लगदा कि महासागर च शेषनाग दी सेज लगियो। काह्ली लगदा
कोई बजोगण है</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">, <span lang="HI">फिह्री एह् बी लगदा चौकीदार बणी रक्सा बी
करा दी कनै सांता क्लाज साही नेमतां बंडी
जा दी। एह् कूल्हां</span>, <span lang="HI">नदियां</span>, <span lang="HI">रुक्ख</span>,
<span lang="HI">खेतरां च फसलां</span>, <span lang="HI">खानां च खजाने सब नेमतां ही
हन। </span></span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></div></span><p></p><p style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-IN; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">कविए जो एह् बी लगदा कि
इसा मीरजादिया जो मौसमां दिया गरमीया दा पता नीं है। तां ही ता मतयां जुल्मा पर<br />
गांधारी बणी आंखीं मिट्टी रखियां। कुछ बी होए असां दे प्रदेश दा सारयां ते सुंदर
शो पीस है धौलाधार। <br /></span></p><p style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-IN; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;"><br /></span></p><p style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-IN; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;"><br /></span></p><p style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-IN; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;"><b style="font-size: medium; text-align: center;"><span style="font-size: medium;"> <span style="background-color: #6aa84f;"> 'मेरा है ख्याल भई' गीति काव्य चा ते चार गीत</span></span></b></span></p><p style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-IN; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;"><b style="font-size: medium; text-align: center;"><span style="font-size: medium;"><br /></span></b></span></p><p style="text-align: left;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-IN; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;"></span></p><table border="0" cellpadding="0" cellspacing="0" class="MsoTableGrid" style="border-collapse: collapse; border: none; mso-border-insideh: none; mso-border-insidev: none; mso-padding-alt: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; mso-yfti-tbllook: 1184; text-align: justify;">
<tbody><tr style="mso-yfti-firstrow: yes; mso-yfti-irow: 0; mso-yfti-lastrow: yes;">
<td style="padding: 0in 5.4pt; width: 167.4pt;" valign="top" width="223">
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">1</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">धौलाधार
इह्यां जिह्यां द्रोपदी बचारी <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>होए</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">पंजां - पंजां
<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>पाँडवाँ <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>छडियो ए <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>हारी <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>होए</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">सूरजे <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>दुसासने <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>लेइयो <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>जीह्यां ठाणी होए</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">नंगी <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>करी <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>द्रोपदी
<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>सभा <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>च <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>नचाणी
होए</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">किरणां <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>दे <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>हथां
<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>इह्यां <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>बर्फे <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>पघालदा </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">खिंजी-खिंजी
<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>कपड़यां जणी होए फाड़दा </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">बदलां <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>दा <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>रूप
<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>धरी <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>कृसन <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मुरारी
आई</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">रूईं <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>रूईं <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>बरफा
<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>दी <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>साड़ी दिंदे हन लाई</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">काह्न <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>जिते <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>सदा
<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>है दुसासने दी हार होई</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">पूरी <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>नंगी <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>नी <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>कदी <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>धौलाधार <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>होई। </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><br /></span></p><p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"></span></p></td></tr></tbody></table><p></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">2</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">सौगी </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI">जांदे </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI">साथिये </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI">दे </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI">मने </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI">परचाणे <span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>जो</span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">थकयो </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI">दे </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI">टुटयो</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI">दे </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI">रस्ते </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI">कटाणे <span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>जो</span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">कहाणियां
</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI">ए </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI">इसजो </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI">सुणांदा</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>बेहिसाब <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>है</span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">कथां </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI">जो </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI">सुणाई</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>फिरी</span><span style="mso-spacerun: yes;">
</span><span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मंगदा </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI">जबाब</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>है</span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">भरोइयां <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>कैंह <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>बन्दूकां
<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>दस कुंजुए <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मकाणे <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>जो</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">देरे <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>जो <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>कैंह
<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>जैह्र <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>दित्ता <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>भाभिया ही खाणे जो</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">टिल्ले
ते गुआलु़ए कैंह डोल़े दिक्खी छाल़ लाई</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">रांझुए <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>बिहोंदे <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>गल़े <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>फुलमू
</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI">कैंह <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>लाई <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>फाही</span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">भाइए </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI">दिया <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>कितिया <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>कैंह <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मोह्ण
फाहे लगया</span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">मातरें <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>कैंह </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI">धीया <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ते <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>था
<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>कौल़ <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>फुल <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मंगया</span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">इक्की </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI">पर </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI">दुआ</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>देया </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI">करदी</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>सुआल</span><span style="mso-spacerun: yes;">
</span><span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>है</span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">जुआब<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>देणा<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>जिसदा<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>बड़ा<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ही<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>मुहाल<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>है </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">गाधा <span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>जीह्यां <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>विकरमे </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI">चुकया <span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>बताल
<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>है</span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">काल़े <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>प्हाड़े <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>पिच्छे <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ईहां <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>झाके <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>धौलाधार <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>है </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0in; text-align: justify;"><o:p><br /></o:p></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><o:p></o:p></p><table border="0" cellpadding="0" cellspacing="0" class="MsoTableGrid" style="border-collapse: collapse; border: none; mso-border-insideh: none; mso-border-insidev: none; mso-padding-alt: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; mso-yfti-tbllook: 1184; text-align: justify;">
<tbody><tr>
<td style="padding: 0in 5.4pt; width: 157.25pt;" valign="top" width="210">
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">3</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">दूरे ते है
दिक्खी जेह्ड़ा मखमल लगदा</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">चल्ली तिस घाए
पर पैरां लहू बगदा</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">गरीबिया बेकारिया दा इथू पूरा राज है</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">दूरे ते ही
लगदा ए चांदिया दा ताज है</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">सीसे साही दूर
जेह्ड़ी लस्कारे मारदी</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">बरफ तां ठंडी सै है मौता जो भी ठारदी</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">दूरा ते ही
लगदी लुहावणी है कोई धार</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">नेड़े जाई दिखिये
डरावणी है धौलाधार </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><o:p> </o:p></p>
</td>
</tr>
</tbody></table><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0in; text-align: justify;"><br /></p><table border="0" cellpadding="0" cellspacing="0" class="MsoTableGrid" style="border-collapse: collapse; border: none; mso-border-insideh: none; mso-border-insidev: none; mso-padding-alt: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; mso-yfti-tbllook: 1184; text-align: justify;">
<tbody><tr>
<td style="padding: 0in 5.4pt; width: 211.25pt;" valign="top" width="282">
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">4</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">बाँ </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"> <span lang="HI">भराणे </span> <span lang="HI">जो</span> <span lang="HI"> कुथकी</span>
<span lang="HI"> नूहां </span> <span lang="HI">दी बल़ </span> <span lang="HI">दयोई है</span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">कुथी</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"> <span lang="HI"> </span> <span lang="HI">कुल्ह </span> <span lang="HI">ल्योणे </span> <span lang="HI">ताईं </span> <span lang="HI">ए डंगे बिच
चणोई है</span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">कुणी </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"> <span lang="HI">तं </span> <span lang="HI">दाजे </span> <span lang="HI">ताईं</span> <span lang="HI"> ही</span>
<span lang="HI"> नूंह </span> <span lang="HI">अपणी है </span> <span lang="HI">मारी ती</span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">कुणी </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"> <span lang="HI">घसिट्टी </span> <span lang="HI">बाल़ां ते </span> <span lang="HI">नूहाँ री इज्जत
तारी ती</span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">दिक्खी नी इन्ना रुकणा था इसादे
सब्रे टुटणा था</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">दिखदी जे</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">
<span lang="HI"> हाखीं ए सब तां अंदरे दे लावे फुटणा था</span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">हखीं जो जेह्ड़ी बन्ही रेई खीरे
तिक इकसन्नी रई</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">नूँह क्लांदी </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"> <span lang="HI">रई अपण सै
टोणी जफ्फी अन्हीं रई</span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">इन्नी
तिसदी नकल उतारी है ए बणी गइयो गांधारी है</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">ए प्हाड़े </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"> <span lang="HI">पर चिट्टी चिट्टी
बदल़े दी जेह्ड़ी
धारी है</span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;">लग्गे हखीं </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI;"> <span lang="HI">पर </span> <span lang="HI">बनियो </span> <span lang="HI">जणी पट्टी धौलाधारी है। </span></span></p>
</td>
</tr>
</tbody></table><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0in; text-align: justify;"><o:p> </o:p></p>PahariDayarhttp://www.blogger.com/profile/05854496107478887563noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-597693412087092884.post-74076682409521893622023-10-12T04:00:00.003+05:302023-10-12T14:05:19.277+05:30श्राद्धे दा अन्न <p> </p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiO48khccYEbnmVYKfaT2YKJi5jEuggw1UXGdtbsHJ16fhp-CziHmofRNDNBTWMi5RGnaro8VoaJZHPb5qgKrgp3zQWB2WfmvozKccge8BrkdtQRQocruc7ftReJqGaYx1OODtV-UlBsSZrC2ZnMlkcTx4VJ9I8BW7nFvrcNzHWA0amneL5mq4_mmqcXPZJ/s971/Harbir%20s.jpeg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="919" data-original-width="971" height="379" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiO48khccYEbnmVYKfaT2YKJi5jEuggw1UXGdtbsHJ16fhp-CziHmofRNDNBTWMi5RGnaro8VoaJZHPb5qgKrgp3zQWB2WfmvozKccge8BrkdtQRQocruc7ftReJqGaYx1OODtV-UlBsSZrC2ZnMlkcTx4VJ9I8BW7nFvrcNzHWA0amneL5mq4_mmqcXPZJ/w400-h379/Harbir%20s.jpeg" width="400" /></a></div><br /><p></p><p><br /></p><p></p><p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in; text-align: center;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari; font-size: medium;"><span lang="HI" style="color: black;">अजकला
श्राद्ध लगेयो।</span><span style="color: black;"> </span><span style="color: black;">पेश है </span><span lang="HI">हिन्दी कवि
<b>अरुण कमल</b> होरां दी कवतां <b>श्राद्ध का अन्न</b> दा अनुवाद। कवता च धू शब्द दा मतलब कवि अरुण कमल होरां ते पुच्छेया। तिन्हां नै होई ईमेल भी थल्लें दित्तियो है। कवि शब्दां चुणने ताईं कितणी मेहनत करदा, इन्हां मेलां ते एह् अण्दाजा लगदा है। कवतां दा अनुवाद <b>अनूप सेठी</b> नै कीत्तेया है। उपरला फोटो : हरवीर मनकू। </span></span></p><p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="HI"><br /></span></span></p><p class="MsoNormal" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><span style="background-color: #fcff01;"><span style="color: red;"><b><span style="font-family: "Ek Mukta";"><span lang="HI"><span style="font-size: large;">श्राद्धे दा
अन्न</span></span></span></b><b><span style="font-family: Cambria, serif; font-size: 14pt;"> </span></b></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><strong><span lang="HI" style="background-color: #cc0000; border: 1pt none windowtext; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt; padding: 0in;"><span style="color: #fcff01;"> एक </span> </span></strong></p>
<p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><strong><span lang="HI" style="border: 1pt none windowtext; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt; font-weight: normal; padding: 0in;">श्राद्धे दा अन्न खाई हटी
नै औआ दे तेज तेज</span></strong><strong><span style="border: 1pt none windowtext; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt; font-weight: normal; mso-bidi-language: HI; mso-border-alt: none windowtext 0in; padding: 0in;"><o:p></o:p></span></strong></p>
<p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><strong><span lang="HI" style="border: 1pt none windowtext; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt; font-weight: normal; padding: 0in;">दूरा दे ग्रां दे लोक जोरा
जोरा नै गलांदे </span></strong><strong><span style="border: 1pt none windowtext; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt; font-weight: normal; mso-bidi-language: HI; mso-border-alt: none windowtext 0in; padding: 0in;"><o:p></o:p></span></strong></p>
<p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><strong><span lang="HI" style="border: 1pt none windowtext; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt; font-weight: normal; padding: 0in;">सलूण्यां दा सुआद मरह्यो दा
अचार व्योहार </span></strong><strong><span style="border: 1pt none windowtext; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt; font-weight: normal; mso-bidi-language: HI; mso-border-alt: none windowtext 0in; padding: 0in;"><o:p></o:p></span></strong></p>
<p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><strong><span lang="HI" style="border: 1pt none windowtext; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt; font-weight: normal; padding: 0in;">ठठेयां मारदे </span></strong><strong><span style="border: 1pt none windowtext; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt; font-weight: normal; mso-bidi-language: HI; mso-border-alt: none windowtext 0in; padding: 0in;"><o:p></o:p></span></strong></p>
<p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><strong><span lang="HI" style="border: 1pt none windowtext; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt; font-weight: normal; padding: 0in;">भौंकदे कुत्तेयां पचांह्
नह्ठान्दे </span></strong><strong><span style="border: 1pt none windowtext; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt; font-weight: normal; mso-bidi-language: HI; mso-border-alt: none windowtext 0in; padding: 0in;"><o:p></o:p></span></strong></p>
<p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><strong><span lang="HI" style="border: 1pt none windowtext; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt; font-weight: normal; padding: 0in;">लालटैन जणता जमीना छूआ दी</span></strong><strong><span style="border: 1pt none windowtext; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt; font-weight: normal; mso-bidi-language: HI; mso-border-alt: none windowtext 0in; padding: 0in;"><o:p></o:p></span></strong></p>
<p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><strong><span lang="HI" style="border: 1pt none windowtext; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt; font-weight: normal; padding: 0in;">ढौर चौंही पासें नच्चा दे </span></strong><strong><span style="border: 1pt none windowtext; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt; font-weight: normal; mso-bidi-language: HI; mso-border-alt: none windowtext 0in; padding: 0in;"><o:p></o:p></span></strong></p>
<p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><strong><span lang="HI" style="border: 1pt none windowtext; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt; font-weight: normal; padding: 0in;">उड़ान्दे धू </span></strong><strong><span lang="HI" style="border: 1pt none windowtext; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt; font-weight: normal; mso-bidi-language: HI; mso-border-alt: none windowtext 0in; padding: 0in;"><o:p></o:p></span></strong></p>
<p class="MsoNormal" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><span style="background-color: #cc0000; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;"><span style="color: #fcff01;"><br /></span></span></p><p class="MsoNormal" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><span style="background-color: #cc0000; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;"><span style="color: #fcff01;"> <b>दो</b> </span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">मुस्कल है
निग्गळणा श्राद्धे दा अन्न</span><span style="font-family: Cambria, serif; font-size: 14pt;"> </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-font-kerning: 0pt; mso-ligatures: none;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">पैंठी च
बैह्णा</span><span style="font-family: Cambria, serif; font-size: 14pt;"> </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-font-kerning: 0pt; mso-ligatures: none;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">फिरी
परीह्णा न्याह्ळणा</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-font-kerning: 0pt; mso-ligatures: none;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">फिरी ग्राह्
चकणा मरह्यो दे पिता दे साह्मणै</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-font-kerning: 0pt; mso-ligatures: none;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">मुस्कल है
संग्घे दे थल्लैं लुह्आणा</span><span style="font-family: Cambria, serif; font-size: 14pt;"> </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-font-kerning: 0pt; mso-ligatures: none;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;"><br /></span></p><p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">कोई दूंह्
हत्थां नै तूहा दा</span><span style="font-family: Cambria, serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">ग्राह्ए</span><span style="font-family: Cambria, serif; font-size: 14pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">रुज्झी गया
संग्घा</span><span style="font-family: Cambria, serif; font-size: 14pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">चबह्ऐड़
चल्ला दी नीं</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-font-kerning: 0pt; mso-ligatures: none;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">भिरुआं
हिल्लां दियां नीं</span><span style="font-family: Cambria, serif; font-size: 14pt;"> </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-font-kerning: 0pt; mso-ligatures: none;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">चौकड़िया
बैठ्यो सई गइयो जंघ</span><span style="font-family: Cambria, serif; font-size: 14pt;"> </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-font-kerning: 0pt; mso-ligatures: none;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">साह्मणै खड़ोत्या
मरेह्या हास्सा दा</span><span style="font-family: Cambria, serif; font-size: 14pt;"> </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-font-kerning: 0pt; mso-ligatures: none;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">पुच्छा दा
कदेह्यी है बूंदी</span><span style="font-family: Cambria, serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">कदेह्या
रायता</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">?</span></p><p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;"><br /></span></p><p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><br /></p><p class="MsoNormal" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><span style="background-color: #fcff01; color: red; font-size: large;"><b><span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; font-family: "Ek Mukta";">श्राद्ध</span></b><b><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; font-family: Cambria, serif;"> </span></b><b><span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; font-family: "Ek Mukta";">का अन्न</span></b></span><b style="background-color: white;"><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></b></p><p class="MsoNormal" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><strong><span lang="HI" style="background-color: #cc0000; border: 1pt none windowtext; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt; padding: 0in;"><span style="color: #fcff01;"> एक </span></span></strong><span style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;"><br />
<br />
</span><span lang="HI" style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">श्राद्ध का अन्न खा लौट रहे तेज़
कदम</span><span style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">दूर गाँव के ग्रामीण ज़ोर-ज़ोर से
बतियाते</span><span style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">व्यंजनों का स्वाद मृतक का आचार
व्यवहार</span><span style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">लगाते ठहाका</span><span style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">भूँकते कुत्तों को पीछे रगेदते</span><span style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">—<br />
</span><span lang="HI" style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">लालटेन लगभग ज़मीन छूती</span><span style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">परछाइयाँ चारों बगल नाचतीं</span><span style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">—<br />
</span><span lang="HI" style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">उड़ाते धू</span><span style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">!<br />
<br />
<!--[if !supportLineBreakNewLine]--><br />
<!--[endif]--></span><strong style="background-color: white;"><span lang="HI" style="border: 1pt none windowtext; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt; font-weight: normal; mso-bidi-language: HI; mso-border-alt: none windowtext 0in; padding: 0in;"><o:p></o:p></span></strong></p><p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in;">
</p><p class="MsoNormal" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><strong><span lang="HI" style="background-color: #cc0000; border: 1pt none windowtext; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt; padding: 0in;"><span style="color: #fcff01;"> दो </span></span></strong><span style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;"><br />
<br />
</span><span lang="HI" style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">कठिन है निगलना श्राद्ध का अन्न</span><span style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">—<br />
</span><span lang="HI" style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">पाँत में बैठना</span><span style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">फिर पोरसन का इंतज़ार</span><span style="background-color: white; font-family: Cambria, serif; font-size: 14pt;"> </span><span style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">फिर कौर उठाना सामने मृतक के पिता
के</span><span style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">कठिन है कंठ के नीचे उतारना</span><span style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;"><br />
<br />
</span><span lang="HI" style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">कोई भीतर दोनों हाथों से ठेल रहा
है निवाला</span><span style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">अवरुद्ध है कंठ</span><span style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">मुँह चल नहीं पाता</span><span style="background-color: white; font-family: Cambria, serif; font-size: 14pt;"> </span><span style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">बरौनियाँ हिल नहीं रहीं</span><span style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">पालथी में भर गई जाँघ</span><span style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">—<br />
</span><span lang="HI" style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">सामने खड़ा है मृतक हँसता</span><span style="background-color: white; font-family: Cambria, serif; font-size: 14pt;"> </span><span style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">पूछता</span><span style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">,
</span><span lang="HI" style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;">कैसी है बुँदिया कैसा</span><span style="background-color: white; font-family: Cambria, serif; font-size: 14pt;"> </span><span class="wordactivehtml" style="background-color: white;"><span lang="HI" style="border: 1pt none windowtext; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt; padding: 0in;">रायता</span></span><span class="wordactivehtml" style="background-color: white;"><span style="border: 1pt none windowtext; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt; padding: 0in;">?</span></span><span style="background-color: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><span class="wordactivehtml" style="background-color: white;"><span style="border: 1pt none windowtext; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt; padding: 0in;"><br /></span></span></p><p class="MsoNormal" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><span class="wordactivehtml"><span style="background-color: #f6b26b; border: 1pt none windowtext; font-family: "Ek Mukta"; padding: 0in;"><span style="font-size: large;"><b>कवतां च आह्यो कुछ शब्दां पर चर्चा </b></span></span></span></p><p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><b><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;">अरुण कमल:</span></b><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> प्रिय अनूप
जी</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">आज तक किसी ने इतनी बारीकी से न तो पढ़ा न ही बात की।</span></span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-font-kerning: 0pt; mso-ligatures: none;"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;">यहाँ धू है
जो धूर की याद दिलाता है</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">यानी तेज कदम चलने का भान।</span></span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-font-kerning: 0pt; mso-ligatures: none;"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;">लेकिन धू का
एक और अर्थ बनता है—जमकर हो हल्ला करते आनंद मनाना। यह अर्थ मृत्यु और शोक के
विपरीत है। इस तरह कई अर्थ बनते जाते हैं।</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-font-kerning: 0pt; mso-ligatures: none;"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;">मृत्यु</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">जीवन का जोर</span>,
<span lang="HI">विरोधाभास</span>, <span lang="HI">आदि सब समाहित हैं। और दोनों खंड
मिल कर पूरा वृत्त बनाते हैं।</span></span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-font-kerning: 0pt; mso-ligatures: none;"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;">इसलिए आपने
जिन जिन शब्दों को रेखांकित किया वे सब जरूरी हैं।</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-font-kerning: 0pt; mso-ligatures: none;"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;">मैं विनत
हूँ कि आपने कविता को इतने गौर से पढ़ा। कोई तो समानधर्मा मिला।</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-font-kerning: 0pt; mso-ligatures: none;"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;">मुंबई में न
मिल पाने का दुख अब और भी साल रहा है। </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;">कृपया अपना
फ़ोन नंबर दें ताकि बात कर सकूँ।</span></p><p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;">सप्रेम</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-font-kerning: 0pt; mso-ligatures: none;"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;">अरुण कमल</span><span style="font-family: Cambria, serif; font-size: 12pt;"> </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-font-kerning: 0pt; mso-ligatures: none;"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal"><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;">एक बात और—</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-font-kerning: 0pt; mso-ligatures: none;"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;">धू = धूर </span><span lang="HI" style="font-family: Cambria, serif; font-size: 12pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;">+ </span><span lang="HI" style="font-family: Cambria, serif; font-size: 12pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;">धूम</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-font-kerning: 0pt; mso-ligatures: none;"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal"><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><b><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;">अनूप सेठी:</span></b><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> अरुण जी</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;">,</span><span style="font-family: Cambria, serif; font-size: 12pt;"> </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-font-kerning: 0pt; mso-ligatures: none;"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;">धू की आपने
कई अर्थच्छाटाएं</span><span style="font-family: Cambria, serif; font-size: 12pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;">बता दी हैं। अब मेरे सामने इसे
अपनी बोली भाषा में उतारने की चुनौती पैदा हो गई है। </span><span style="font-family: Cambria, serif; font-size: 12pt;"> </span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-font-kerning: 0pt; mso-ligatures: none;"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;">आपसे इस तरह
संवाद का मौका मिलना आह्लादकारी है।</span><span style="font-family: Cambria, serif; font-size: 12pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;">साक्षात
मिलना तो और</span><span style="font-family: Cambria, serif; font-size: 12pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;">भी आनंददायी होगा।</span><span style="font-family: Cambria, serif; font-size: 12pt;"> </span></p><p class="MsoNormal"><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"><span class="wordactivehtml" style="background-color: white;"><span style="border: 1pt none windowtext; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt; padding: 0in;">
</span></span></p><p class="MsoNormal"><b><span lang="HI" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;">अरुण कमल:</span></b><span lang="HI" style="background: white; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;"> अब लोग कविता को अख़बार की तरह पढ़ते
हैं। भाषा और शब्द पर ध्यान कम है। मैं फ़ोन करूँगा ।</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; line-height: normal; margin-bottom: 0in;"></p><table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: left; margin-right: 1em; text-align: left;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><img border="0" data-original-height="388" data-original-width="390" height="199" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi6mF6K2kwxj7ouXaAL3jV-BBFKZWNexe5HlcJmOQGfHH79xJwe0WrZfFQf3ubzeQv1SNoX6HWyn2_AhE0E89xKJIGZTRhaa8FQtPvuM5GjMz1G9VFHR6Y3VCANkqVy2besNgynBILz9xWY5D9n346IQVKwXgTb-WCH6syj9El8wYiKCNM6Iv8HTvpMxSq0/w200-h199/Arun%20Kamal%20s.jpg" style="margin-left: auto; margin-right: auto;" width="200" /></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">अरुण कमल</td></tr></tbody></table><span style="text-align: center;"> </span><span class="wordactivehtml" style="background-color: white;"><br /><br /><span style="border: 1pt none windowtext; font-family: "Ek Mukta"; font-size: 14pt; padding: 0in;"><br /></span></span><p></p> <p></p><div><br /></div><div><br /></div><div><br /></div><div><br /></div><div><br /></div><div><br /><table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: left; margin-right: 1em; text-align: left;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiXz1gkPf-Urjvk-SO9xuWxHFP2l_PdyRpAi6kGoQciIX4G2UP2AqjPrIhCkOy8lhARVl3sfBU1txK2nwDmibHkTz3ByIwUC5sos2mc7xELsZUhwihiSbi9Cr5mC9xUmzyV7nXJqQx70rbUWgiMAFubYOLtJt2aZ0wtmlnQrDVmA-SOnOqGk7KgLh3GLOnd/s1349/Anup%20Sethi%20BW%201.jpg" style="background-color: white; margin-left: auto; margin-right: auto; text-align: center;"><img border="0" data-original-height="1276" data-original-width="1349" height="189" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiXz1gkPf-Urjvk-SO9xuWxHFP2l_PdyRpAi6kGoQciIX4G2UP2AqjPrIhCkOy8lhARVl3sfBU1txK2nwDmibHkTz3ByIwUC5sos2mc7xELsZUhwihiSbi9Cr5mC9xUmzyV7nXJqQx70rbUWgiMAFubYOLtJt2aZ0wtmlnQrDVmA-SOnOqGk7KgLh3GLOnd/w200-h189/Anup%20Sethi%20BW%201.jpg" width="200" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">अनूप सेठी </td></tr></tbody></table></div>Anup sethihttp://www.blogger.com/profile/13784545311653629571noreply@blogger.com3tag:blogger.com,1999:blog-597693412087092884.post-53268956533701547562023-10-06T04:00:00.001+05:302023-10-06T04:00:00.148+05:30यादां फौजा दियां<p style="text-align: center;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"> </span></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiCdQ5roFvNHV4PhETKtN_KVJabYTOtu9v43_sZQZdhTALbyHAWPqKMtKUGlvLvhamfjk2I3wSoFS5k1tqgUDuOj1_6qDnlI55iLB8k2sijOcG3KMp7D7XFj5UhR4ZGkfhFhjSblXyyegeVyUEYFHtf9-zdzb-G2EtVFsKNSCYqnF8G5ra1VEe-AoF-1MQr/s1856/IMG_20231004_153857%201.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="1856" data-original-width="1328" height="400" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiCdQ5roFvNHV4PhETKtN_KVJabYTOtu9v43_sZQZdhTALbyHAWPqKMtKUGlvLvhamfjk2I3wSoFS5k1tqgUDuOj1_6qDnlI55iLB8k2sijOcG3KMp7D7XFj5UhR4ZGkfhFhjSblXyyegeVyUEYFHtf9-zdzb-G2EtVFsKNSCYqnF8G5ra1VEe-AoF-1MQr/w286-h400/IMG_20231004_153857%201.jpg" width="286" /></a></span></div><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><br /></span><p></p><p style="text-align: center;"><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="color: #333333; font-size: 14.85px;">फौजियां दियां जिंदगियां दे बारे च असां जितणा जाणदे</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="color: #333333; font-size: 14.85px;">, </span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="color: #333333; font-size: 14.85px;">तिसते जादा जाणने दी तांह्ग असां जो रैंह्दी है। रिटैर फौजी भगत राम मंडोत्रा होरां फौजा दियां अपणियां यादां हिंदिया च लिखा दे थे। असां तिन्हां गैं अर्जी लाई भई अपणिया बोलिया च लिखा। तिन्हां स्हाड़ी अर्जी मन्नी लई। हुण असां यादां दी एह् लड़ी सुरू कीती है</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="color: #333333; font-size: 14.85px;">, </span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="color: #333333; font-size: 14.85px;">दूंई जबानां च। पेश है इसा लड़िया दा <b>छतुह्आं</b></span><b style="color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px;"> </b><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="color: #333333; font-size: 14.85px;">मणका।</span></p><p style="text-align: center;"><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="color: #333333; font-size: 14.85px;"><br /></span></p><h3 style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; margin: 0px; position: relative; text-align: center;"><span style="background-color: #0c343d;"><span style="color: #0c343d;">....................................................................</span></span></h3><p align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><b><span lang="EN" style="line-height: 115%;">समाधियाँ दे परदेस च </span></b></span></p><p align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><b><span lang="EN" style="line-height: 115%;"><br /></span></b></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;">अगले दिनैं
मैं सैह् कोर्ट दे फैसले दी नकल हेड क्लर्क साहब होराँ जो दस्सी कनैं तिन्हाँ जो जाणकारी
दित्ती कि सैह् टास्क मिंजो एडजुटेंट साहब होराँ ते डायरेक्ट मिल्लेह्या। मैं तिन्हाँ
जो एह् भी दस्सेया कि मिंजो तिस मामले च एडजुटेंट साहब होराँ कन्नै गल्ल करनी है। तिन्हाँ
दी इजाजत मिलणे ते परंत मैं तिन्हाँ कागजाँ जो इक फाइल च रखी करी एडजुटेंट साहब होराँ
कन्नै मिल्लेया। तिस मामले च इक लम्मी चर्चा होयी।</span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN" style="line-height: 115%;">आर्मी एक्ट-1950
कनै आर्मी रूल-1954 दे मुताबिक तिस जुआने गास फौरन डिसिप्लिनरी एक्शन शुरू करी नै तिसदा
फौज ते निकाळेया जाणा तय था। किंञा कि पलटण तिस बग्त ऑपरेशनल एरिया च थी तिस वजह ते
तित्थू तिस जुआन पर डिसिप्लिनरी एक्शन नीं लई सकदे थे। आमतौर च जेकर बोर्डर पर लग्गिह्यो
यूनिट दे जुआन पर डिसिप्लिनरी एक्शन लैणे दी जरूरत पोंदी है ताँ तिस जुआन जो डिपो रेजिमेंट
च घली (भेजी) दित्ता जाँदा है। डिपो रेजिमेंट दा कमाण अफसर तिस पर जथाजोग एक्शन लैंदा
है।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari"; text-align: left;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN" style="line-height: 115%;">एडजुटेंट होराँ,
मेरी हाजरी च, कमाण अफसर होराँ दे साह्म्णे सारियाँ गल्लां रक्खियाँ। म्हारे कमाण अफसर
होराँ तिस केस जो डिपो रेजिमेंट च नीं देणा चांह्दे थे इस ताँईं एह् तय कित्ता गिया
कि तिस जुआन पर एक्शन ताह्लू लैणा है जाह्लू यूनिट 'पीस लोकेशन' च जाँह्गी। म्हारी
यूनिट जो तिस जगह पर डिढ़ साल ते ज्यादा दा बग्त होयी चुक्केह्या था। चार-पंज महीनेयाँ
च यूनिट 'पीस लोकेशन' च जाणे वाळी थी। तिस फाइल जो एडजुटेंट साहब होराँ अपणी अलमारी
च संभाळी करी रखी लिया था।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN" style="line-height: 115%;">तोळेयाँ ही
यूनिट जो इलाहाबाद (प्रयागराज) जाणे दे आर्डर मिली गै। जिंञा ही असां नोंयीं जगह च
सेटल होये, यूनिट एडजुटेंट होराँ मिंजो तिस केस पर अग्गैं कम्म करने ताँईं ग्लाया।
तिस जुआन दी ट्रायल 'समरी कोर्ट मार्शल' दे जरिये कित्ती जाणी थी। मिंजो 'समरी कोर्ट
मार्शल' दी कार्रवाई कनै लिखा-पढ़ी दा मता सारा तजुर्बा था।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN" style="line-height: 115%;">तिस यूनिट
च ओणे ते पहलैं मैं हवलदार दे रैंक च इक तोपखाना ब्रिगेड दे हेडक्वार्टर दी 'ए' ब्राँच
च सीनियर क्लर्क </span><span lang="HI" style="line-height: 115%;">हुंदा </span><span lang="EN" style="line-height: 115%;">था। जिंञा ही समरी कोर्ट मार्शल अपणा फैसला सुणांदा है तिस्सेयो फौरन लागू
करी दित्ता जाँदा है। तिसते परंत यूनिट समरी कोर्ट मार्शल दी प्रोसीडिंग्स, कोर जाँ
कमांड हेडक्वार्टर च पोस्टड, डिप्टी जज एडवोकेट जनरल जो भेजदी है। डिप्टी जज एडवोकेट जनरल, प्रोसीडिंग्स दे सारे पहलुआं
जो कानूनी नजरिये कन्नै परखदा है कनै तिसदी <span style="background: white; mso-highlight: white;">ब्योरेवार</span> रिपोर्ट तिस ब्रिगेड कमांडर जो भेजदा है जिसदे
अंडर सैह् यूनिट ओंदी है। कन्नै ही सैह् ब्रिगेड कमांडर जो सलाह दिंदा है कि प्रोसीडिंग्स
सही हन्न कनैं तिन्हाँ जो अप्रूव कित्तेया जाई सकदा है। कानूनी सलाह मिलणे पर ही ब्रिगेड कमांडर तिस्सेयो
अप्रूव करदा है। जेकर जज एडवोकेट जनरल जो सजा जुर्म दे मुकाबलैं ज्यादा बझोंदी है ताँ सैह् ब्रिगेड कमांडर जो सलाह
दिंदा है कि सजा, दस्सी गयी मिकदार तिकर, घटायी जाये। ब्रिगेड कमांडर अपणी अप्रूवल कन्नै ही सजा जो घटायी
दिंदा है। कनै जेकर सजा घट पायी जाँदी है ताँ
जज एडवोकेट जनरल सजा जो बधाणे दी सलाह नीं देई करी सिर्फ इक कमेंट करी दिंदा
है कि सजा जुर्म दे मुकाबलें घट पायी गयी है। कन्नै ही डिप्टी जज एडवोकेट जनरल, ब्रिगेड
कमांडर जो एह् सलाह भी दिंदा है कि जिन्नी कमांडिंग अफसरें सैह् समरी कोर्ट मार्शल
कित्तेह्या है तिस्सेयो दस्सेया जाए कि भविख च सैह् दस्सिह्याँ गलतियाँ नीं करे। मैं
कई डिप्टी जज एडवोकेट जनरलां दियाँ, बख-बख समरी कोर्ट मार्शलां च कढियाँ गलतियाँ दी,
तकरीबन पंजी पेज दी इक लिस्ट बणायी करी अपणी पर्सनल फाइल च संभाळी नै रखिह्यो थी। तिसा
वजह ते, मैं जिन्हाँ यूनिटां च रिहा तिन्हाँ यूनिटां च बैठे समरी कोर्ट मार्शलां दिया
प्रोसीडिंग्स च कोई खास गलतियाँ नीं पाइयाँ जाँदियाँ थियाँ।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN" style="line-height: 115%;">यूनिट च डिसिप्लिनरी
एक्शन 'ओफ्फेन्स रिपोर्ट' ते शुरू होंदा है। 'टेंटेटिव चार्ज सीट' बणायी जाँदी है कनै
आरोपी जो कमाण अफसर दे साह्म्णे पेश कित्ता जाँदा है। आरोपी जो तिसदा अपराध पढ़ी करी सुणाया जाँदा है। 'टेंटेटिव चार्ज सीट' च कमाण अफसर आर्डर लिखी दिंदा
है, "एविडेंस टू बी रेड्यूसड टू राइटिंग"। यूनिट दे कुसी अफसर जो 'समरी ऑफ
एविडेंस' रिकॉर्ड करने दी जिम्मेदारी दित्ती जाँदी है। आरोपी दे साह्म्णे सैह् अफसर गुआहाँ दे बयान दर्ज
करदा है। आरोपी जो हर गुआह ते सुआल करने दी छूट दित्ती जाँदी है। यूनिट दे ही कुसी
अफसर जो 'फ्रेंड ऑफ द एक्यूज्ड' बणाया जाँदा है जिसते आरोपी सलाह लई सकदा है। 'समरी
ऑफ एविडेंस' तैयार होयी जाणे ते परंत अपराध दी सही सूरत सुझणे पर 'चार्ज सीट' तैयार
कित्ती जाँदी है। 'चार्ज सीट' कनै 'टेंटेटिव चार्ज सीट' इक दूजे ते बखरियाँ होई सकदियाँ
हन्न। कमाण अफसर अपराध दी गंभीरता दिखी करी
तय करदा है कि तिन्नी मामले दा निपटारा खुद जो सेना अधिनियम दी धारा 80 च मिल्लिह्याँ
पावराँ दे तहत निपटाणा है जाँ सेना अधिनियम दियाँ संबंधित धाराँ दे तहत 'समरी कोर्ट
मार्शल' कन्नै निपटाणा है।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN" style="line-height: 115%;">दरअसल समरी
कोर्ट मार्शल दी प्रोसीडिंग्स, इक ए4 साइज पेपर दा प्रिंटेड पोथू होंदा है जिस च कमांडिंग
अफसर जो खाली स्थान भरने होंदे हन्न कनै तिसदे जेह्ड़े हिस्से लागू नीं होण तिन्हाँ
जो तिरछी लैण खिंजी करी कटणा होंदा है। तिसा
लैणी दे दूंहीं सिरेयाँ पर पूरे साइन करना
लाजिमी होंदे हन्न। सजा जो तयशुदा अक्खराँ
च लिक्खेया जाणा जरूरी होंदा है।तिस पोथुए
जो भरने च कई गलतियाँ होयी जाँदियाँ हन्न।
जिंञा कि मैं उप्पर दस्सेह्या है, मैं टैम क</span><span lang="HI" style="line-height: 115%;">ड्ढी</span><span lang="HI" style="line-height: 115%;"> </span><span lang="EN" style="line-height: 115%;">नै तिन्हाँ गलतियों दी लिस्ट बणायी रखिह्यो थी। मैं अपणे कमांडिंग अफसर जो इक पोथू पेंसिला नै भरी
करी देई दिंदा था ताकि तिन्हाँ जो असली पोथूए जो सही ढंगे नै भरने ताँईं मदद मिली सके। इस करी नै गलतियाँ होणे दे चांस बड़े घटी जाँदे
थे।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN" style="line-height: 115%;">आरोपी जो किछ
कागज़ात मुहैया कराणा लाजिमी होंदे हन्न जिंञा कि 'चार्ज सीट' कनै 'समरी ऑफ एविडेंस'
दियाँ नकलां बगैरा। कन्नै ही आरोपी जो इक लैटर दे जरिये दसणा जरूरी होंदा है कि सैह्
'समरी कोर्ट मार्शल' दे फैसले जो एपरोपरियेट अथॉरिटी च जायी करी चैंलेंज करी सकदा है।
जेह्ड़े कागज़ात आरोपी जो दित्ते जाँदे हन्न उन्हाँ दियाँ तिसते बाकायदा रसीदां लइयाँ
जाँदियाँ हन्न। तिन्हाँ रसीदां जो समरी कोर्ट मार्शल दी प्रोसीडिंग्स कन्नै अटैच करना
जरूरी होंदा है।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN" style="line-height: 115%;">तिस जुआन दा
'समरी कोर्ट मार्शल' होया। तिस दौरान मैं नायब सूबेदार बणी गिह्या था। तिस्सेयो थल्लैं
लिक्खिह्यो सजा दित्ती गयी थी :–</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN" style="line-height: 115%;">1. फौज ते बर्खास्तगी। </span><span lang="EN" style="line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN" style="line-height: 115%;">2. सिविल जेल च छे महीने दी सख्त कैद।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN" style="line-height: 115%;">मैं कमांडिंग
अफसर होराँ जो द</span><span lang="HI" style="line-height: 115%;">बे</span><span lang="HI" style="line-height: 115%;"> </span><span lang="EN" style="line-height: 115%;">सुर च दस्सेया कि सजा किछ ज्यादा लगादी, छे महीने दी
जगह जेकर 28 दिन करी दित्ती जाए ताँ ठीक रैह्णी। कमांडिंग अफसर होराँ मेरी गल्ल अणसुणी
करी दित्ती।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN" style="line-height: 115%;">फौज च 'फौज
ते बर्खास्तगी' दी सजा जो लागू करने का सीन रौंगटे खड़े करी देणे वाळा होंदा है। तमाम यूनिट दे लैणी च खड़ोह्तेयो जुआनां दे साह्म्णे
मुजरिम जो चार रैफळधारी फौजियाँ दी निगरानी च लिआया जाँदा है। चारेह्यों रैफलां दे
बैरल मुजरिम बक्खी तणोह्यो होंदे हन्न। यूनिट एडजुटेंट सारेयाँ साह्म्णे मुजरिम दे
गुनाह कनै तिसदी सजा दा ऐलान करदा है। तिसदे परंत इक जेसीओ मुजरिम दे सिर ते टोपी निकाळदा
है कनै तिसते रेजिमेंट दा बैज निकाळी करी, टोपिया जो धरती पर पटकी दिंदा है। तिसते परंत मुजरिम दी कमीज दे कंधेयाँ पर लग्गेह्यो
स्ट्रैपां दे बटन तोड़ी करी तिसदे 'टाइटल सोल्डर' कनै 'लेन यार्ड' कड्ढे जाँदे हन्न।
फिरी बर्दी दी कमीज कनैं पैंट बड़ी बेरहमी कन्नै फाड़ी नै तिसदे बदन ते लग्ग करी दित्ते
जाँदे हन्न। (मुजरिम जो फौजी बर्दी दे थल्लैं
तिसदे सिविल कपड़े पहनाये होंदे हन्न इस ताँईं सैह् नंगा नीं होंदा है।)</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN" style="line-height: 115%;">जाह्लू तिस
जुआन दे खिलाफ डिसिप्लिनरी एक्शन दी शुरुआत होयी, मिंजो कई बरी कागज़ात देणे ताँईं कनै
तिन्हाँ दियाँ रसीदां पर साइन कराणे ताँईं तिस्सेयो अप्पू व्ह्ली सदणा पिया कनै कई
बरी तिस व्ह्ली जाणा भी पिया। तिस कन्नै हर बग्त संतरी होंदा था। सैह् जाह्लू भी मिलदा
मिंजो अजीब नजराँ नै दिक्खदा था। मिंजो तिस दियाँ नजराँ चुभदियाँ बझोंदियाँ थियाँ।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN" style="line-height: 115%;">अंत च मिंजो
इक मुश्किल हालात ते गुजरना पिया था। जिस बग्त तमाम यूनिट दे साह्म्णे तिसदी सजा दा
ऐलान होणे ही वाळा था ताह्लू मैं अपणे द</span><span lang="HI" style="line-height: 115%;">फ्त</span><span lang="EN" style="line-height: 115%;">र च बैठी नै
समरी कोर्ट मार्शल दी प्रोसीडिंग्स जो चेक करा दा था। चाणचक मैं दिक्खेया कि मुजरिम
दे दस्तखत तिस कागद पर नीं थे जिसदे जरिये तिस्सेयो दस्सेह्या था कि सैह् सजा दे खिलाफ
अपील करी सकदा है। मैं फौरन खिट लाई करी गिया कनै एडजुटेंट होराँ जो ग्लायी नै कार्रवाई
रुकवायी दित्ती। मिंजो मुजरिम दे साइन लैंणे
ताँईं, तिस पर तणोहियाँ चार रैफळां दे घेरे दे अंदर जाणा पिया। जाह्लू मैं तिस्सेयो
साइन करने ताँईं ग्लाया, तिन्नी मिंजो खायी जाणे वाळी नजराँ नै दिक्खेया था। सैह् मंजर
मिंजो कदी नीं भुलदा।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN" style="line-height: 115%;">तिस समरी कोर्ट
मार्शल दी प्रोसीडिंग्स जो जाह्लू जज एडवोकेट जनरल होराँ चेक कित्ता ताँ कोई गलती नीं
मिल्ली सिवाय इसदे कि सजा जरूरत ते ज्यादा दित्ती गयी थी। जज एडवोकेट जनरल दी सलाह
पर, ब्रिगेड कमांडर होराँ, छे महीनेयाँ दी सिविल जेल दी सजा जो माफ करी दित्ता था।</span><span lang="EN" style="line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="line-height: 115%;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"> </span></span></p><h3 style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; margin: 0px; position: relative; text-align: center;"><span style="background-color: #0c343d;"><span style="color: #0c343d;">....................................................................</span></span></h3><p align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><b><span lang="EN" style="line-height: 115%;">समाधियों के प्रदेश में (छतीसवीं कड़ी)</span></b><span lang="EN" style="line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN" style="line-height: 115%;">अगले दिन मैंने
वह कोर्ट के फैसले की नकल हेड क्लर्क साहब को दिखायी और उन्हें बताया कि वह टास्क मुझे
एडजुटेंट साहब से सीधा मिला है। मैंने उन्हें यह भी बताया कि मुझे उस विषय में एडजुटेंट
से बात करनी है। उनकी अनुमति मिलने के बाद मैं उन कागजों को एक फ़ाइल में डाल कर एडजुटेंट
से मिला। उस विषय पर विस्तार से चर्चा हुई।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN" style="line-height: 115%;">सेना अधिनियम-1950
और सेना नियम-1954 के अनुसार उस सैनिक पर तत्काल अनुशासनात्मक प्रक्रिया आरंभ करके
उसका सेना से निष्कासित किया जाना तय था। चूंकि पलटन उस समय ऑपरेशनल एरिया में थी अतः
वहाँ उस सैनिक पर अनुशासनात्मक कार्रवाई शुरू नहीं की जा सकती थी। सामान्यतया अगर अग्रिम
क्षेत्र में तैनात यूनिट के सैनिक पर अनुशासनात्मक कार्रवाई करने की ज़रूरत पड़ती है
तो उस सैनिक को डिपो रेजिमेंट में भेज दिया जाता है। डिपो रेजिमेंट का कमान अधिकारी
उस पर यथोचित कार्रवाई करता है।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN" style="line-height: 115%;">एडजुटेंट ने,
मेरी उपस्थिति में, कमान अधिकारी के समक्ष सारी बातें रखीं। हमारे कमान अधिकारी उस
केस को डिपो रेजिमेंट को नहीं सौंपना चाहते थे अतः यह तय किया गया कि उस सैनिक पर कार्रवाई
तभी की जाएगी जब यूनिट 'पीस लोकेशन' में पहुंचेगी। हमारी यूनिट को उस क्षेत्र में तैनात
हुए डेढ़ साल से अधिक का समय हो चुका था। चार-पाँच महीनों में यूनिट 'पीस लोकेशन' में
जाने वाली थी। उस फ़ाइल को एडजुटेंट ने अपनी अलमारी में संभाल कर रख लिया था।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN" style="line-height: 115%;">शीघ्र ही यूनिट
को इलाहाबाद (प्रयागराज) जाने के आदेश मिल गये। जैसे ही हम नयी जगह में सेटल हुए, यूनिट
एडजुटेंट ने मुझे उस केस पर आगे काम करने के लिए कहा। उस सैनिक की ट्रायल 'समरी कोर्ट
मार्शल' द्वारा की जानी थी। मुझे 'समरी कोर्ट मार्शल' की कार्रवाई और लिखा-पढ़ी का काफी
तजुर्बा था। </span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN" style="line-height: 115%;">उस यूनिट में
आने से पहले मैं हवलदार के रैंक में एक तोपखाना ब्रिगेड के मुख्यालय की 'ए' ब्राँच
का सीनियर क्लर्क हुआ करता था। जैसे ही समरी कोर्ट मार्शल अपना फैसला सुनाता है उसे
तत्काल प्रभाव से लागू कर दिया जाता है। उसके बाद यूनिट द्वारा समरी कोर्ट मार्शल की
प्रोसीडिंग्स, कोर अथवा कमांड हेडक्वार्टर में तैनात, डिप्टी जज एडवोकेट जनरल को भेजी
जाती हैं। डिप्टी जज एडवोकेट जनरल उन प्रोसीडिंग्स
के सभी पहलुओं का कानूनी नजरिये से अध्ययन करता है और उसकी विस्तृत रिपोर्ट उस ब्रिगेड
कमांडर को भेजता है जिसके अंडर वह यूनिट आती है। साथ ही वह ब्रिगेड कमांडर को सलाह
देता है कि प्रोसीडिंग्स सही हैं और उन्हें अप्रूव किया जा सकता है। कानूनी सलाह मिलने पर ही ब्रिगेड कमांडर उसे अप्रूव
करता है। अगर जज एडवोकेट जनरल सजा को अपराध की तुलना में अधिक पाता है तो वह ब्रिगेड
कमांडर को सलाह देता है कि सजा बतायी गयी मात्रा तक कम कर दी जाए। ब्रिगेड कमांडर अपनी
अप्रूवल के साथ ही सजा कम कर देता है। और अगर सजा कम पाई जाती है तो जज एडवोकेट जनरल सजा को बढ़ाने की सलाह न देते हुए
केवल एक टिप्पणी कर देता है कि सजा अपराध की तुलना में कम पायी गयी है। साथ ही डिप्टी
जज एडवोकेट जनरल, ब्रिगेड कमांडर को यह सलाह भी देता है कि जिस कमांडिंग अफसर ने वह
समरी कोर्ट मार्शल किया है उसे बताया जाए कि भविष्य में वह निर्दिष्ट गलतियाँ न करे। मैंने विभिन्न डिप्टी जज एडवोकेट जनरलों द्वारा
विभिन्न समरी कोर्ट मार्शलों में गिनायी गयी गलतियों की तकरीबन पच्चीस पेज की एक लिस्ट
बना कर अपनी निजी फ़ाइल में संभाल कर रखी हुई थी। उसी के परिणाम स्वरूप, मैं जिन यूनिटों
में रहा उन यूनिटों में बैठे समरी कोर्ट मार्शलों की प्रोसीडिंग्स में कोई खास गलतियाँ
नहीं पायी जाती थीं।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN" style="line-height: 115%;">यूनिट में
अनुशासनात्मक कार्रवाई 'ओफ्फेन्स रिपोर्ट' से आरंभ होती है। 'टेंटेटिव चार्ज सीट' बनायी
जाती है और आरोपी को कमान अधिकारी के समक्ष पेश किया जाता है। आरोपी को उसका अपराध
पढ़ कर सुनाया जाता है। 'टेंटेटिव चार्ज सीट' पर कमान अधिकारी आदेश लिख देता है,
"एविडेंस टू बी रेड्यूसड टू राइटिंग"। यूनिट के किसी अफसर को 'समरी ऑफ एविडेंस'
रिकॉर्ड करने की जिम्मेदारी दी जाती है। आरोपी
के सामने वह अफसर गवाहों के बयान दर्ज करता है। आरोपी को हर गवाह से सवाल करने की इजाजत
दी जाती है। यूनिट के ही किसी अफसर को 'फ्रेंड ऑफ द एक्यूज्ड' नियुक्त किया जाता है
जिससे आरोपी सलाह ले सकता है। 'समरी ऑफ एविडेंस' तैयार हो जाने के उपराँत अपराध के
सही स्वरूप का पता चल जाने पर 'चार्ज </span><span lang="HI" style="line-height: 115%;">शी</span><span lang="EN" style="line-height: 115%;">ट' तैयार की जाती है। 'चार्ज </span><span lang="HI" style="line-height: 115%;">शीट</span><span lang="EN" style="line-height: 115%;">' और 'टेंटेटिव चार्ज </span><span lang="HI" style="line-height: 115%;">शीट</span><span lang="EN" style="line-height: 115%;">' एक दूसरे से भिन्न हो सकती हैं।
कमांडिंग अफसर अपराध की गंभीरता देख कर तय करता है कि उसने मामले </span><span lang="HI" style="line-height: 115%;">को</span><span lang="HI" style="line-height: 115%;"> </span><span lang="EN" style="line-height: 115%;">स्वयं को सेना अधिनियम की धारा 80 में दी गयी शक्तियों के तहत निपटाना है या
सेना अधिनियम की संबंधित धाराओं के तहत 'समरी कोर्ट मार्शल' से निपटाना है।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN" style="line-height: 115%;">वास्तव में
समरी कोर्ट मार्शल की प्रोसीडिंग्स, एक ए4 साइज पेपर की प्रिंटेड पुस्तिका होती है
जिसमें कमांडिंग अफसर को रिक्त स्थान भरने होते हैं और उसके अप्रयोज्य भागों को तिरछी
रेखा खींच कर काटना होता है। उस रेखा के दोनों
सिरों पर पूरे हस्ताक्षर करना ज़रूरी होते हैं। सजा को निर्धारित शब्दावली में लिखा
जाना जरूरी होता है। उस पुस्तिका को भरने में
कई गलतियाँ हो जाती हैं। जैसे कि मैंने ऊपर
कहा है, मैंने समय निकाल कर उन गलतियों की सूची बना रखी थी। मैं अपने कमांडिंग अफसर को एक पुस्तिका पेंसिल से
भर कर दे देता था ताकि उसे असली पुस्तिका को सही ढंग से भरने में सहायता मिल सके। अतः
गलतियाँ होने की संभावना बहुत कम हो जाती थी।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN" style="line-height: 115%;">आरोपी को कुछ
कागज़ात उपलब्ध कराना अनिवार्य होते हैं जैसे कि 'चार्ज </span><span lang="HI" style="line-height: 115%;">शीट</span><span lang="EN" style="line-height: 115%;">' और 'समरी
ऑफ एविडेंस' की नकलें इत्यादि। साथ ही आरोपी को एक पत्र द्वारा सूचित करना जरूरी होता
है कि वह 'समरी कोर्ट मार्शल' के फैसले को यथोचित प्राधिकरण में जाकर चुनौती दे सकता
है। जो कागज़ात आरोपी को दिये जाते हैं उनकी उससे बाकायदा रसीदें ली जाती हैं। उन रसीदों
को समरी कोर्ट मार्शल की प्रोसीडिंग्स के साथ संलग्न करना अनिवार्य होता है।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN" style="line-height: 115%;">उस सैनिक का
'समरी कोर्ट मार्शल' हुआ। उसी दौरान मैं नायब सूबेदार बन गया था। उसे निम्नलिखित सजा
दी गयी थी :–</span></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN" style="line-height: 115%;">1. सैन्य सेवा
से बर्खास्तगी। </span><span lang="EN" style="line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN" style="line-height: 115%;">2. सिविल जेल में छह मास का कठोर कारावास।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN" style="line-height: 115%;">मैंने कमांडिंग
अफसर को द</span><span lang="HI" style="line-height: 115%;">बे</span><span lang="HI" style="line-height: 115%;"> </span><span lang="EN" style="line-height: 115%;">स्वर में बताया कि सजा कुछ ज्यादा लग रही है, छह महीने
के जगह अगर 28 दिन कर दी जाए तो ठीक रहेगी। कमांडिंग अफसर ने मेरी बात को अनसुना कर
दिया।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN" style="line-height: 115%;">सेना में
'सैन्य सेवा से बर्खास्तगी' की सजा को लागू करने का मंजर रौंगटे खड़े कर देने वाला होता
है। समस्त यूनिट के पंक्तिबद्ध खड़े जवानों के सामने अपराधी को चार राइफलधारी सैनिकों
की निगरानी में लाया जाता है। चारों राइफलों
के बैरल अपराधी की और तने होते हैं। यूनिट
एडजुटेंट सबके सामने अपराधी के गुनाह और सजा की घोषणा करता है। तदोपराँत एक जेसीओ अपराधी
के सिर से टोपी निकालता है और उसमें से रेजिमेंट का बैज निकाल कर टोपी को जमीन पर पटक
देता है। उसके बाद अपराधी की कमीज के कंधों
पर लगे स्ट्रैपस् के बटन तोड़ कर उसके 'टाइटल सोल्डर' और 'लेन यार्ड' निकाल लिए जाते
हैं। फिर बर्दी की कमीज और पैंट को बड़े क्रूर ढंग से फाड़ कर उसके शरीर से अलग कर दिया
जाता है। (अपराधी को सैनिक बर्दी के नीचे उसके
सिविल कपड़े पहनाये होते हैं अतः वह नंगा नहीं होता है।)</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN" style="line-height: 115%;">जब उस सैनिक
के विरुद्ध अनुशासनात्मक प्रक्रिया आरंभ हुई, मुझे कई बार कागज़ात देने के लिए और उनकी
रसीदों पर हस्ताक्षर कराने के लिए उसे अपने पास बुलाना पड़ा और कई बार मुझे उसके पास
जाना भी पड़ा। उसके साथ हर समय एक संतरी होता था। वह जब भी मिलता मुझे अजीब नजरों से
देखता था। मुझे उसकी नजरें चुभती सी लगती थीं। </span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN" style="line-height: 115%;">अंत में मुझे
एक विकट परिस्थिति से गुजरना पड़ा था। जब समस्त यूनिट के सामने उसकी सजा की घोषणा होने
ही वाली थी तब मैं अपने कार्यालय में बैठ कर समरी कोर्ट मार्शल की प्रोसीडिंग्स को
चेक कर रहा था। अचानक मैंने पाया कि अपराधी के हस्ताक्षर उस कागज पर नहीं थे जिसके
द्वारा उसे सूचित किया गया था कि वह सजा के खिलाफ अपील कर सकता है। मैं तत्काल दौड़
कर गया और एडजुटेंट से बोल कर प्रक्रिया रुकवा दी। मुझे अपराधी के हस्ताक्षर लेने के लिए उस पर तनी
हुई चार राइफलों के घेरे के अंदर जाना पड़ा। जब मैंने उसे हस्ताक्षर करने </span><span lang="HI" style="line-height: 115%;">को</span><span lang="HI" style="line-height: 115%;"> </span><span lang="EN" style="line-height: 115%;">कहा तो उसने मुझे खा जाने वाली निगाहों से देखा था। वह मंजर मुझे कभी नहीं भूलता।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p><p style="text-align: justify;">
<span lang="EN" style="line-height: 115%;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;">उस समरी कोर्ट मार्शल की प्रोसीडिंग्स को जब जज एडवोकेट जनरल
ने चेक किया तो कोई गलती नहीं मिली सिवाय इसके कि सजा जरूरत से ज्यादा दी गयी थी। जज
एडवोकेट जनरल की सलाह पर ब्रिगेड कमांडर द्वारा छह महीने की सिविल जेल की सजा को माफ
कर दिया गया था।</span></span></p><p><span lang="EN" style="line-height: 115%;"></span></p><table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjX0fJKY4x4zrjyK7oi59v7hJMJwHEyATHYmYFG5nf1mZx4ao_5CWmHyKQekZzfxidV57cpANP3WtPX6VupGKFOF2HPuIlh-_LxBmFvkfdArQ-iRKzssKntvKtpbImHetEDEgj4rib9uh4ljnvFshB0oUG_KP0c8UL6tY2CKBgxVhqsXJS9JmhzlopvWbUQ/s451/B%20R%20M%20Passport.jpg" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="451" data-original-width="451" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjX0fJKY4x4zrjyK7oi59v7hJMJwHEyATHYmYFG5nf1mZx4ao_5CWmHyKQekZzfxidV57cpANP3WtPX6VupGKFOF2HPuIlh-_LxBmFvkfdArQ-iRKzssKntvKtpbImHetEDEgj4rib9uh4ljnvFshB0oUG_KP0c8UL6tY2CKBgxVhqsXJS9JmhzlopvWbUQ/w200-h200/B%20R%20M%20Passport.jpg" width="200" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><span style="font-size: x-small;"><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="background-color: white; color: #333333;"><span face="Kokila, sans-serif" lang="HI" style="line-height: 11.5px;">हिमाचल प्रदेश के जिला काँगड़ा से संबन्ध रखने वाले भगत राम मंडोत्रा एक सेवानिवृत्त सैनिक हैं। उनकी</span><span style="line-height: 11.5px;"> </span><span face="Kokila, sans-serif" lang="HI" style="line-height: 11.5px;">प्रकाशित पुस्तकें हैं </span><span lang="HI" style="line-height: 11.5px;">―<br /></span><span face="Kokila, sans-serif" lang="HI" style="line-height: 11.5px;"> <br /> </span></span><span face="Kokila, sans-serif" style="background-color: white; color: #333333;"><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">जुड़दे</span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;"> </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">पल</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">रिह्ड़ू खोळू</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">चिह्ड़ू मिह्ड़ू</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">परमवीर गाथा..</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">फुल्ल खटनाळुये दे</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">मैं डोळदा रिहा</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">सूरमेयाँ च सूरमे और <br />हिमाचल के शूरवीर योद्धा।<br />यदाकदा </span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">'</span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">फेस बुक</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">' </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">पर </span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">'</span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">ज़रा सुनिए तो</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="line-height: 14.95px;">' </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">करके कुछ न कुछ सुनाते रहते हैं।</span></span></span></td></tr></tbody></table><span lang="EN" style="line-height: 115%;"><br /><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><br /></span></span><p></p>Anup sethihttp://www.blogger.com/profile/13784545311653629571noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-597693412087092884.post-56318202697878630382023-09-30T14:24:00.006+05:302023-10-01T10:46:54.411+05:30चिंतन-मनन <p> </p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEheouu1sSKP5efnKro0vbuxIyuK_uJofo35Mk63gHhCMIzHjqzAQ0geGiNYlT2RxMiFUITLLWYyrViZaftsvVuH1LEZx4QERNwJWjMq2oD4NYVgH-Fs_uyUACrW4FU8-kUyeHk2ld-6sapjt2oJC5nVc7gIr2iPow4cdrwTQwF4ddTeFRs85-ijJwUlAg0/s1988/Sketch%20by%20Sumanika%20300923.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="1988" data-original-width="1434" height="400" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEheouu1sSKP5efnKro0vbuxIyuK_uJofo35Mk63gHhCMIzHjqzAQ0geGiNYlT2RxMiFUITLLWYyrViZaftsvVuH1LEZx4QERNwJWjMq2oD4NYVgH-Fs_uyUACrW4FU8-kUyeHk2ld-6sapjt2oJC5nVc7gIr2iPow4cdrwTQwF4ddTeFRs85-ijJwUlAg0/w289-h400/Sketch%20by%20Sumanika%20300923.jpg" width="289" /></a></div><br /><p style="text-align: center;">असां दिया भाषा च कवता ता बथेरी लखोंदी, गद्य उतणा जादा नीं सुझदा। मौलिक गद्य तोपणा होर भी मुसकल। असां दे संस्कृतिकर्मी <b>दुर्गेश नंदन</b> जाह्लू अपणिया रौ च औंदे ता मता खरा लिखदे। असां कइयां दिनां ते अर्जी लाइयो थी। हुण तिन्हां दा आगमन होया है। इन्हां अपणे इस चिंतन-मनन च कश्मीरी संत लल्लेश्वरी दा इक वाख लिखेया। तिस दा हिंदी अनुवाद असां हिंदी दे मशहूर कवि, अनुवादक <b>अग्निशेखर</b> होरां ते लेया। तिन्हां इन्हां संतां दे वाखां दा हिंदी कविता च अनुवाद कीतया है। अग्निशेखर होरां दा शुक्रिया। जे तुसां ए वाख सुणने होन तां थल्लें दित्तयो लिंक पर जाई नै सुणी सकदे। </p><p><br /></p><p></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;"><b>याद रेही इक कथा.. </b></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;"><b>इक </b></span><span style="font-family: "Ek Mukta";"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta";">अध्ययन कई बरी आदमिये जो इतणा डुबोई दिंदा कि
अपणा आप याद नीं रैह्ंदा। न भुख रैह्ंदी न प्यास</span><span style="font-family: "Ek Mukta";">,<span lang="HI"> न निंदर न सुपने</span>,<span lang="HI"> बस इक ही गल होंदी कि भई अक्खरा़ च कुछ खाणे जो मिल्ले ता खाइये कनै सोई
जाईये पर प्यास तड़फाई रखदी। शास्त्र बोलदे कि कालिदास भी खूहे पर फस्सी गे थे निरे
प्यासे।</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">अध्ययन कई प्रकार दा है। कई बरी असां जेह्ड़ा
सुणदे सैह् अध्ययित होणा लगी पौंदा। कई बरी असां जेह्ड़ा पढ़दे-पढ़ांदे सैह् अध्ययित
होणा लगी पौंदा। कई बरी असां जेह्ड़ा दिखदे-दसदे सैह् अध्ययित होणा लगी पौंदा कनै
कई बरी प्रकृति क्रिया साह्ंजो अध्ययित बणाई दिंदी। </span><span style="font-family: "Ek Mukta";"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">अज्ज मैं "आदिज्ञान" पत्रिका दा
अध्ययन करा दा था। टापिक था </span><span style="font-family: "Ek Mukta";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">मलिन मैल से कोई भी
लोक नहीं संवरता</span><span style="font-family: "Ek Mukta";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">। इह्दे लेखक
सीताराम गुप्ता होरीं हन पीतमपुरा दिल्ली ते। सीताराम होरां इस लेखे च कबीर दी
समकालीन कवयित्री लल्लेश्वरी उर्फ ललद्यद दी गल कीत्तियो। गल पढ़दे-पढ़दे जां जे मैं
पढ़या-</span><span style="font-family: "Ek Mukta";"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 0.5in; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">आमि पनॅ स्वोदरस नावि छस
लमान</span><span style="font-family: "Ek Mukta";"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 0.5in; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">कति बोज़ि दय म्योन म्यति
दियि तार।</span><span style="font-family: "Ek Mukta";"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 0.5in; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">आम्यन टाक्यन पोञ्य ज़न
श्रमान</span><span style="font-family: "Ek Mukta";"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 0.5in; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">ज़ुव छुम ब्रमान गरॅ गछ़ हाँ</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 0.5in; text-align: justify;"><span style="font-family: "Ek Mukta";"><b>अर्थात् </b></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 0.5in; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">मैं खींच रही कच्चे धागे से</span><span style="font-family: "Ek Mukta";"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 0.5in; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">समुद्र में नाव</span><span style="font-family: "Ek Mukta";"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 0.5in; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">काश</span><span style="font-family: "Ek Mukta";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">सुन लें देव मेरे</span><span style="font-family: "Ek Mukta";"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 0.5in; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">तारें मुझको भी उस पार</span><span style="font-family: "Ek Mukta";"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 0.5in; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">मैं छीज रही</span><span style="font-family: "Ek Mukta";"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 0.5in; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">मिट्टी के कच्चे सकोरों में</span><span style="font-family: "Ek Mukta";"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 0.5in; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">ज्यों पानी</span><span style="font-family: "Ek Mukta";"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 0.5in; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">मेरा जी मचल रहा </span><span style="font-family: "Ek Mukta";"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 0.5in; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">कब घर लौटूँ</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 0.5in; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">(कश्मीरी ते अनुवाद : कवि
लेखक अग्निशेखर) </span><span style="font-family: "Ek Mukta";"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: "Ek Mukta";"><o:p> जे तुसां ललद्यद दे वाख सुणना चाह्ंदे ता इस लिंक पर जा - <a href="https://m.facebook.com/story.php?story_fbid=pfbid02aybW8G4VGs1evurWsqvxsEkp3NYEqoCgtJgFybhknpfHwJaHkYLWPeSscvWCkG4dl&id=100001978712957&sfnsn=wiwspwa&mibextid=RUbZ1f" target="_blank"><b>ललवाख</b></a> </o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;"><b><br /></b></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;"><b>याद रेही इक कथा.. </b></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;"><b>दो </b></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Ek Mukta";"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">कश्मीरी भाषा दे इस काव्यरूप दा जां अनुवाद पढ़या
ता मेरिया नजरी गांह कई कवता लंगियां जेह्ड़ी ए एदेई गल करदियां। </span><span style="font-family: "Ek Mukta";"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">प्रस्फुटन अपणे आप है ता आलोचना भी अपणे आप -
जिन्हां अध्ययन कित्तेयो होंदे सैह गल्लां पकड़ी लैंदे । </span><span style="font-family: "Ek Mukta";"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">खैर आदिज्ञान पढ़दे-पढ़दे जां जे मैं आदि कवियत्री
लल्लेश्वरी दी गल डा.गौतम व्यथित ने साझा कित्ती तां तिन्हां मिंजो मतियां सारियां
गल्लां</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">,<span lang="HI"> जेहड़ियां सैह एम. ए. हिन्दी कक्षा च पढ़ांदे थे</span>,<span lang="HI"> पर
मैं नाटकां च व्यस्त रैहंदा था</span>,<span lang="HI"> सैह् छुट्टियां गल्लां</span></span><span style="font-family: "Ek Mukta";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">सैद्धांतिक सूक्तियां अज्ज व्यथित होरां दस्सियां</span><span style="font-family: "Ek Mukta";">,</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;"> <span lang="HI">समझाईयां। </span></span><span style="font-family: "Ek Mukta";"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">मैं सुणदा रेहा</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">,<span lang="HI"> समझदा रेहा। फिरी मैं तिन्हां
ते कोई संदर्भ पुच्छया ता तिन्हां </span>‘<span lang="HI">आदिज्ञान</span>’<span lang="HI"> पत्रिका जेह्ड़ी तिन्हां अध्ययित कित्तीयो थी</span>,<span lang="HI"> तिसा
च संकलित इक महिला लेखक दा मनन दस्सया</span></span><span style="font-family: "Ek Mukta";">,</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;"> <span lang="HI">समझाया। मैं तिसा पत्रिका जो खोजणे दी कोस्त कित्ती पर पत्रिका हत्थे नीं
आई</span></span><span style="font-family: "Ek Mukta";">,</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;"> <span lang="HI">खैर तिस
कहानियां दीया संकलनकर्ता ते माफी मंगदेया होयां मैं सैह कथा तुसां नै शेयर करा
दा..</span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">कथा बोलदी कि भई इक ग्राएं दे खूहे च तिन्न
कुत्ते लड़दे-लड़दे डुबी मरे कनै खूह गंदला होईया। पाणी पीणे जोगा नीं रेहा। बदबू
होई गई तां ग्राएं दे लोक इक बाबे ल गै कि महाराज खूह गंदला</span><span style="font-family: "Ek Mukta";">,</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;"> <span lang="HI">पाणी पीणे जोगा नीं। इलाज़ दस्सा। </span></span><span style="font-family: "Ek Mukta";"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">बाबें बोल्या.. खूहे च गंगाजल पाओ।</span><span style="font-family: "Ek Mukta";"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">लोकां खूहे च गंगाजल पाया पर बदबू सैह दी सैह</span><span style="font-family: "Ek Mukta";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">गल नीं बणी।</span><span style="font-family: "Ek Mukta";"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">ग्राएं दे लोक फिरी गे बाबे ल। बाबे दस्सया..
खूहे च इत्र फुलेल पाओ।</span><span style="font-family: "Ek Mukta";"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">ग्रां आल़ेयां खूहे च इत्र फलेल पाया। गल नीं
बणी</span><span style="font-family: "Ek Mukta";">,</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;"> <span lang="HI">बदबू नीं गई।</span></span><span style="font-family: "Ek Mukta";"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">ग्रां दे लोक फिरी बाबे ल। बाबें सलाह दित्ती..
खूहे दी पूजा करा।</span><span style="font-family: "Ek Mukta";"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">खूहे दी पूजा होई.. पर बदबू जस दी तस। </span><span style="font-family: "Ek Mukta";"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">ग्राएं दे लोक फिरी बाबे ल जाई रैह्। बोल्या..
बाबा.. खूह नीं साफ होआ दा। पाणिये च बदबू ही बदबू।</span><span style="font-family: "Ek Mukta";"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">ऐसा क्या</span><span style="font-family: "Ek Mukta";">?
</span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">बाबें
चिमटा चुक्कया कनै ग्राएं देयां लोकां कन्नै खूहे पर जाई रेहा।</span><span style="font-family: "Ek Mukta";"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">बदबू </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">ति</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">ञा</span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;"> ही फैलियो थी। बाबे
लोकां जो पुच्छया.. लोको तुसां सारे उपाय कित्ते पर सैह घुळदे-लड़दे कुत्ते जेह्ड़े
खूहे च मरी डुब्बयो सैह् बाहर कड्डे थे कि नीं।</span><span style="font-family: "Ek Mukta";"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">ग्राएं आल़ेयां ना नुकर करदेयां सिर हिलाई ता। </span><span style="font-family: "Ek Mukta";"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">चिमटे दी कोई लोड़ नीं</span><span style="font-family: "Ek Mukta";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;"> खूहे च बड़ा कनै तिन्हां तिन्नां कुत्तेयां जो बाहर कड्डा</span><span style="font-family: "Ek Mukta";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">पाणी निर्मल होई जाणा</span><span style="font-family: "Ek Mukta";">,</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;"> <span lang="HI">होर उपाय दी
जरूरत नीं।</span></span><span style="font-family: "Ek Mukta";"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">ग्रां आळयां जो खीरली गल बोली- समझाई बाबा गांह्
होया। </span><span style="font-family: "Ek Mukta";"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">कथा इतणी कि याद रेही।</span><span style="font-family: "Ek Mukta";"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;"><br /></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;">(मूह्रली तस्वीर- कागजे पर चारकोल नैै रेखांकन: सुमनिका सेठी) </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;"><o:p> </o:p></span></p><table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: left;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjht3qg5wEFQpTM_eIzDsSDISTFKyWzMQoUPhUxE28ZJcOZm0lUb98lJUCEwnVCh1CM5ISFY_JFEhbcdsxZNBA2U5gQ9X0UwvHfGS05gEoT0Brl_6q842deRyqZMP8Q7aUHiEATx_iA36uqJFJ-t9ixaQjtPlZX2ra5VDeDixgURdmBA3wYenM15QtTwqc/s754/Durgesh%20Nandan%202.jpeg" style="clear: left; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="754" data-original-width="703" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjht3qg5wEFQpTM_eIzDsSDISTFKyWzMQoUPhUxE28ZJcOZm0lUb98lJUCEwnVCh1CM5ISFY_JFEhbcdsxZNBA2U5gQ9X0UwvHfGS05gEoT0Brl_6q842deRyqZMP8Q7aUHiEATx_iA36uqJFJ-t9ixaQjtPlZX2ra5VDeDixgURdmBA3wYenM15QtTwqc/w186-h200/Durgesh%20Nandan%202.jpeg" width="186" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">दुर्गेश नंदन <br />कवि, गद्यकार, नाटककार, निर्देशक </td></tr></tbody></table><span style="font-family: "Ek Mukta"; mso-bidi-language: HI;"><br /></span><p></p><p></p>PahariDayarhttp://www.blogger.com/profile/05854496107478887563noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-597693412087092884.post-79328620708297733312023-09-12T23:30:00.004+05:302023-09-29T13:52:15.791+05:30कवतां दी कताब <p> </p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgu8IttZp58mu-FK7nVblSvsZNK2J2ngZKcJIAWBYJhnNOjJl8vMESQaawolhDRQ-Ruhj5DyMaSJRCZmaVB9_nIA1yzMy8NqCUTejqnPoa_1ZR0xQrO7D2EDaSTkKesuMI077fQw6qVW5_Urbca6yNipt7AdMBUXYWBcz4mMW8SD55Vnwu6pItOMVy3X-yq/s4080/20230828_112232.jpg" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="4080" data-original-width="2720" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgu8IttZp58mu-FK7nVblSvsZNK2J2ngZKcJIAWBYJhnNOjJl8vMESQaawolhDRQ-Ruhj5DyMaSJRCZmaVB9_nIA1yzMy8NqCUTejqnPoa_1ZR0xQrO7D2EDaSTkKesuMI077fQw6qVW5_Urbca6yNipt7AdMBUXYWBcz4mMW8SD55Vnwu6pItOMVy3X-yq/w213-h320/20230828_112232.jpg" width="213" /></a></div><blockquote><blockquote><p style="text-align: center;">रवींद्र कुमार शर्मा होरां दी कवतांदी कताब हाल च ही छपी है। </p></blockquote></blockquote><blockquote><p style="text-align: center;">कवि लेखक <b>कुशल कुमार</b> होरां इसा कताबा दे बारे च चर्चा करादे हन। </p></blockquote><p style="text-align: center;"><br /></p><p></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">रवींद्र कुमार शर्मा जी दा कवता संग्रह </span><span style="font-size: 14pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Kokila; mso-bidi-language: HI;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">गुलदस्ते रे फुल्ल</span><span style="font-size: 14pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Kokila; mso-bidi-language: HI;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">मिल्ला। रवींद्र होरां
बिलासपुर ते हन। इन्हां अपणियां कवतां कह्लूरी च लीखियां हन। भासा दे नांएं दा ही फरक
है। एत्थू मुंबई च चौंह्ई-पंजा जिल्यां दे लोकां ने पहाड़िया च गल करने दे कारण
मिंजो एह् सारियां भासां बोलियां इक ही लगदियां। </span><span style="font-size: 14pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Kokila; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">गुलदस्ते दे फुल्लां च बीतेयो कनै बीत
दे जा दे वग्ते दियां तस्वीरां हन। पिछलेयां पंजाहं सालां च जीणे कनैं चीजां च
आए बदलाव जो समेटणे दी कोशिश है। तस्वीरां पर बैठियो धूड़ा च सब धुंधळा सुज्झा
दा। एह् धूड़ पराणयां बचारां</span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">-संस्कारां दी बी है</span><span style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 14pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Kokila; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">नौंए दे नांए पर फोकियां डुआरां दी बी है।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 14pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Kokila; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p></p><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI;"><i>सुणो मुयो लोको सुणो गलां सै पुराणियां</i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI;"><i>सुणदा नी कोई हुण कुस जो सुनाणियां </i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"><i>कुत्ते खांदे रज्जी कन्ने कांरा बिच घुमदे</i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"><i>अम्मा बाहर सौंदी पुत्त कोई बी नी पुछदे</i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"><i>बहुयां कम्म करदी नीं बणी गईयां राणियां</i></span></p><p></p></blockquote></blockquote><p>
</p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 115%; text-align: justify;">कविए व्हाल इक प्यारी भासा कनै गलाणे
दा महाबरा है। ग्रां दे जीणे दा खास करि करसाणी दा अनुभव है। करसाणा दिया समस्यां
अवारा डंगर</span><span style="font-size: 14pt; line-height: 115%; text-align: justify;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 115%; text-align: justify;">उकल बूटी</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 14pt; line-height: 115%; text-align: justify;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 115%; text-align: justify;">मौसमे दी मार</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 14pt; line-height: 115%; text-align: justify;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 115%; text-align: justify;">ख्वाड़ा</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 14pt; line-height: 115%; text-align: justify;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 115%; text-align: justify;">तूफान कने नहेरी</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 14pt; line-height: 115%; text-align: justify;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 115%; text-align: justify;">सकरोई कमियां
कनैं मजबूरियां हन। कवि लफ्जां दिया वर्तनिया दे बारे च जादा नीं सोचदा। वर्तनिया दा मानकीकरण करने आळेयां दा चेता औंदा। पहाड़ी भासा च इक दिन सैह् औंह्गा भई असां दी भासा दे लफ्ज </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 107%; text-align: justify;">ति</span><span style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 107%; text-align: justify;">ञा</span></p><table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: right;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhCehz_6DMDk5h3cQ5saDaadcBlVOZ2zaytC3eGKDONUhTkzwo609Tmcnb0f63yPpiY45wTY9k2BMeJxXEgF5HP_58yzGNQPQLqRxZaaTHPBlEMNFme2_9aC0LvcFEypf-k03C2rwQQv7Vv573qFLWl2G0gBT2beS7vkkrSpGPoyecd8zumPMbf4F80CvzF/s4080/20230828_112303.jpg" style="clear: right; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="4080" data-original-width="2570" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhCehz_6DMDk5h3cQ5saDaadcBlVOZ2zaytC3eGKDONUhTkzwo609Tmcnb0f63yPpiY45wTY9k2BMeJxXEgF5HP_58yzGNQPQLqRxZaaTHPBlEMNFme2_9aC0LvcFEypf-k03C2rwQQv7Vv573qFLWl2G0gBT2beS7vkkrSpGPoyecd8zumPMbf4F80CvzF/s320/20230828_112303.jpg" width="202" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">श्वेतवर्णा प्रकाशन, नोयडा</td></tr></tbody></table><span style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 107%; text-align: justify;"><br /> लखोंगे </span><span style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; text-align: justify;">जिंञा तिन्हां जो गलांदे। खैर... </span><span style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; text-align: justify;"> </span><p></p>
<p></p><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"><i>भ्यागा तड़के ते उठी कने</i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"><i>सारा दिन कम्म कमाणा</i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"><i>एहड़ी हुई करसाणा री जिन्द</i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"><i>कई बार हत्था आईरी</i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"><i>फसल चली जांदी</i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"><i>सारी सारी रात नी औंदी निंद </i></span></p><p></p></blockquote></blockquote><p>
</p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 115%; text-align: justify;">इन्हां कवतां च कवि अपणे बचपने दियां
यांदा जो जिया दा कनै पिछलिया सदिया दी सैर बी करा दा। इक तुलना कनै गिणती भी है।
क्या-क्या था कनैं क्या-क्या बदलोई गिया या नीं रिह्या। मिटिया दे घर</span><span style="font-size: 14pt; line-height: 115%; text-align: justify;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 115%; text-align: justify;"> चुड़दियां छत्तां</span><span style="font-size: 14pt; line-height: 115%; text-align: justify;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 115%; text-align: justify;"> गिट्टियां
कनै गुल्ली डंडेयां दे ग्रांजड़ खेल जिन्हां हुण कोई नीं खेल दा। माह्णू जीणे
ताईं जानवरां कनै माह्णुआं च जींदा था।</span></p>
<p></p><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><i><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI;">कोरडा</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: Kokila; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">कौडियां</span><span style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: Kokila; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">कंचे</span></i></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"><i>कन्ने गुल्ली डंडा हुंदा था पसंद</i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"><i>कईयां जो पंज गिटियां </i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"><i>लगदी थी बड़ी प्यारी </i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: Kokila; mso-bidi-language: HI;"><o:p><i> </i></o:p></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"><i>ब्छाओ तां नरम </i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"><i>जे ओढो तां गर्म कने जे</i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"><i>तेहड़ो तां बशर्म </i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"><i>एहड़ी हुन्दी थी तिस जमाने री खिंद </i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"><i>ईसा पर सेई कने औंदी थी </i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"><i>बड़ी मज़ेदार निन्द</i></span><span style="font-size: 14pt;"> </span></p><p></p></blockquote></blockquote><p>
</p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">इन्हां कवतां च बीतियां सारियां चीजां करने</span><span style="font-size: 14pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Kokila; mso-bidi-language: HI;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"> बणाणे दे तरीके कनैं नुस्खे हन। घरा
री छाह</span><span style="font-size: 14pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Kokila; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">कोरे घड़े रा पाणी</span><span style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 14pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Kokila; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">मखीर</span><span style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 14pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Kokila; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">लूण, पिपली, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">किह्यां लगदा
तुड़का</span><span style="font-size: 14pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Kokila; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">किह्यां बणदे लह्सूड़े</span><span style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 14pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Kokila; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">पतरोड़ू। एह सब अपणे सुआदे कनैं मौजूद हन। किह्यां
बणदे थे खिंद खंदोलू</span><span style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 14pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Kokila; mso-bidi-language: HI;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"> बटोंदा था बाण</span><span style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 14pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Kokila; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">बणदे थे मंजे। सारंया दी तफसील कनैं तस्वीरां हन। </span><span style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 14pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Kokila; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p></p><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"><i>बेजुआं रे पत्तेयां जो तोड़ी कने</i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"><i>पैह्ले तिन्हां जो पुट्ठा पांदे</i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><i><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">बेसन</span><span style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: Kokila; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">मसाला लूण पिपळी </span></i></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"><i>रा लेप लाई कने</i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"><i>पत्ते रा फेरी रोल बणान्दे </i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: Kokila; mso-bidi-language: HI;"><o:p><i> </i></o:p></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><i><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">बाणा खातर ब्यूह्ळ</span><span style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: Kokila; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">सण</span></i></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"><i>कने ब्यूह्ळिया रे छटे</i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"><i>पाणिए रिया आळी च थे दबांदे</i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"><i>तिन्नां महीनेयां बाद कडदे थे</i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"><i>फेरी थे चफांदे</i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"><i>सेल तन्जे निकलदा था फेरी</i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"><i>तिसरा रस्सा थे बणान्दे </i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"><i>बड़िया मेहनती ने बणदा </i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"><i>था बाणा रा मंजा </i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"><i>भ्यागा ते बुणने लगदे थे </i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"><i>तां किते बणदा था जाई कने सन्जा </i></span></p><p></p></blockquote></blockquote><p>
</p><p class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 115%; text-align: justify;">कवतां दा मुख स्वर सैही है जैह्ड़ा आम
पहाड़ी कवतां कनैं लोक साहित्य दा है। आदर्श कनैं जेह्ड़ा बीती गिया सैह् वग्त
बड़ा खरा था। </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 115%; text-align: justify;">घर क्या पक्का होया माह्णू भी पक्का होई गिया। एह् इक
सोच कनैं बचार है</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 14pt; line-height: 115%; text-align: justify;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 115%; text-align: justify;">क्या सच च माह्णू
पैह्लें बड़ा खरा था हुण बुरा होई गिया</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 14pt; line-height: 115%; text-align: justify;">?</span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 115%; text-align: justify;"> जैह्ड़ा बीती गिया
सैह् खरा था कनै हुण बुरा जमाना आई गिया। </span></p>
<p></p><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI;"><i>देखा ओ लोको ए केह्ड़ा </i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI;"><i>जमाना आई गया </i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI;"><i>प्यार कने भाईचारे रा</i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI;"><i>पवाड़ा पाई गया</i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><br /></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI;"><i>हुण रहया नियां तेहड़ा जेया प्यार </i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI;"><i>बंडोई गए हुण घर बार</i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI;"><i>कने अंगण द्धार</i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI;"><i>अप्पु च बधी गई जादा तल्खी</i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI;"><i>स्याणेयां तक ई था भाई चारा</i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI;"><i>चौबी घंटे हुण अया तकरार </i></span></p><p></p></blockquote></blockquote><p>
</p><p class="MsoNoSpacing"><span style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; text-align: justify;">असां जाह्लू अपणियां बोलियां च लिख दे ता पराणियां गप्पां
ज्यादा याद औंदियां। जिह्यां-जिह्यां वग्त बीत दा जांदा तिस दा परछोंआ बड्डा
होंदा जांदा।</span></p><p></p><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span style="font-family: Kokila; font-size: 14pt;"><i>बंडोई गए हुण घर बार</i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"><i>कने अंगण द्वार </i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"><i>अप्पुं च बधी गई जादा तल्खी</i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"><i>स्याणेयां तक ई था भाईचारा </i></span></p><p></p></blockquote></blockquote><p>
</p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 115%; text-align: justify;">हर चीज बदलोई गईयो। मिट्टिया दे घरां</span><span style="font-size: 14pt; line-height: 115%; text-align: justify;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 115%; text-align: justify;">बाटां</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 14pt; line-height: 115%; text-align: justify;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 115%; text-align: justify;">कुआळां दिया जगह पक्कियां सड़कां कनै घर आई गै। महाणू
कनैं डंगरे साथी थे</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 14pt; line-height: 115%; text-align: justify;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 115%; text-align: justify;">डंगरेयां कनैं माह्णू जींदा
था। हळ</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 14pt; line-height: 115%; text-align: justify;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 115%; text-align: justify;">बाळद</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 14pt; line-height: 115%; text-align: justify;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 115%; text-align: justify;">डंगरयां</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 14pt; line-height: 115%; text-align: justify;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 115%; text-align: justify;">बौड़ियां</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 14pt; line-height: 115%; text-align: justify;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 115%; text-align: justify;">कनैं-कनैं माह्णुए जो माहणुए दी जरूरत बी नी रहियो।
सुबिधां आई गईयां मेहनत कनै समाज गुआची गिया।</span></p>
<p></p><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI;"><i>पाणियें लैणे जो नलका चलाणा</i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI;"><i>पुराणे जमाने साई हुण खुआ ते</i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI;"><i>या बौड़ीया ते पाणी </i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI;"><i>किसी नी लयाणा </i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI;"><i>----</i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI;"><i>अजकल फ्रिज होई गए सबीं गे</i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI;"><i>ईंया ई रुलिरे घड़े </i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI;"><i>----</i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"><i>मुन्निया जो देयो तुहें अच्छे संस्कार</i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"><i>भरने देयो इन्हांजो लंबी उडार </i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"><i>जे मुन्नियां अग्गे बधगियां</i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"><i>तांई हुणा सबी रा उद्धार<span style="mso-spacerun: yes;">
</span></i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI;"><i>----</i></span></p><p></p></blockquote></blockquote><p>
</p><p class="MsoNormal"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; text-align: justify;">नौंई चेतना कनैं पराणयां आदर्शां दियां बेड़ियां कनैं-कनैं
चला दियां। स्याणयां दा गलाईरा</span><span style="font-size: 14pt; text-align: justify;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; text-align: justify;"> जबरयां दे </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; text-align: justify;">खंगारयां कनैं</span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; text-align: justify;"> कुड़िया
दी उड़ान बी है</span><span style="font-size: 14pt; text-align: justify;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; text-align: justify;"> चादरूए दा गैहणा बी है।</span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; text-align: justify;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; text-align: justify;"> </span><span style="font-family: Kokila; font-size: 14pt;"> </span></p>
<p></p><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI;"><i>चादरु हुंदा था औरता री</i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI;"><i>शर्म कने हया र गहणा</i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI;"><i>बड्डा कोई आई जांदा था सामणे</i></span></p><p></p></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><p></p><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI;"><i>तां झट सिरा पर पौन्दा था लैणा</i></span></p><p></p></blockquote></blockquote><p>
<br /></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi33oZMmVovd3fTvlClG4_3gtPjpHpazAw61SPgxCKaxodXzuDZtOmGaPUwt0qQ7n_5M95gToakY2-22PM9jTH5XWMVxPCD4UNHWePSaL5iXVAQBdDAbkaQkHSQTUixifYZ3gp4wZaCN43yeHnQt5UbxvSjZiRKkRb7S8uykKrM78gFtqC9eOzY9FknbRoZ/s744/Kushal%20Kumar%201%20.jpg" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="744" data-original-width="599" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi33oZMmVovd3fTvlClG4_3gtPjpHpazAw61SPgxCKaxodXzuDZtOmGaPUwt0qQ7n_5M95gToakY2-22PM9jTH5XWMVxPCD4UNHWePSaL5iXVAQBdDAbkaQkHSQTUixifYZ3gp4wZaCN43yeHnQt5UbxvSjZiRKkRb7S8uykKrM78gFtqC9eOzY9FknbRoZ/w161-h200/Kushal%20Kumar%201%20.jpg" width="161" /></a></div><div><br /></div><div><br /></div><div><br /></div><div><br /></div>कुशल कुमार<div>मुठ भर अंबर </div><div>द्विभाषी कविता संग्रह </div><div>दे चर्चित कवि <br /><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><b></b></p></div></div><blockquote style="border: none; margin: 0 0 0 40px; padding: 0px;"><blockquote style="border: none; margin: 0 0 0 40px; padding: 0px;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgyjehcGgSCanQ9shfpeKNY0ijUdHi5OkPCk8K59U7ZDc8QXkBvRjikAO7-3nZnCEDdUaMjx3cMe6JXvO314RgZrQrtH9VSErFk252zPHHSaIIys4MMbYqAXiGIUaxFbng3E20mh8ASsASNT-C8JgLE5dpWlKDXVt1oiNS5qxUjvsRz6DdmIk5goatIg3n5/s1190/RavinderKumar%20Sharma%20Bilaspur.jpeg" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-left: 1em;"><img border="0" data-original-height="1190" data-original-width="1078" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgyjehcGgSCanQ9shfpeKNY0ijUdHi5OkPCk8K59U7ZDc8QXkBvRjikAO7-3nZnCEDdUaMjx3cMe6JXvO314RgZrQrtH9VSErFk252zPHHSaIIys4MMbYqAXiGIUaxFbng3E20mh8ASsASNT-C8JgLE5dpWlKDXVt1oiNS5qxUjvsRz6DdmIk5goatIg3n5/w181-h200/RavinderKumar%20Sharma%20Bilaspur.jpeg" width="181" /></a></div></div></div></blockquote></blockquote><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><b></b></div></div></div><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><b><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI;">रवींद्र कुमार शर्मा दियां दो कवतां </span></b></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: Kokila; mso-bidi-language: HI;"><span style="background-color: #351c75;"><span style="color: #351c75;">------------------------------</span></span> </span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><a name="_Hlk145450724"><b><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">कुड़ियां री उड़ान</span></b></a></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span style="font-family: Kokila; font-size: 14pt;">कुड़ियां जो नी समझा तुसें</span></p></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">हुण मुन्डुआं ते घट</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">इस बार तां मैरीटा च</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">कुड़िऐं मुन्डुआं रे बड्डी
दित्ते नक्क </span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: Kokila; mso-bidi-language: HI;"> </span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">कुड़िऐं चक्की त्या कम्म </span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">मैरीटा च बल्ले-बल्ले</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">मुंडू रही गे पिछे</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">तिन्हारी हुई गई थल्ले थल्ले</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: Kokila; mso-bidi-language: HI;"> </span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">कुड़ियां अगे जायादियां </span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">मुंडू पिछेखा जो जायादे</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">एह चिट्टे रा असर आ</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">या कुछ होर कमायदे</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: Kokila; mso-bidi-language: HI;"> </span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">उणतालियां मेरीटां ते</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">कुड़िऐं लई ली ट्ठाई </span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">मुंडूआं रे हिस्से </span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">सिर्फ ग्यारह ही आई</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: Kokila; mso-bidi-language: HI;"> </span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">सरकारी स्कूलां रे ता बडोई
गए नक्क</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">सिर्फ इक मैरिट आई</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">प्राईवेट स्कूलां वाले गलान्दे</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">पई असांरा मुकाबला नी आ भाई</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: Kokila; mso-bidi-language: HI;"> </span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">सरकारी स्कूलां रे मास्टर </span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">नेतागिरी करदे ज़ादा पढ़ान्दे
घट</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">नतीजे देखी कने तां</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">एह लगया करदा बिल्कुल सच्च</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: Kokila; mso-bidi-language: HI;"> </span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">देखी लवा कुड़िऐं </span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">करी दित्या चमत्कार</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">मुन्डुआं ते घट नी समझणी </span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">बराबर देणा प्यार</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: Kokila; mso-bidi-language: HI;"> </span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">कुड़ियां कने मुन्डआं च</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">नी समझणा फर्क</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">सैजे समझगे तिन्हां च फर्क</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">ता मिलणा तिन्हांजो नरक </span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;"><span style="background-color: #351c75; color: #351c75; font-family: Mangal, serif; font-size: 18.6667px;">------------------------------</span> </span></p></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><b><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">धियू-बहू</span></b></p></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span style="font-family: Kokila; font-size: 14pt;">धियू कने बहू असारें</span></p></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">परिवारा रे दो खंबे</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">तिन्हें जे संभाली री दुनियादारी</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">कने सारा घरबार</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">जे इक बी अपणियां जगह </span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">ते हिल्ली जाओ</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">तां घरा च नी रैहन्दे फेरी संस्कार</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: Kokila; mso-bidi-language: HI;"> </span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">धियू असारें घरा री इज़्जत </span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">बहू असारें घरा रा गहणा</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">इन्हां दूई ते बिना कियां</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">चलणा घरबार</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">कने किंयां असां रहणा</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: Kokila; mso-bidi-language: HI;"> </span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">धियूवां बहूआं अज्ज पढ़ी लिखियां</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">खरा कम्म करदियां</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">बड़ी अफसर बी बणी गियां</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">पर किसी ते नी डरदियां</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: Kokila; mso-bidi-language: HI;"> </span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">जे धियू-नी हुन्दी</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">तां बहू बी नी बणदी</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">इस संसारा री गड्डी </span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">अग्गे कियां चलदी</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: Kokila; mso-bidi-language: HI;"> </span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">धियू कने बहू</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">जे दोनों</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: Kokila; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">होवे संस्कारी</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">तां हमेशा महकदी रैहन्दी</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">परिवारा री फुलवाड़ी </span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: Kokila; mso-bidi-language: HI;"> </span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">तिस घरा जे हुंदा</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">बहूआं रा तिरस्कार </span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">प्यार प्रेम नी उत्थी मिलदा</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">टब्बरा च रैहन्दी हमेशा तकरार</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: Kokila; mso-bidi-language: HI;"> </span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">बहूआं जो देंदे सै जे </span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">पूरा इज़्जत मान</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">लक्ष्मियां रा रूप हुन्दी बहू</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">तिस घरा बसदे साक्षात भगवान</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: Kokila; mso-bidi-language: HI;"> </span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">तिस घरा जे मिली जुली </span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">रैहन्दियां नणान कने भरजाई</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNoSpacing"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">तिस घरा कदी बी</span></p></div></div></blockquote><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-IN; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Mangal;">कोई विपदा नी आई </span></div></div></blockquote></blockquote><div><br /></div>Anup sethihttp://www.blogger.com/profile/13784545311653629571noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-597693412087092884.post-2887548952380927362023-09-06T04:00:00.001+05:302023-09-06T04:00:00.156+05:30यादां फौजा दियां<p> </p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEh_H1L0L3SELaN5OVyQ4iZPtIUm3cu3XPhu62_84P1WYhmB5t4yYdE5KXayt5isPqVYgqPvA_6usBOTBj8XM2b7wUJXN0xHqIf20VLBAm2s4hG_lHTm6udTEPuIjXc8t6QCSJc-soOFlNz4jIpxvtZHNE0-0ZQdx8xbIX1BdPG4ZcBXN9-6meXUe-uh1yM/s480/35%20Sketch%20by%20Sumanika.jpeg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="480" data-original-width="389" height="400" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEh_H1L0L3SELaN5OVyQ4iZPtIUm3cu3XPhu62_84P1WYhmB5t4yYdE5KXayt5isPqVYgqPvA_6usBOTBj8XM2b7wUJXN0xHqIf20VLBAm2s4hG_lHTm6udTEPuIjXc8t6QCSJc-soOFlNz4jIpxvtZHNE0-0ZQdx8xbIX1BdPG4ZcBXN9-6meXUe-uh1yM/w324-h400/35%20Sketch%20by%20Sumanika.jpeg" width="324" /></a></div><br /><p></p><p align="center" class="MsoNormal" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px; text-align: center;"><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI">फौजियां दियां जिंदगियां दे बारे च असां जितणा जाणदे</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif">, </span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI">तिसते जादा जाणने दी तांह्ग असां जो रैंह्दी है। रिटैर फौजी भगत राम मंडोत्रा होरां फौजा दियां अपणियां यादां हिंदिया च लिखा दे थे। असां तिन्हां गैं अर्जी लाई भई अपणिया बोलिया च लिखा। तिन्हां स्हाड़ी अर्जी मन्नी लई। हुण असां यादां दी एह् लड़ी सुरू कीती है</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif">, </span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI">दूंई जबानां च। पेश है इसा लड़िया दा <b>पैंतुह्आं</b></span><b> </b><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI">मणका।</span></p><p align="center" class="MsoNormal" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px; text-align: center;"><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI"><br /></span></p><h3 style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; margin: 0px; position: relative; text-align: center;"><span style="background-color: #0c343d;"><span style="color: #0c343d;">....................................................................</span></span></h3><p></p><h3 style="text-align: center;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; line-height: 115%;"><b><span style="font-size: medium;">समाधियाँ दे
परदेस च</span></b></span></h3>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-weight: bold; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">संझा जो असाँ ऑफिस बंद करने वाळे ही थे
कि ताह्लू लाँस नायक कृष्ण कुमार यादव होराँ मिंजो व्ह्ली आयी करी बोलणा लग्गे,
"सर, सैह् बाहर खड़ोह्तेया है कनै तुसाँ नै मिलणा चाँह्दा है।"<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>एह् सुणदेयाँ ही मैं फौरन ऑफिस ते बाहर आयी गिया।
मैं दिक्खेया कि सैह्<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>चुपचाप खड़ोह्तेया था
अपर तिसदे हत्थ खाली थे। जिंञा ही मैं तिसदे नेडैं ढुकेया, तिन्नी कोटे दे अंदर हत्थ
पाया कनै प्लास्टिक दी इक पन्नी क</span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">ड्ढी</span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-weight: bold; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";"> </span><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-weight: bold; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">नै मिंजो पासैं
गाँह करी दित्ती। तिस च किछ कागजात थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मैं
प्लास्टिक दी सैह् पन्नी अपने हत्थैं<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>पकड़ी
लई कनै तिस जो ग्लाया, "कल भ्यागा ब्रेकफास्ट दे टैमे आयी नै मिंजो ते एह् लिफाफा
मुड़ी लई लैह्नेयों।</span><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-weight: bold;">"</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-weight: bold; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">सैह् बगैर किछ ग्लायें वापस चली गिया
था। मैं ऑफिस दे अंदर आयी नै पन्नी ते कागद निकाळे। सैह् कुल मिलायी नै 8 जाँ 9 लैटर
साइज पेपर थे। जिंञा ही मेरी नजर पहले पेज पर गयी मैं तरंत समझी गिया कि सैह् कुसी
कोर्ट दे फैसले दी नकल थी।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मिंजो तिस दी कॉपी
चाहिदी थी। तिन्हाँ दिनाँ च फौज च फोटोस्टेट मशीन होणे दी गल्ल ताँ दूर, सिविल च भी
इसा दा चलण अतिह्यें आम नीं होह्या था। मिंजो तिन्हाँ कागदाँ दी नकल टाइपराइटर पर टाइप
करी नै बणांणी थी। इस ताँईं मैं फैसला कित्ता कि टैम बचाणे ताँईं, मैं सैह् कागद पहलैं
नीं पढ़णे बल्कि टाइप करदेयाँ-करदेयाँ ही पढ़णे हन्न।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-weight: bold; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">मैं लाँस नायक यादव होराँ जो बोल्या था
कि मैं रात दा खाणा तौळा खायी करी दफ्तर च कम्म करना है, इस ताँईं सैह्, लाइट ताँईं
पैट्रोमैक्स जो ठीक-ठाक करी लैण। रेजिमेंट दे हुक्म मुताबिक, राती दफ्तर खोलणे ताँईं
इक कंपिटैंट अफसर दी इजाजत लैणा जरूरी थी।<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>मिंजो ताँईं सैह् कंपिटैंट अफसर यूनिट दे एडजुटेंट थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>सैह् मेजर दे रैंक दे अफसर थे। मैं तिन्हाँ ते फौजी<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>टेलीफोन दे जरिये अर्ज कित्ती कि सैह् मिंजो रात
दे बग्त दफ्तर खोली नै कम्म करने दी परमिशन देण।<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>इसते पहलैं कि मैं तिन्हाँ जो बजह दसदा तिन्हाँ<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मिंजो टोकी करी हुक्म दित्ता कि जेहड़ा भी कम्म
है तिस्सेयो मैं कल कराँ कनै रात जो आराम कराँ। ताह्लू<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मैं एडजुटेंट साहब होराँ जो दस्सेया था कि मैं तिस
जुआन ते इम्पोर्टेन्ट कागद लैणे ताँईं कामयाब होयी गिह्या कनै मिंजो टाइप करी नै तिन्हाँ
दी इक कॉपी तैयार करनी है कनै भ्यागा ब्रेकफास्ट टैम च सैह् तिस्सेयो वापस करने हन्न।
तिन्हाँ<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मिंजो शाबाशी दित्ती थी कनै कन्नै
ही राती जो दफ्तर खोलणे ताँईं परमिशन भी।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-weight: bold; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">रात दा खाणा खुआणे ते परंत, लाँस नायक
यादव होराँ इक पेट्रोमैक्स जळायी करी, दफ्तर च मेरे टेबल कन्नै गड़ेह्यो इक खूंडे च
टंगायी दित्ता था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>सैह् खुंड मेरी कुर्सी दे
खब्बे पासैं इक एहो जेह् कोण च गड़ोह्या था कि तिस पर टंगोह्यो पैट्रोमैक्स दी लाइट
च मेज पर रखीह्यो फाइल, टाइपराइटर दा की-बोर्ड कनै रोलर पर चढ़ेह्या कागद साफ-साफ सुझदे
थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>जिंञा-जिंञा मैं कोर्ट दे फैसले दी तिस
नकल जो टाइप करदा गिया, मेरे रौंगटे खडोंदे चली गै थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मिंजो तिस शांत कनै चुपचाप रहणे वाळे जुआन दे अंदर
लुक्केह्या डरौणा बहशी दरिंदा साफ सुझणा लगी पिया था। अदालतें तिस्सेयो बलात्कार दा
दोषी पायी करी सजा सुणायी थी। तिन्नी निचली अदालत दे फैसले दे खिलाफ उपरली अदालत च
अपील करी दित्ती थी। फिरी सैह् जमानता पर बाहर आयी गिया था।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-weight: bold; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">सैह् जुआन तिस सारी वारदात दे सिलसिले
जो किछ इस तरहाँ मैनेज करने च कामयाब रिहा था कि यूनिट च कुसी जो तिसदी रतीभर भी भणक
तिकर नीं लगी सकी थी।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>जेह्ड़ा भी तिन्नी कित्तेह्या
था सैह् सब्भ किछ छुट्टी दे दौरान ही कित्तेह्या था। रूल दे मुताबिक पुलिस जो तिसदे
गुनाह कनै गिरफ्तारी दी जाणकारी फौज जो देणी चाहिदी थी, अपर अजेहा नीं होया था। तिस्सेयो
कचहरिया ते मिल्लिह्याँ तरीखां पर हाजर होणे ताँईं, किछ होर बहाना बणायी नै, बार-बार
छुट्टी मंगणा पोंदी थी तिस करी नै तिसदे बैटरी कमांडर जो तिस पर शक होयी गिया था। बैटरी
कमांडर होराँ यूनिट दे कमांडिंग अफसर कनै सलाह मशवरा करी नै तिसदे जिले दी पुलिस जो
चिट्ठियाँ लिखियाँ थियाँ जिन्हाँ दा कोई जवाब नीं आया था।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-weight: bold; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">अदालत दे फैसले च दर्ज, तिस जुआन दी दरिंदगी
दी कहाणी किछ इस तरहाँ थी - तिसदे ग्राँयें दे इक कनारे पर निचली जात दे मन्ने जाणे
वाळे लोकां दे किछ घर थे। सैह् लोक उच्ची जात दे कहाणे वाळे लोकां देयाँ खेतराँ च मेहनत-मजदूरी
करी नै अपणा जीण जींदे थे। तिन्हाँ टब्बराँ च इक टब्बर दी इक जुआन बिट्टी थी।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>तिसा दा व्याह होयी गिह्या था अपर अतिह्यें 'घेरे-फेरे'
(गौणा) नीं होह्यो थे यानी कि सैह् कुड़ी कुसी बजह ते सौहरेयाँ दे घर नीं गइह्यो थी।
इक दिन सैह् कुड़ी खेतराँ च कम्म करा दी थी।<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>छुट्टियाँ पर ग्राँ च गिह्या सैह् जुआन खेतर च जाई करी तिसा कन्नै पळचोयी पिया
कनै तिसा जो दबोची करी नै जबरदस्ती करने दी कोशिश करना लगेया। कुड़िया दी चीख-पुकार
सुणी करी इक अधेड़ जणास, जेह्ड़ी कन्नै लगदे खेतराँ च कम्म करा दी थी, रौळा पांदिया
कुड़िया दिया मददा ताँईं<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>दौड़ी पई। तिसा जणासा
दे हत्थें दराह्टी थी। तिसा जो ओंदा दिक्खी नै सैह् जुआन कुड़िया जो तित्थू ही छड्डी
करी नह्ठी गिया। कुड़िया दी इज्जत बची गयी अपर तिसा दे कपड़े फटी गै थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मामला ग्राँ पंचायत व्ह्ली गिया। पंचायतें दोषी
मूंडुये पर जुर्माना लगाया कनै लड़की कनै तिसा दे टब्बरे वाळेयाँ दे साह्म्णे माफी मंगवायी
करी मामला रफा-दफा करी दित्ता गिया।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-weight: bold; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">सैह् जुआन किछ महीनें परंत फिरी छुट्टी
गिया।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>इक दिन तिन्नी तिसा कुड़िया जो किह्ला
(अकेला) दिक्खी नै खेतराँ च तिसा कन्नै जबरदस्ती करी दित्ती थी।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>इसा बारिया भी कुड़ियें रौळा पाया था अपर जाह्लू
तिकर दूर खेतराँ<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>च कम्म करा दियाँ दो जणासाँ
तिसा दी मदद करने ताँईं आयी पांदियाँ ताह्लू तिकर तिसा कुड़िया दी इज्जत लुटी चुकिह्यो
थी।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>तिन्हाँ दूंहीं जणासाँ गुनहगार जो विल्कुल
नेड़े ते दिक्खेह्या था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>अदालत च गुआह दे तौर
पर पंचायत दे मेंबर कनै सैह् दो जणासाँ हाजिर होइयाँ थियाँ। मुकदमा चलेया कनै अदालतें
तिस जुआने जो दोषी पायी करी, जित्थू तिकर मिंजो याद ओंदा है, पंज जाँ सत्त सालाँ दी
सख्त सजा सुणायी थी।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; text-align: left;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-weight: bold; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">आर्मी एक्ट-1950 दे मुताबिक जेकर कुसी
जुआन जो सिविल कोर्ट दोषी ठहराँदा है ताँ तिस्सेयो फौज ते तरंत, बगैर कुसी फायदे ते,
बर्खास्त करना लाजिमी होंदा है। तिन्नी जुआनें दो गुनाह कित्तेह्यो थे पहला गुनाह बलात्कार
था कनै दूजा गुनाह पहले गुनाह जो फौज ते छुपाणा था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>तिस जुआन जो 'समरी कोर्ट मार्शल' (एस सी एम) दे
जरिये ही बर्खास्त कित्ता जाई सकदा था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>डिसिप्लिन
नै ताल्लुक रखणे वाले मामले मेरी जिम्मेदारी च ओंदे थे इस ताँईं तिसदे बारे च उपरलेयाँ
अफसराँ जो सलाह देणा मेरा ही कम्म था।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-weight: bold; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">मैं राती दे तकरीबन बारह बजे अपणा कम्म
निपटायी करी कनै दफ्तर बंद करी नै अपणे स्लीपिंग बैग च घुसड़ेया था। अपर मिंजो डिढ़-दो
घंटे तिकर निंदर नीं आयी थी। शायद इस ताँईं कि मैं सोचदा रिहा था कि अगले दिनें मैं
एडजुटेंट कनै कमांडिंग ऑफिसर होराँ जो तिस केस दे बारे च क्या ब्रीफिंग देणी है।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;">(कागजे पर चारकोल कनै रेखांकन: सुमनिका) </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-weight: bold; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">(बाकी अगलिया कड़िया च….)</span><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-weight: bold;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-weight: bold;"><o:p> </o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-weight: bold;"><o:p> </o:p></span></p>
<p></p><h3 style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; margin: 0px; position: relative; text-align: center;"><span style="background-color: #0c343d;"><span style="color: #0c343d;">....................................................................</span></span></h3><p></p><h3 style="text-align: center;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; line-height: 115%;"><b><span style="font-size: medium;">समाधियों के
प्रदेश में (पैंतीसवीं कड़ी)</span></b></span> </h3>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-weight: bold; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">शाम को हम दफ्तर बंद करने वाले ही थे
कि तभी लाँस नायक कृष्ण कुमार यादव मेरे पास आकर कहने लगे, "सर, वह बाहर खड़ा
है और आप से मिलना चाहता है।" यह सुनते ही मैं तुरंत दफ्तर के बाहर आ गया। मैंने
देखा वह शांत खड़ा था परंतु उसके हाथ खाली थे। जैसे ही मैं उसके समीप पहुंचा उसने कोट
के अंदर हाथ डाला और प्लास्टिक की एक पन्नी निकाल कर मेरी ओर बढ़ा दी। उसमें कुछ कागजात
थे। मैंने प्लास्टिक की पन्नी अपने हाथ में ले ली और उससे कहा, " कल सुबह ब्रेकफास्ट
टाइम में आकर मुझ से यह लिफाफा वापस ले लेना।"</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-weight: bold; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">वह बिना कुछ बोले वापस चला गया था। मैंने
दफ्तर के अंदर आकर पन्नी से कागजात निकाले। वे कुल मिलाकर 8 अथवा 9 लैटर साइज पेपर
थे। जैसे<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ही मेरी नज़र पहले पेज पर पड़ी मैं
तुरंत समझ गया कि वह किसी कोर्ट के फैसले की नकल थी।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मुझे उसकी कॉपी चाहिए थे। उन दिनों सेना में फ़ोटोस्टेट
मशीन होने की बात तो दूर, सिविल में भी इसका चलन अभी तक आम नहीं हुआ था। मुझे उन कागजों
की नकल टाइपराइटर पर टाइप करके बनानी थी। अतः मैंने निर्णय लिया कि समय बचाने के लिए,
मैं उन कागज़ों को अलग से नहीं प</span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">ढ़ूं</span><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-weight: bold; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">गा बल्कि टाइप
करता-करता ही प</span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">ढ़ूं</span><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-weight: bold; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">गा।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-weight: bold; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">मैंने लाँस नायक यादव से कहा था कि मैं
रात का खाना जल्दी खाकर दफ्तर में काम करूंगा अतः वे रोशनी के लिए पैट्रोमैक्स को ठीक-ठाक
कर लें। रेजिमेंट में आदेशानुसार रात को दफ्तर खोलने के लिए एक सक्षम अधिकारी की आज्ञा
लेना अनिवार्य थी।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मेरे लिए वे सक्षम अधिकारी
यूनिट के एडजुटेंट थे। वे मेजर के रैंक के अधिकारी थे। मैंने उनसे सेना के टेलीफोन
पर आग्रह किया कि वे मुझे रात को दफ्तर खोल कर काम करने की परमिशन दें।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>इससे पहले कि मैं उनको बजह बताता उन्होंने मुझे
टोक कर निर्देश दिया कि जो भी काम है उसे मैं कल करूं और रात को आराम करूं। तब मैंने
एडजुटेंट साहब को बताया था कि मैं उस जवान से<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>महत्वपूर्ण कागज़ात प्राप्त करने में कामयाब हो गया हूँ और मुझे टाइप करके उनकी
एक कॉपी तैयार करनी है व सुबह ब्रेकफास्ट टाइम में उन्हें उसे वापस करना है। उन्होंने
मुझे शाबाशी दी थी और साथ में<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>रात को दफ्तर
खोलने के लिए इजाज़त भी।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-weight: bold; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">रात का खाना खिलाने के उपराँत, लाँस नायक
यादव ने एक पेट्रोमैक्स जला कर, दफ्तर में मेरे टेबल के साथ गड़े एक खूंटे में टांग
दिया था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>वह खूंटा मेरी कुर्सी की बायीं ओर
एक ऐसे कोण पर गड़ा हुआ था कि उस पर टंगे हुये पैट्रोमैक्स की रोशनी में मेज पर रखी
फ़ाइल, टाइपराइटर का की-बोर्ड और रोलर पर चढ़ा कागज साफ-साफ नज़र आते थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>जैसे-जैसे मैं कोर्ट के फैसले की उस नकल को टाइप
करता गया, मेरे रौंगटे खड़े होते चले गये।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मुझे
उस शांत और चुपचाप रहने वाले जवान के अंदर छुपा भयानक बहशी दरिंदा स्पष्ट नज़र आने लगा
था। कोर्ट ने बलात्कार का दोषी पाकर उसे सजा सुनायी थी।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उसने निचली अदालत के फैसले के विरुद्ध उच्च अदालत
में अपील कर दी थी।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>वह जमानत पर बाहर आ गया
था।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-weight: bold; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">वह जवान उस समस्त घटनाक्रम को इस तरह
नियोजित करने में सफल रहा था कि यूनिट में किसी को उसकी भनक तक नहीं लग पायी थी। जो
कुछ उसने किया था वह सब छुट्टी के दौरान किया था।<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>नियमों के अनुसार पुलिस को उसके अपराध और गिरफ्तारी की सूचना सेना को देनी चाहिए
थी, परंतु ऐसा नहीं हुआ था। उसको अदालत द्वारा दी जाने वाली तारीख़ों में हाज़िर होने
के लिए, कोई बहाना बनाकर, बार-बार छुट्टी मांगनी पड़ती थी जिससे उसके बैटरी कमांडर को
उस पर शक हो गया था। बैटरी कमांडर ने यूनिट के कमान अधिकारी से सलाह मशविरा करके उसके
ज़िले की पुलिस को पत्र लिखे थे जिनका कभी कोई जवाब नहीं आया था।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-weight: bold; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">अदालत के फैसले में दर्ज, उस जवान की
दरिंदगी की कहानी कुछ इस प्रकार थी - उसके गाँव के एक छोर पर तथाकथित निचली जाती के
कुछ घर थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>वे लोग तथाकथित उच्च जाति के खेतों
में मेहनत मजदूरी करके अपना जीवनयापन करते थे। उन्हीं में से एक परिवार की एक जवान
बेटी थी।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उसका विवाह हो गया था परंतु अभी तक
'गौना' नहीं हुआ था अर्थात वह किसी कारणवश अपने ससुराल नहीं गयी थी। एक दिन वह लड़की
खेत मे काम कर रही थी।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>छुट्टी पर गाँव गया
वह जवान, खेत में जा कर उस पर झपट पड़ा और उसे दबोच कर बलात्कार का प्रयास करने लगा।
लड़की की चीख-पुकार सुन कर एक अधेड़ महिला, जो पास के खेत में काम कर रही थी, शोर मचाती
हुई लड़की की सहायता के लिए दौड़ पड़ी। उस महिला के हाथ में हंसिया था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उसे आता देख कर, वह जवान लड़की को वहीं छोड़ कर भाग
खड़ा हुआ। लड़की की इज्ज़त बच गयी परंतु उसके कपड़े फट गये थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मामला गाँव पंचायत में गया। पंचायत ने दोषी लड़के
पर जुर्माना लगाया और लड़की और उसके परिवार वालों के आगे माफी मंगवा कर मामला रफा-दफा
कर दिया गया।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-weight: bold; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">वह जवान कुछ महीनों के उपराँत फिर छुट्टी
गया।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>एक दिन उसने उस लड़की को अकेला पा कर खेतों
में उसके साथ बलात्कार कर डाला।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>इस बार भी
लड़की ने शोर मचाया था लेकिन जब तक दूर खेतों में काम कर रही दो औरतें उसकी सहायता के
लिए पहुंच पाती तब तक लड़की की इज्ज़त लुट चुकी थी।<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>उन दोनों औरतों ने अपराधी को बिल्कुल क़रीब से देखा था। अदालत में गवाह के तौर
पर पंचायत के सदस्य और वे दो औरतें पेश हुई थीं।<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>मुक़दमा चला और अदालत ने उस जवानको दोषी पाकर, जहाँ तक मुझे याद आता है, पाँच
या सात वर्ष के कठोर कारावास की सजा सुनायी थी।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-weight: bold; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">सेना अधिनियम-1950 के अनुसार अगर कोई
जवान सिविल कोर्ट द्वारा दोषी पाया जाता है तो उसे तुरंत सेना से, बिना किसी लाभ के,
सेवानिवृत्त किया जाना अनिवार्य होता है। उस जवान ने दो अपराध किये थे पहला अपराध बलात्कार
था और दूसरा अपराध पहले अपराध को सेना से छुपाना था। उस जवान को 'समरी कोर्ट मार्शल'
(एस सी एम) द्वारा ही बर्खास्त किया जा सकता था। अनुशासन संबन्धी बिषय मेरी जिम्मेदारी
में आते थे अतः उसके बारे में उच्चाधिकारियों को सलाह देना मेरा ही काम था।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-weight: bold; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">मैं रात के तकरीबन बारह बजे अपना काम
निपटा कर और दफ्तर बंद करके अपने स्लीपिंग बैग में घुसा था। लेकिन मुझे डेढ़-दो घंटे
तक नींद नहीं आयी थी। शायद इसलिए कि मैं सोचता रहा था कि अगले दिन मैं एडजुटेंट और
कमांडिंग ऑफिसर को उस केस के बारे में क्या ब्रीफिंग दूंगा।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> (कागज पर चारकोल से रेखांकन : सुमनिका) </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-weight: bold; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">(शेष अगली कड़ी में….)</span><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-weight: bold;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-weight: bold;"><o:p><br /><table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEglLbMDymoVOTzY7X7ycYB4qIcymLij2lnzBnlx08J02ULVwhpBUBj-1WPEiW88CBU5ReAV7F6Atnu9hNiuynLbJ_XGE8voqgkKxTA1Ma24bQ33E9bvAo-j6m4yStshVG6unW7DPgRR1fpSg2zKSLyR-zP8HyJHszI3iSci82n1j58UydEv2FCAwkQuO9s/s451/B%20R%20M%20Passport.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="451" data-original-width="451" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEglLbMDymoVOTzY7X7ycYB4qIcymLij2lnzBnlx08J02ULVwhpBUBj-1WPEiW88CBU5ReAV7F6Atnu9hNiuynLbJ_XGE8voqgkKxTA1Ma24bQ33E9bvAo-j6m4yStshVG6unW7DPgRR1fpSg2zKSLyR-zP8HyJHszI3iSci82n1j58UydEv2FCAwkQuO9s/w200-h200/B%20R%20M%20Passport.jpg" width="200" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><span style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 11.5px;">हिमाचल प्रदेश के जिला काँगड़ा से संबन्ध रखने वाले भगत राम मंडोत्रा एक सेवानिवृत्त सैनिक हैं। उनकी</span><span style="line-height: 11.5px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 11.5px;">प्रकाशित पुस्तकें हैं </span><span lang="HI" style="line-height: 11.5px;">―</span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 11.5px;"> <br /> </span></span><span style="background-color: white; color: #333333; font-family: Kokila, sans-serif;"><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">जुड़दे</span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;"> </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">पल</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">रिह्ड़ू खोळू</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">चिह्ड़ू मिह्ड़ू</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">परमवीर गाथा..</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">फुल्ल खटनाळुये दे</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">मैं डोळदा रिहा</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">सूरमेयाँ च सूरमे और हिमाचल के शूरवीर योद्धा।<br />यदाकदा </span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">'</span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">फेस बुक</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">' </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">पर </span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">'</span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">ज़रा सुनिए तो</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">' </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">करके कुछ न कुछ सुनाते रहते हैं।</span></span></td></tr></tbody></table><br /></o:p></span></p><br /><p></p>PahariDayarhttp://www.blogger.com/profile/05854496107478887563noreply@blogger.com3tag:blogger.com,1999:blog-597693412087092884.post-23127940141558972652023-08-11T22:43:00.001+05:302023-08-11T22:43:49.291+05:30ठगड़े दा रगड़ा आळे हिमेश होरां दी याद <p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgqmR2xDGg1wxwqrkBwu8FlHUG5hcoRvcn-7j9yXltlRAM_bYP4RjyzeD1O5vfzRl-dbIB1Rj9OBt4EqUN-wrY1Sq48_LEHFfOy-_1Kn9BmCp0t8cVugfOxT7jFeQyrCDcz4CYON8oinG2LmVTIWUtOn9Pcr16Exb7p3yQo0xTdL6j15O9u556JGnh8K-4/s1280/Ratan%20Singh%20Himesh.jpeg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="1280" data-original-width="974" height="400" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgqmR2xDGg1wxwqrkBwu8FlHUG5hcoRvcn-7j9yXltlRAM_bYP4RjyzeD1O5vfzRl-dbIB1Rj9OBt4EqUN-wrY1Sq48_LEHFfOy-_1Kn9BmCp0t8cVugfOxT7jFeQyrCDcz4CYON8oinG2LmVTIWUtOn9Pcr16Exb7p3yQo0xTdL6j15O9u556JGnh8K-4/w305-h400/Ratan%20Singh%20Himesh.jpeg" width="305" /></a></div><br /><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI;"><br /></span><p></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: center;"><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI;">अपणे मशहूर कॉलम ठगड़े का रगड़ा आळे व्यंग्यकार <b>रतन सिंह हिमेश</b> होरां दी </span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: center;"><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI;">इक पहाड़ी गजला सौगी तिन्हां जो याद करा दे <b>देवंद्र धर</b>। </span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI;"><br /></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" lang="HI" style="mso-bidi-language: HI;">हिमाचल प्रदेश दे प्रगतिशील लेखक संघ दे पैह्ले प्रधान जिन्हां ऐ संघ शुरू किता
था</span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif">,
</span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" lang="HI" style="mso-bidi-language: HI;">स्वर्गीय रतन सिंह हिमेश दी समाजी कनै साहित्यिक काबलियत
कुण नी जाणदा</span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif">?
</span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" lang="HI" style="mso-bidi-language: HI;">हिमाचले दे लिखणे पढ़णे वाले साहित्यकार जे तिन्हां बारे नीं
जाणदे हुंगे ता ए तिन्हां दी बदकिस्मती है। हिमेश होरां बारे अपणी जानकारी रखणा
बड़ा जरूरी है। इ</span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" style="mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">ञा</span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" lang="HI" style="mso-bidi-language: HI;"> करी नै सैह् अपणी अपणी अदबी बरासत जो पछाणी सकदे कनै संभालि नै रक्खी सकदे।</span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" lang="HI" style="mso-bidi-language: HI;">स्वर्गीय रतन सिंह हिमेश होरौ दे बारे
किछ भी ग्लाणे दी जरूरत नी है। तिन्हां दे
बारे सब्भी जाणदे थे। सैह् मन्ने होए मजाकिया साहित्य</span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif">, </span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" lang="HI" style="mso-bidi-language: HI;">लिखारी अखबार नबीस</span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif">, </span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" lang="HI" style="mso-bidi-language: HI;">कवि कनै अखबारां च भी लिखदे रहे। अपनी लेखनी दे रस्ते असां दे समाज दियां गलत
गल्लां दा खुली नै</span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif">,
</span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" lang="HI" style="mso-bidi-language: HI;">निडर होई नै मखौल बणाई नै लिखदे थे। होर ता होर सैह्
हिमाचले दे मुंडुआं (विद्यार्थियां) दे पैह्ले लीडर थे</span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" style="mso-bidi-language: HI;">,<span lang="HI"> जिन्हां </span>‘<span lang="HI">हिल स्टूडेंट्स कौंसिल</span>’<span lang="HI"> बणाइ्र नै</span>,<span lang="HI"> तिसा दे जनरल सैक्टरी
बणी नै सन उन्नी सौ पंजाह दे साला च हड़ताल चलाई थी।</span></span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" lang="HI" style="mso-bidi-language: HI;">रोज़ छपणे वाले हिन्दी अखबार </span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif">'</span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" lang="HI" style="mso-bidi-language: HI;">जनसत्ता</span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif">'
</span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" lang="HI" style="mso-bidi-language: HI;">च तुस्सां रतन सिंह हिमेश दे सै मशहूर लेख </span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" style="mso-bidi-language: HI;">‘<span lang="HI">ठगड़े दा रगड़ा</span>’<span lang="HI"> पढ़े हुंगे ता तुस्सां
दी यादां च सैह् अज्ज भी जिंदा होणे (रगड़ा राम)। मरहूम रतन सिंह हिमेश च मज़ाक
लिखणे दी गज़ब दी समझ थी। तिन्हां दा हास्सा इतना जबरदस्त था कि जिस बेल्ले सैह्
शिमले माल पर घुमदे थे</span>, <span lang="HI">सारेयां जो पता चली जांदा था कि
हिमेश होरां माल पर घुम्मा दे हन। अपणे मजाके नै सैह् बड्डे सरकारी अफ्सरां जो भी
नी बक्शदे थे। तिन्हां जो हिन्दी</span></span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif">,</span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" style="mso-bidi-language: HI;"> <span lang="HI">उर्दू
</span></span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif">,</span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" style="mso-bidi-language: HI;"> <span lang="HI">अंग्रेजी</span></span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif">, </span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" lang="HI" style="mso-bidi-language: HI;">पहाड़ी भाषा बड़ी बधिया करी ने औंदी
थी।</span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" lang="HI" style="mso-bidi-language: HI;">हिमाचले दे ताह्ल्लू मुख्य सचिव पी के मट्टू कनै लोक संपर्क विभाग दे डरैक्टर
एच के मिट्टू हुंदे थे। जनाब उर्दू दियां मात्रां लाई नै बड्डा भारी मखौल बणाई
दित्ता। तुस्सां भी दिक्खा:-</span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-left: 0.5in; text-align: justify;"><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" lang="HI" style="mso-bidi-language: HI;">ये ऊर्दू ज़बान भी कितनी बजरबट्टू है।</span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-left: 0.5in; text-align: justify;"><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" lang="HI" style="mso-bidi-language: HI;">ज़ेर लगाओ तो मिट्टू है</span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif">, </span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" lang="HI" style="mso-bidi-language: HI;">पेश लगाओ तो मट्टू है।</span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" lang="HI" style="mso-bidi-language: HI;">(ज़हर कणे ज़बर उर्दू लिखणे दी मात्रा हुंदी।)</span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" lang="EN-US" style="mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI;">*</span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" lang="EN-US" style="mso-bidi-language: HI;"> </span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" style="mso-bidi-language: HI;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: center;"><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" lang="HI" style="mso-bidi-language: HI;"><b>पेश है रतन सिंह हिमेश होरां दी इक पहाड़ी ग़ज़ल </b></span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif"> </span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-left: 1in; text-align: justify;"><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" lang="HI" style="mso-bidi-language: HI;">अण्डे बी</span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif">, </span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" lang="HI" style="mso-bidi-language: HI;">औ मुर्गियां बी</span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif">,</span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" style="mso-bidi-language: HI;"> <span lang="HI">खाई गिया अफ़सर</span></span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-left: 1in; text-align: justify;"><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" lang="HI" style="mso-bidi-language: HI;">होर दिक्खा मुंह खोली आई गिया अफ्सर</span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-left: 1in; text-align: justify;"><span face=""Lohit Devanagari", sans-serif">बंदरा</span><span face=""Lohit Devanagari", sans-serif"> </span><span face=""Lohit Devanagari", sans-serif">ते जियां -
कियां फ़सल बचाई थी</span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-left: 1in; text-align: justify;"><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" lang="HI" style="mso-bidi-language: HI;">खेतां बिच्चे सड़क बणाई
गिया अफ्सर </span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-left: 1in; text-align: justify;"><span face=""Lohit Devanagari", sans-serif">बदना रा फूल खिला ताजा -ताजा ग्रांवे</span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-left: 1in; text-align: justify;"><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" lang="HI" style="mso-bidi-language: HI;">काण्डे नज़रा रे पहाड़ गड़ाई गिया अफ्सर </span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-left: 1in; text-align: justify;"><span face=""Lohit Devanagari", sans-serif" lang="HI">बीबिया रा डर शहरे</span><span face=""Lohit Devanagari", sans-serif">, </span><span face=""Lohit Devanagari", sans-serif" lang="HI">जेबे ग्रांए आया</span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-left: 1in; text-align: justify;"><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" lang="HI" style="mso-bidi-language: HI;">लुगड़ी रा घड़ा गटकाई गिया अफ़्सर</span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-left: 1in; text-align: justify;"><span face=""Lohit Devanagari", sans-serif">ग्रांमा रे तो बणी गे नाई बी अमीर जी</span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-left: 1in; text-align: justify;"><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" lang="HI" style="mso-bidi-language: HI;">बालां रा जे फैशन चलाई गिया अफ्सर </span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-left: 1in; text-align: justify;"><span face=""Lohit Devanagari", sans-serif">असा खे तां छोटा जेया लकड़ू नसीब नीं</span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-left: 1in; text-align: justify;"><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" lang="HI" style="mso-bidi-language: HI;">जंगला रा जंगल
पचाई गिया अफ्सर </span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-left: 1in; text-align: justify;"><span face=""Lohit Devanagari", sans-serif">मन्तरी रे नांवे जे शराब कट्ठी कित्ती</span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-left: 1in; text-align: justify;"><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" lang="HI" style="mso-bidi-language: HI;">मन्त्री दा नांव लई चढ़ाई गिया अफ्सर </span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-left: 1in; text-align: justify;"><span face=""Lohit Devanagari", sans-serif">रोटी कपड़े नीं बीबी मंगदी तलाक जी</span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-left: 1in; text-align: justify;"><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" lang="HI" style="mso-bidi-language: HI;">पता नीं जी पट्टी क्या पढ़ाई गिया अफ्सर </span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-left: 1in; text-align: justify;"><span face=""Lohit Devanagari", sans-serif" lang="HI">ग़ज़ल तां दफ्तरा च घड़ी लौ </span><span face=""Lohit Devanagari", sans-serif">‘<span lang="HI">हिमेश</span>’<span lang="HI"> जी</span></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-left: 1in; text-align: justify;"><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" lang="HI" style="mso-bidi-language: HI;">ताह्लू क्या करह्गे
जे आई गिया अफ्सर</span><span face=""Lohit Devanagari",sans-serif" style="font-size: 14pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p><p style="margin: 0in 0in 22.5pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;"><span face=""Open Sans", sans-serif" style="font-size: 13.5pt;"> </span><span face=""Lohit Devanagari", sans-serif" style="text-align: justify;">* </span><span face=""Lohit Devanagari", sans-serif" lang="HI" style="text-align: justify;">उर्दू सीखने/ पढ़ने वालों के लिये कभी कभी बड़ा
मसअला हो जाता है उर्दू में ऐराब का ज़ाहिर न होना। यानी जैसे हिन्दी में छोटी ‘इ’
की मात्रा या छोटे ‘उ’ की मात्रा होती है</span><span face=""Lohit Devanagari", sans-serif" style="text-align: justify;">, </span><span face=""Lohit Devanagari", sans-serif" lang="HI" style="text-align: justify;">उर्दू में उसके
लिये ”ज़बर</span><span face=""Lohit Devanagari", sans-serif" style="text-align: justify;">, </span><span face=""Lohit Devanagari", sans-serif" lang="HI" style="text-align: justify;">ज़ेर</span><span face=""Lohit Devanagari", sans-serif" style="text-align: justify;">, </span><span face=""Lohit Devanagari", sans-serif" lang="HI" style="text-align: justify;">पेश” होते हैं</span><span face=""Lohit Devanagari", sans-serif" style="text-align: justify;">,
</span><span face=""Lohit Devanagari", sans-serif" lang="HI" style="text-align: justify;">लेकिन वो लिखते वक़्त ज़ाहिर नहीं किये जाते। अब “मुकम्मल” लिखा हो
तो यह मुकम्मिल भी हो सकता है</span><span face=""Lohit Devanagari", sans-serif" style="text-align: justify;">, </span><span face=""Lohit Devanagari", sans-serif" lang="HI" style="text-align: justify;">मुकम्मुल भी पढ़ा जा सकता है</span><span face=""Lohit Devanagari", sans-serif" style="text-align: justify;">,
</span><span face=""Lohit Devanagari", sans-serif" lang="HI" style="text-align: justify;">मिकम्मुल भी पढ़ा जा सकता है।</span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;">
</p><p style="font-feature-settings: inherit; font-kerning: inherit; font-optical-sizing: inherit; font-stretch: inherit; font-variant-alternates: inherit; font-variant-east-asian: inherit; font-variant-numeric: inherit; font-variation-settings: inherit; margin: 0in 0in 22.5pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;"><span face=""Lohit Devanagari", sans-serif" lang="HI">ज़बर ज़ेर के फ़र्क़ से कई मरतबा अर्थ का अनर्थ हो जाता है</span><span face=""Lohit Devanagari", sans-serif">, ‘<span lang="HI">मुकम्मल’
और ‘मुकम्मिल’ दो अलग लफ़्ज़ हैं और अलग अर्थ लिये हुये हैं। लेकिन लोग मुकम्मिल
को भी मुकम्मल के मानी में ले लेते हैं। वहाँ तक तो मामला फिर भी चल जाता है</span>,
<span lang="HI">जहाँ अर्थ न बदल रहे हों</span>, <span lang="HI">मसलन काफ़िर को
काफ़र कह दिया</span>, <span lang="HI">मगर जहाँ अर्थ/ मानी बदल जायें वहाँ यह ग़लती
बहुत बड़ी हो जाती है। <a href="https://blog.rekhta.org/urdu-mein-zer-o-zabar-ka-mamla/" target="_blank">अजमल सिद्दीकी, रेख्ता से साभार</a> </span></span></p><p style="font-feature-settings: inherit; font-kerning: inherit; font-optical-sizing: inherit; font-stretch: inherit; font-variant-alternates: inherit; font-variant-east-asian: inherit; font-variant-numeric: inherit; font-variation-settings: inherit; margin: 0in 0in 22.5pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;"><span face=""Lohit Devanagari", sans-serif"></span></p><table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi6MObeaGsvqqBveamAb9Lm2D_CFLcWuHPqFSyGI0kUwdhnbxJFTfCwyCQbLESjMatEZdTQx3tU_VbDXRFavx6603DVGWph3g1w0WWimxWi6YHo_P8C7Sak63S0A-AGon8F3E5q9GhGEpqhaEsBOBdCXqPDk3Hu26hQOcmdP303TxqEr_jBQRBExfPUipc/s681/DevendraDhar%201.jpeg" imageanchor="1" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="681" data-original-width="615" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi6MObeaGsvqqBveamAb9Lm2D_CFLcWuHPqFSyGI0kUwdhnbxJFTfCwyCQbLESjMatEZdTQx3tU_VbDXRFavx6603DVGWph3g1w0WWimxWi6YHo_P8C7Sak63S0A-AGon8F3E5q9GhGEpqhaEsBOBdCXqPDk3Hu26hQOcmdP303TxqEr_jBQRBExfPUipc/w181-h200/DevendraDhar%201.jpeg" width="181" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">देवेंद्र धर <br /><p class="MsoNormal"><span style="font-size: x-small;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; line-height: 107%;">काव्य-संग्रह </span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; line-height: 107%;">'<span lang="HI">ज़मीन तलाशते
शब्द</span>' <span lang="HI">हिमाचल कला संस्कृति भाषा अकादमी से पुरस्कृत (</span>1991),<span lang="HI"> </span>‘<span lang="HI">सुबकते पन्नों पर बहस</span>’<span lang="HI"> (</span>2023)<span lang="HI">। हिमाचल प्रगतिशील लेखक संघ के संस्थापक सदस्य। शिमला से प्रकाशित
साप्ताहिक हिमाचल जनता</span>, <span lang="HI">हिमालय टाईम्स</span>, <span lang="HI">शैल समाचार में संपादकीय सहयोग। दैनिक </span>'<span lang="HI">हिमाचल दस्तक</span>'
<span lang="HI">के लिए नियमित रिपोर्टिंग। न्यूज पोर्टल </span>‘<span lang="HI">खबर
हिमाचल से</span>’ <span lang="HI">के लिए नियमित कार्य। आस्ट्रेलिया से नियमित
साहित्यिक डिजिटल मीडिया </span>‘<span lang="HI">सच्ची मुठभेड़</span>’ <span lang="HI">का संपादन</span>, <span lang="HI">संचालन। आजकल भारत में है। </span></span></span><o:p></o:p></p></td></tr></tbody></table><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><span face=""Lohit Devanagari", sans-serif"></span></div><span face=""Lohit Devanagari", sans-serif"><br /><span lang="HI"><br /></span></span><p></p><p></p>Anup sethihttp://www.blogger.com/profile/13784545311653629571noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-597693412087092884.post-80662752349661110572023-08-06T04:00:00.001+05:302023-08-06T04:00:00.148+05:30यादां फौजा दियां<p> </p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg-bAeUrxQQPZCJWvUqgfbUd_xfX66bCx6zFJa_QPkUJMUhaG9uxfzFes7BNe6ksSczSS60AAt3aaZ8fNZma8MjSVQEJ5VGTySu5-t5NDv2Gt9oWYpbIK3kgwMVGCC2CjDvwEhyLhCx7od2pFTPMHFbKWoWiKZdPP_sXvDaTnHNayZBOSRaOkYrRXXPoDM/s2400/34%20IMG_20210304_080218.JPG" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="1654" data-original-width="2400" height="276" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg-bAeUrxQQPZCJWvUqgfbUd_xfX66bCx6zFJa_QPkUJMUhaG9uxfzFes7BNe6ksSczSS60AAt3aaZ8fNZma8MjSVQEJ5VGTySu5-t5NDv2Gt9oWYpbIK3kgwMVGCC2CjDvwEhyLhCx7od2pFTPMHFbKWoWiKZdPP_sXvDaTnHNayZBOSRaOkYrRXXPoDM/w400-h276/34%20IMG_20210304_080218.JPG" width="400" /></a></div><br /><p></p><p align="center" class="MsoNormal" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px; text-align: center;"><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI">फौजियां दियां जिंदगियां दे बारे च असां जितणा जाणदे</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif">, </span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI">तिसते जादा जाणने दी तांह्ग असां जो रैंह्दी है। रिटैर फौजी भगत राम मंडोत्रा होरां फौजा दियां अपणियां यादां हिंदिया च लिखा दे थे। असां तिन्हां गैं अर्जी लाई भई अपणिया बोलिया च लिखा। तिन्हां स्हाड़ी अर्जी मन्नी लई। हुण असां यादां दी एह् लड़ी सुरू कीती है</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif">, </span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI">दूंई जबानां च। पेश है इसा लड़िया दा <b>चौतुह्आं</b></span><b> </b><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI">मणका।</span></p><p align="center" class="MsoNormal" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px; text-align: center;"><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI"><br /></span></p><h3 style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; margin: 0px; position: relative; text-align: center;"><span style="background-color: #0c343d;"><span style="color: #0c343d;">.....................................................................</span></span></h3><div><span style="background-color: #0c343d;"><span style="color: #0c343d;"><br /></span></span></div><div><h3 style="text-align: center;"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">समाधियाँ
दे परदेस च </span></b></h3>
<p class="MsoNormal"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p> </o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">आम शहरियाँ गास इंडियन पीनल कोड लागू होंदी है अपर भारत दी जमीनीं
फौज देयाँ फौजियाँ पर इंडियन पीनल कोड दे अलावा आर्मी एक्ट-1950 भी लगदा है। इंञा ही
होआई फौज कनैं समुंद्री फौज दे अपणे-अपणे एक्ट हन्न। इन्हाँ एक्टां दे जरिये आम शहरियाँ
दे मुकाबलैं, फौजियाँ दे किछ मूळ इख्तियाराँ दी कट-पिट कित्ती जाँदी है।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">जेकर कोई फौजी इंडियन पीनल कोड दे मुताबिक कोई जुर्म करदा है ताँ
पुलिस तिस्सेयो गिरफ्तार करी सकदी है।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>हाँ,
अपर तिस गिरफ्तारी दी खबर तिस फौजिये दे कमाँडिंग अफसर जो देणी होंदी है।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>कत्ल कनैं बलात्कार जेहे जुर्माँ जो छड्डी करी,
इक फौजी दे कित्तेह्याँ होर जुर्माँ देयाँ मुकदमेयाँ, जेकर तिसदा कमाँडिंग अफसर चाहे
ताँ सिविल कोर्ट </span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">ते
</span><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">लयी नै<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>फौजी कोर्ट च चलायी सकदा है अपर तिस ताँईं फौज दे
कम्पीटेंट अफसर दी लिखित हामी लैणी पोंदी है। सैह् कम्पीटेंट अफसर इक ब्रिगेड कमाँडर
जाँ तिसते उपरला अफसर होयी सकदा है।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">फौज च मतियाँ किसमाँ दे कोर्ट होंदे हन्न जिंञा कि जनरल कोर्ट मार्शल
(जी.सी.एम.), समरी जनरल कोर्ट मार्शल (एस.जी.सी.एम.), डिस्ट्रिक्ट कोर्ट मार्शल (डी.सी.एम.)
कनैं समरी कोर्ट मार्शल (एस.सी.एम.)।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>इसदे
अलावा कमाँडिंग अफसर, आर्मी एक्ट-1950 दी सेक्शन 80 दे तहत मिल्लिह्याँ पावराँ दा इस्तेमाल
करदा होया, जज बणी करी छोटे-मोटे जुर्माँ दा निपटारा करी सकदा है।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">अरुणाचल प्रदेश च पोणे वाळे लुम्पो च मेरी पोस्टिंग दे दिनाँ दी
ही गल्ल है। इक दिन मिंजो पळटण दे एडजुटेंट होराँ सद्दी करी दस्सेया कि पळटण दी 'क्यूबेक'
बैट्री च इक गनर (डरैवर) है जिन्नी कोई सिविल ऑफेंस कित्तेह्या है कनै तिस गास सिविल
च केस चल्लेह्या है अपर पुछणे पर सैह् किछ नीं दसदा है। तिसदे बैट्री कमाँडर होराँ
पुलिस जो इस बारे च कई<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>चिट्ठियाँ लिखियाँ अपर
कोई जवाब नीं आया।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>लगदा है तिन्नी पुलिस जो
घूस देयी करी अपणे बारे च कुसी जो भी कोई खबर नीं देणे ताँईं राजी करी लिह्या है। तिन्हाँ
मिंजो एह् भी दस्सेया कि कमाँडिंग अफसर चाँह्दे हन्न कि मैं तिस फौजी ते कुसी तरहाँ
सच्च उगलवाणे दी कोशिश कराँ।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">मैं तिस यूनिट च हाल ही च शामिल होह्या था। यूनिट दे<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>हैडकुआटर च कम्म करने वाळेयाँ ते अलावा मैं कुसी
जो जाणदा तिकर नीं था। मैं तिस जुआन जो दिखेह्या भी नीं था। सोची-समझी करी मैं इस मामले
च अपणे डिस्पैचर लाँस नायक कृष्ण कुमार यादव होराँ दी मदत लैणे दा फैसला कित्ता। मैं
लाँस नायक यादव ते, तिस जुआन दा नाँ दस्सी करी, पुच्छेया कि सैह् कदेहा आदमी है। कनैं
कन्नैं ही मैं एह् भी पुच्छी लिया कि पळटण दियाँ तमाम गड्डियाँ कनै डरैवर ताँ तवांग
च हन्न, एह् जुआन, डरैवर होंदा होया भी लुम्पो च कजो है। मिंजो तिसदे बारे च लाँस नायक
कृष्ण कुमार यादव होराँ जेह्ड़ा दस्सेया, सैह् किछ एहो जेहा था, "सर, सैह् अपराधी
किस्म दा आदमी है। सैह् यू.पी. दे डकैताँ वाळे इलाके ते है। तिस्सेयो तवांग ते सद्दी
करी एत्थू शायद इस ताँईं रखेह्या गिह्या है कि तित्थू कोई पंगा नी करी दे। सैह् इक
बलात्कारी आत्मा है। एत्थू ओणे ते पहलैं जाह्लू यूनिट तिबड़ी (गुरदासपुर) च थी ताँ
तित्थू भी तिन्नी इक कांड क</span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">री </span><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">दित्ता
था।"</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">तैह्ड़ी मिंजो लाँस नायक यादव दे बोल किछ अटपटे जेहे लग्गे थे।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">"ठीक है यादव, जाह्लू सैह् असां दे दफ्तर दे अक्ख-वक्ख सुज्झे
ताँ मिंजो दसनेयों," मैं तिन्हाँ जो ग्लाया था।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">अगले दिन भ्यागा तकरीबन दस बजे, मैं अपणे पराणे होयी चुक्केह्यो
रेमिंगटन रैंड टाइप राइटर पर दवायी-दवायी करी, तोळा-तोळा उंगलियाँ मारदा होया अपणा
कम्म निपटा दा था, ताह्लू लाँस नायक यादव मिंजो व्ह्ली आये कन्नै मेरे कन्न च फुसफुसाणा
लग्गे, "सर, सैह् ऑफिस ते उपरले बंकर दे नेडैं पगडंडिया दे बाड़ दी रिपेयर करा
दा है।"</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">मैं अपणा कम्म छड्डी करी तिसली चला गिया। तित्थू सैह् दो-तिन्न दूजे
जुआनाँ कन्नैं कम्मैं लग्गेह्या था। मिंजो सैह्<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>गुमसुम रैह्णे वाळा शांत सुभाओ दा, 28-30 साल दा, मंझोले कद दा, इक तगड़ा जुआन
लग्गेया। मैं तिस पगडंडी च होयी करी अग्गैं जाणे दा नाटक कित्ता। तिन्हाँ च इकी-दूहीं
मिंजो दिखी नै "राम-राम बाबू जी" बोल्या। मैं भी "राम-राम" बोली
नै जवाब दित्ता। मेरी नज़र तिस पर ही थी। तिन्नी मुंड घुमायी करी मिंजो बक्खी इक सरसरी
नजर मारी कनै मुड़ी अपणे कम्मैं लगी पिया।<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>मैं<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>नोट कित्ता कि तिन्नी मिंजो
"राम-राम" भी नीं बोल्या था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>तिन्न-चार
कदम अग्गैं निकळने परंत, पिच्छैं मुड़ी करी, मैं तिन्हाँ सब्भना बक्खी दिखदे होयें
ग्लाया, "एह् बाड़ बड़ा छैळ सुज्झा दा। क्या एह् म्हारेयाँ जुआनाँ बणाह्या?
"नहीं सर, एह् चौळ देयी करी सिविलियनाँ ते बणुआह्या है।" तिन्हाँ च इक</span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">न्ही </span><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">खड़ोई नै जवाब दित्ता।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">"मैं यूनिट च नोआं-नोआं आह्या। तुसां दे बारे च बहोत सारी लिखा-पढ़ी
करदा अपर कुसी जो नाँयें ते नीं जाणदा। ओआ इक-दूजे दा नाँ जाणदे। मेरा नाँ भगत राम
है </span><span lang="EN" style="font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">―</span><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">
हवलदार (क्लर्क) भगत राम। मैं हिमाचल प्रदेश ते है। तुसां दा क्या नाँ है?" मैं
तिन्हाँ च इक जुआन पासैं इशारा कित्ता। तिन्नी अपणा नाँ कनै स्टेट दा नाँ दस्सेया।
मैं बारी-बारी सब्भना ते नाँ पुच्छे। तिसदा नाँ मैं जाणीबुज्झी सब्भना ते परंत पुच्छेया
था। तिन्नी भी होरना साह्ईं अपणा नाँ कनै स्टेट दस्सेया था। तिसदे नाँ कन्नै यादव लग्गेह्या
था कनै सैह् उत्तर प्रदेश ते था। मैं तिसदे मूंह्डे पर अपणा हत्थ रखेया कनै गल्ल करदा-करदा
तिस्सेयो होरना जुआनाँ ते थोड़ा दरेडैं लई गिया।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">"खरा! ताँ तुसां दा नाँ एह् है! तुसां दे इक केस दे बारे च
हेडकुआटर च इक चिट्टी आइह्यो है। चिट्ठी मिंजो व्ह्ली है," मैं झूठ-मूठ तुक्का
मारेया था, "अगर तिस केस दे बारे च तुसां व्ह्ली कोई कागद होये ताँ मिंजो दसणा।
तिस कागदे जो पढ़ी करी मैं, सी.ओ. साहब जो ग्लायी नै, जेकर तुसां दी कोई मदत करी सक्केया
ताँ जरूर करह्गा।"</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">"हाँ सर, मिंजो व्ह्ली कोर्ट दे फैसले दी नकल है।"</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">"तिसजो अज्ज संझा मिंजो देई दिन्हयों। मैं राती पढ़ी नै कल
भ्यागा तिस जो तुसां जो मोड़ी दिंह्गा।"</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">मेरा दा सही पिह्या था। मैं सोच्चेह्या भी नीं था कि मेरा कम्म इतणिया
असानिया कन्नै होयी जाणा है।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">(बाकी अगली कड़ी च)</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; text-align: left;"> </span></p>
<p align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p> </o:p></span></p>
<h3 style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; margin: 0px; position: relative; text-align: center;"><span style="background-color: #0c343d;"><span style="color: #0c343d;">.....................................................................</span></span></h3><h3 style="text-align: center;"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">समाधियों
के प्रदेश में (चौंतीसवीं कड़ी)</span></b><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; text-align: justify;"> </span></h3>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">आम नागरिकों पर भारतीय दंड संहिता लागू होती है परन्तु भारतीय थल
सेना के सैनिकों पर भारतीय दंड संहिता के अतिरिक्त सेना अधिनियम-1950 भी लागू होता
है। इसी तरह वायु सेना और जल सेना के अपने-अपने अधिनियम हैं। इन अधिनियमों के द्वारा
आम नागरिकों की तुलना में, सैनिकों के कुछ मौलिक अधिकारों में, कांट-छांट कर दी जाती
है।</span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">अगर कोई सैनिक भारतीय दंड संहिता के अनुसार कोई अपराध करता है तो
पुलिस उसे गिरफ्तार कर सकती है। हाँ, लेकिन उस गिरफ्तारी की सूचना उस सैनिक के कमान
अधिकारी को देनी होती है। हत्या व बलात्कार जैसे अपराधों को छोड़ कर एक सैनिक द्वारा
किये गये अन्य अपराधों से संबंधित मुकदमे, अगर उसका कमान अधिकारी चाहे तो सिविल कोर्ट
से लेकर आर्मी कोर्ट में चला सकता है परंतु उसके लिए सेना के सक्षम अधिकारी की लिखित
आज्ञा लेनी पड़ती है। वह सक्षम अधिकारी एक ब्रिगेड कमाँडर या उससे ऊपर का अधिकारी हो
सकता है।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">सेना में कई तरह के कोर्ट होते हैं जैसे कि जनरल कोर्ट मार्शल (जी.सी.एम.),
समरी जनरल कोर्ट मार्शल (एस.जी.सी.एम.), डिस्ट्रिक्ट कोर्ट मार्शल (डी.सी.एम.) और समरी
कोर्ट मार्शल (एस.सी.एम.)।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>इसके अतिरिक्त कमान
अधिकारी, सेना अधिनियम-1950 की धारा 80 के तहत मिली शक्तियों का उपयोग<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>करता हुआ, न्यायधीश बन कर छोटे-मोटे अपराधों का
निपटारा कर सकता है।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">अरुणाचल प्रदेश में स्थित लुम्पो में मेरी तैनाती के दिनों की ही
बात है। एक दिन मुझे यूनिट के एडजुटेंट ने बुला कर बताया कि यूनिट की 'क्यूबेक' बैट्री
में एक गनर (ड्राईवर) है जिसने कोई सिविल ऑफेंस किया है और उस पर सिविल में मुकदमा
चल रहा है लेकिन पूछने पर वह कुछ नहीं बताता है।<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>उसके बैट्री कमाँडर ने पुलिस को इस संबंध में कई पत्र लिखे परंतु कोई जवाब नहीं
मिला। लगता है उसने पुलिस को रिश्वत देकर अपने बारे में किसी को भी कोई सूचना न देने
के लिए मना लिया है। उन्होंने मुझे यह भी बताया कि कमान अधिकारी चाहते हैं कि मैं उस
सैनिक से किसी तरह सच्चाई उगलवाने का प्रयास करूं।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">मैं उस यूनिट में हाल ही में शामिल हुआ था। यूनिट के मुख्यालय में
काम करने वालों के अतिरिक्त मैं किसी को जानता तक नहीं था। मैंने उस जवान को देखा भी
नहीं था। सोच समझ कर मैंने इस मामले में अपने डिस्पैचर लाँस नायक कृष्ण कुमार यादव
से सहायता लेने का निर्णय लिया। मैने लाँस नायक यादव से, उस सैनिक का नाम बताकर, पूछा
कि वह कैसा आदमी है। और साथ में यह भी पूछ लिया कि यूनिट की तमाम गाड़ियाँ और ड्राइवर
तो तवांग में हैं वह व्यक्ति ड्राइवर होते हुए भी लुम्पो में क्यों है। मुझे उसके बारे
में लाँस नायक कृष्ण कुमार यादव ने जो कुछ बताया, वह कुछ इस प्रकार था, "सर, वह
अपराधी किस्म का आदमी है। वह यू.पी. के डकैतों वाले इलाके से है। उसे तवांग से बुला
कर यहाँ शायद इस लिए रखा गया है कि वहाँ कोई पंगा न कर दे। वह एक बलात्कारी आत्मा है।
यहाँ आने से पहले जब यूनिट तिबड़ी (गुरदासपुर) में थी तो वहाँ भी उसने एक कांड कर दिया
था।"</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">उस दिन मुझे लाँस नायक यादव की शब्दावली कुछ अटपटी सी लगी थी।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">"ठीक है यादव, जब वह हमारे ऑफिस के आसपास नज़र आये तो मुझे उसे
दिखाना,"।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">अगले दिन सुबह तकरीबन दस बजे, मैं अपने पुराने पड़ चुके रेमिं</span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">ग्ट</span><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">न रैंड टाइप राइटर पर द</span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">बा</span><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">-द</span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">बा </span><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">कर, तेजी से उंगलियाँ मारता हुआ अपना काम
निपटा रहा था, तभी लाँस नायक यादव मेरे पास आये और मेरे कान में फुसफुसाने लगे,
"सर, वह ऑफिस से ऊपर वाले बंकर के पास पगडंडी के बाड़ की मुरम्मत कर रहा है।"</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">मैं अपना काम छोड़ कर उसके पास चला गया। वहाँ<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>वह दो-तीन अन्य सैनिकों के साथ काम में व्यस्त था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मुझे वह गुमसुम रहने वाला शांत स्वभाव का 28-30
साल का मंझोले कद का एक मजबूत युवक लगा। मैंने उस पगडंडी से आगे गुजरने का नाटक किया।
उनमें से एक-दो ने मुझे देख कर "राम-राम बाबू जी" कहा। मैंने भी "राम-राम"
कह कर जवाब दिया। मेरी नज़र उसकी तरफ थी। उसने सिर घुमाकर मेरी तरफ एक सरसरी नज़र डाली
और फिर अपने काम में लग गया। मैंने नोट किया उसने मुझे "राम-राम" भी नहीं
बोला था। तीन-चार कदम आगे निकलने के बाद, पीछे मुड़ कर मैंने उन सभी की ओर देखते हुए
कहा, "यह बाड़ बहुत अच्छा दिख रहा है। क्या यह हमारे जवानों ने बनाया है?"<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>"नहीं सर, यह चावल देकर सिविलियनों से बनबाया
हुआ है।" उन में से एक ने खड़े हो कर जवाब दिया था।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">"मैं यूनिट में नया-नया आया हूँ। आप लोगों के बारे में बहुत
सी लिखा पढ़ी करता हूँ पर किसी को नाम से नहीं जानता। आओ एक-दूसरे का नाम जान लें। मेरा
नाम भगत राम है </span><span lang="EN" style="font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">―</span><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";"> हवलदार (क्लर्क) भगत राम। मैं हिमाचल प्रदेश
से हूँ। आपका क्या नाम है?" मैंने उन में से एक सैनिक की ओर इशारा किया। उसने
अपना नाम और राज्य का नाम बताया। मैंने बारी-बारी सबसे नाम पूछे। उसका नाम मैंने जानबूझ
कर सबसे बाद में पूछा था। उसने भी </span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">औ</span><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">रों
की तरह अपना नाम और राज्य बताया था। उसके नाम के साथ यादव लगा हुआ था और वह उत्तर प्रदेश
से था। मैंने उसके कंधे </span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">पर
</span><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">हाथ रखा और बात करते-करते उसे अन्य सैनिकों
से थोड़ा दूर ले गया।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">"अच्छा! आपका नाम यह है! आपके एक केस के बारे में हेडक्वार्टर
में एक चिट्टी आयी है। चिट्ठी मेरे पास है,"मैंने झूठ-मूठ तुक लगाया था,
"अगर उस केस के बारे में आपके पास कोई कागज़ हो तो मुझे दिखाना। उस कागज को पढ़
कर मैं, सी.ओ. साहब को बोल कर, अगर आपकी कोई मदद कर सका तो जरूर करूंगा।"</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">"हाँ सर, मेरे पास कोर्ट के फैसले की नकल है।"</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">"उसे मुझे आज शाम को दे देना। मैं रात को पढ़ कर कल सुबह उसे
आपको लौटा दूंगा।"</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">मे</span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">रा
</span><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">दाँव सही पड़ा था। मैंने सोचा भी नहीं था
कि मेरा काम इतनी आसानी से हो जाएगा।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">(शेष अगली कड़ी में)</span><span lang="EN" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></p>
<table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjgcRDBNQm4ibKcHwaG5VHcobfC-99kv8a1p7nhfgNprHtMGz1cDVyY7SRtL_CwwLrcuPgoXC4WlBrjDhUn9uHBmt0BLCqQ4QyISjc636r4LnhAjEDn9ArNIrdCcwkop5H9w8Pv9MecBXDZhJolIr4ZnsIivGPEsOgP35DwUxuz0fHoU_bwnKs1Yp-y49I/s451/B%20R%20M%20Passport.jpg" imageanchor="1" style="font-size: 12pt; margin-left: auto; margin-right: auto; text-align: center;"><img border="0" data-original-height="451" data-original-width="451" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjgcRDBNQm4ibKcHwaG5VHcobfC-99kv8a1p7nhfgNprHtMGz1cDVyY7SRtL_CwwLrcuPgoXC4WlBrjDhUn9uHBmt0BLCqQ4QyISjc636r4LnhAjEDn9ArNIrdCcwkop5H9w8Pv9MecBXDZhJolIr4ZnsIivGPEsOgP35DwUxuz0fHoU_bwnKs1Yp-y49I/w200-h200/B%20R%20M%20Passport.jpg" width="200" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><span style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: x-small;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 11.5px;">हिमाचल प्रदेश के जिला काँगड़ा से संबन्ध रखने वाले भगत राम मंडोत्रा एक सेवानिवृत्त सैनिक हैं। उनकी</span><span style="line-height: 11.5px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 11.5px;">प्रकाशित पुस्तकें हैं </span><span lang="HI" style="line-height: 11.5px;">―</span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 11.5px;"> <br /> </span></span><span style="background-color: white; color: #333333; font-family: Kokila, sans-serif; font-size: x-small;"><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">जुड़दे</span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;"> </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">पल</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">रिह्ड़ू खोळू</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">चिह्ड़ू मिह्ड़ू</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">परमवीर गाथा..</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">फुल्ल खटनाळुये दे</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">मैं डोळदा रिहा</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">सूरमेयाँ च सूरमे और हिमाचल के शूरवीर योद्धा।<br />यदाकदा </span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">'</span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">फेस बुक</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">' </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">पर </span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">'</span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">ज़रा सुनिए तो</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">' </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">करके कुछ न कुछ सुनाते रहते हैं।</span></span></td></tr></tbody></table><span style="background-color: #0c343d;"><span style="color: #0c343d;"></span></span></div>PahariDayarhttp://www.blogger.com/profile/05854496107478887563noreply@blogger.com5tag:blogger.com,1999:blog-597693412087092884.post-1943307494691266282023-07-18T13:24:00.002+05:302023-07-18T13:24:54.443+05:30हिन्दिया दियां दो कवतां <div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgcjjMar8di348ix8PuLTpfKUlZOjrPxZzC83FTe-zPD7_g_jhKSpoMVl9t368BTn-D0WEqbx3w5uZw-USvNGllaZu_y8TjLUqnQwGn9JDa9UN7TlNYsw3GNZPTEdWl5KakREpymYBuMGHQ5QIlFpmm9ahb_pB6e-ptd8lEJn-C4dV-4GsB7KjY6IYTIL4/s902/WhatsApp%20Image%202023-07-18%20at%201.18.10%20PM.jpeg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="902" data-original-width="576" height="400" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgcjjMar8di348ix8PuLTpfKUlZOjrPxZzC83FTe-zPD7_g_jhKSpoMVl9t368BTn-D0WEqbx3w5uZw-USvNGllaZu_y8TjLUqnQwGn9JDa9UN7TlNYsw3GNZPTEdWl5KakREpymYBuMGHQ5QIlFpmm9ahb_pB6e-ptd8lEJn-C4dV-4GsB7KjY6IYTIL4/w255-h400/WhatsApp%20Image%202023-07-18%20at%201.18.10%20PM.jpeg" width="255" /></a></div><br /><p style="text-align: center;">हिन्दिया दे कवि हरीश चंद्र पाण्डे होरां दियां दो कवतां । </p><p style="text-align: center;">अनुवाद : अनूप सेठी ।</p><p style="text-align: center;"><br /></p><p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="background-color: #f1c232; font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 107%;"><b><span style="color: #660000;"> ।। ऊंट कनै
रेगिस्तान ।। </span></b></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">कदी कदी इक
कोलाज जेह्या लगदा ऊंटे दा सरीर </span><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">कुछ कुछ काठ</span><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">कुछ कुछ रबड़</span><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">कुछ कुछ कच्च </span><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">कनै पिट्ठी
पर जि</span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">ञा अरावली पहाड़े दा टुकड़ा पेड़ी तेया होऐ </span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">अंदर मुसकल वक्तां ताईं कठेरयो पाणिए
जो दिक्खी नीं सकदे</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">हिलदा हिलदा भी जणै झीला दा इक
टुकड़ा होऐ </span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">सैह्
जेह्ड़ी नक्के फाड़ी नै अंदरा ते जांदिया रसिया दी खिच है </span><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">तिसा जो तिस
पर लदोयो बोझे च जोड़ी लैणा चाहिदा </span><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">कनै गलाणा
देया तिह्दिया कूह्रिया काठिया जो </span><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">- जीणे ताईं
भरोयो जिसम जरूरी नीं </span><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">रेत जणता
सुकी गेयो दरियां दिया खरकोइयां पिट्ठीं हन </span><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">इक ऐसा
विस्तार जिह्दे बंजरपणे जो नागफणियां पूरा करदियां </span><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">रेतीलियां
हौआं हन रेतां दियां घाटियां कनै रेता दे पहाड़ </span><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">रेता दे
बणदे बिगड़दे छितिज </span><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">रेत धर्म है
एह् </span><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">रुकावटां दे
अपणे धर्म हन चलणे दे अपणे </span><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">इक हंडदे
ऊंटे ताईं छितिज </span><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">क्याड़िया
हेट्ठें गुजरदी जांदी छाया रेखा है </span><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">सारी रेत
सारे ऊंट तकरीबन इक्को जेह्</span><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">धरया इक्को जेह्यी</span><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">बोझे इक्को जेह्</span><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">कनै नकेलां
भी </span><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">कदी कदी एथी
रेता च धसदे पैर दूर अरब देसां च चकोंदे सुझदे </span><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">कनै नकाबां
च फसियो रेत जणता लम्मेयां झूंडां ते झरदी है </span><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="background-color: #f1c232; font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 107%;"><b><span style="color: #660000;"> ।। ताकत दी तहिमा ।। </span></b></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">शेरां दी ताकत कुण नीं जाणदा </span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">जे सैह् लड़गे ता समझी लेया इक्की दी
जान जाणी ही जाणी है </span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">कुत्तेयां जो भी जाणदे सारे ही </span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">पर सैह् लड़दे लड़दे मित्तर बणी
जांदे </span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">गधेयां दा अपणा इक संसार है </span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">पर तिन्हां
जो बेह्ल ही कुतू</span><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="EN-US" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"> </span><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">कुक्कड़
लड़दे घट लोक तिन्हां जो लड़ांदे जादा </span><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">रंगीन
कलगियां आळे </span><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">हौआ च लड़दे
सैह् कितणे छैळ लगदे </span><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">जितणे सैह्
हौआ च उड़की उड़की लहूलुहान हुंदे </span><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">लड़ाणे
आळयां दा खून तितणा ही बदधा है </span><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">घोड़े लड़दे
घट ही सुझदे </span><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">न्यूयॉर्क</span><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">लंदन</span><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">मेलबर्न</span><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">दिल्ली उन्नाव कुती भी जाअ </span><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">कोई इंजण
खरीदणा छोटा बड्डा</span><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">दुकानदारें
सारयां ते पैह्लें पुछणा है –</span><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">कितणे हॉर्स
पावर दा चाहिदा ... </span><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">दुनिया च</span><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;">घोड़यां दिया ताकता दा नाप चलदा </span><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="EN-US" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"> </span><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="background-color: #660000; font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="color: #f1c232;"><b> ।। ऊंट और रेगिस्तान ।। </b></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">कभी कभी एक कोलाज सा लगता है ऊंट का
शरीर</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">कुछ कुछ काठ</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">कुछ कुछ रबर</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">कुछ कुछ कांच</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">और पीठ पर जैसे अरावली का टुकड़ा टीप
दिया गया हो</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">भीतर आड़े वक्त के लिए संग्रहीत पानी
को तो देखा नहीं जा सकता</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">हिलते हुए वह भी झील का एक टुकड़ा हो
सकता है</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">वह जो नाक फोड़कर भीतर से गुजरती
खिंचती रस्सी का तनाव है</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">उसे उस पर लदे बोझ में जोड़ लिया
जाना चाहिए</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">और उसकी इकहरी काठी को कहने दिया जाए</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">- मांसलता जीने की अपरिहार्यता नहीं</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">रेत सूख गई सलिलाओं की खुजवाई पीठें
हैं</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">एक ऐसा विस्फार जिसके बंजरपन को
नागफनियां पूरती</span><span lang="HI" style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">हैं</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">रेतीली हवाएं हैं रेत की घाटियां और
रेत के पहाड़</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">रेत के बनते बिगड़ते क्षितिज हैं</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">रेत धर्म है यह</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">अवरोधों के अपने धर्म हैं गति के अपने</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">एक चल पड़े ऊंट के लिए क्षितिज</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">गरदन के नीचे से गुजरती हुई एक छाया रेखा है</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">सारी रेत सारे ऊंट लगभग एक से</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">प्यास एक सी</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">बोझ एक से</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">और नकेलें भी</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">कभी कभी यहां रेत में धंसते पांव सुदूर अरब में उठते
से दिखते हैं</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">और हिजाबों में उलझी रेत लंबे घूंघटों से झरती लगती
है।</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="background-color: #660000; font-family: Kokila; font-size: 14pt; line-height: 107%;"><b><span style="color: #f1c232;"> ।। ताकत की महिमा ।। </span></b></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">शेरों के बल को कौन नहीं जानता</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">अगर वे लड़ें तो समझो एक की जान जानी
ही जानी है</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">कुत्तों को भी सभी जानते हैं</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">मगर वे लड़ते लड़ते दोस्त हो जाते
हैं</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">गधों का भी अपना एक संसार है</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">पर उन्हें फुर्सत ही कहां</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">मुर्गे लड़ते कम लड़ाए ज्यादा जाते
हैं</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">रंगीन कलगियां लिये हुए</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">वे हवा में लड़ते हुए कितने फबते हैं</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">जितना वे हवा में फड़क फड़क लहूलुहान
होते हैं</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">लड़ाने वालों का खून उतना ही बढ़ता है</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">घोड़ों को लड़ते हुए देखना एक अपवाद
दृश्य है</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">न्यूयार्क</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">लंदन</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">मेलबर्न</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">दिल्ली</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">उन्नाव कहीं भी</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">जाओ कोई इंजन खरीदने छोटा बड़ा</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">दुकानदार सबसे पहले पूछेगा-</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">कितने </span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">'</span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">हार्स पावर</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">' </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">का चाहिए...</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">दुनिया में</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">घोड़ों की ताकत का
नपना चलता है</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p><span style="font-family: Kokila; font-size: 14pt;"> </span> </p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><div style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi6pYCpjNoFFQ4A9k8BODXPEcEHbfSYf0PQ7s7XCCrDnQiJVDfv1GT_rSpnmVujmb8HDtISTcoB7SN3p6MJrOKS9Ps1Wsp15S3ihc29Dr0S7svjOloOSHeWMgkV8nkGwKU68_wQkG3dJpA7V-tHN-vm_zappVseDkv3OEx3HqLrDFfDOEz47YhHOnD7Rp4/s257/Harish_chardra%20Pande.jpg" imageanchor="1"><img border="0" data-original-height="257" data-original-width="196" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi6pYCpjNoFFQ4A9k8BODXPEcEHbfSYf0PQ7s7XCCrDnQiJVDfv1GT_rSpnmVujmb8HDtISTcoB7SN3p6MJrOKS9Ps1Wsp15S3ihc29Dr0S7svjOloOSHeWMgkV8nkGwKU68_wQkG3dJpA7V-tHN-vm_zappVseDkv3OEx3HqLrDFfDOEz47YhHOnD7Rp4/w153-h200/Harish_chardra%20Pande.jpg" width="153" /></a></div></div><p></p><p style="background-color: white; box-sizing: border-box; color: #282730; font-family: Roboto; font-size: 14px; margin: 0px 0px 10px; text-align: center;"><span style="box-sizing: border-box; font-weight: 700;">हरीश चन्द्र पाण्डे</span></p><p style="background-color: white; box-sizing: border-box; color: #282730; font-family: Roboto; font-size: 14px; margin: 0px 0px 10px; text-align: center;">जन्म : दिसम्बर 1952; सदीगाँव, उत्तराखंड में।</p><p style="background-color: white; box-sizing: border-box; color: #282730; font-family: Roboto; font-size: 14px; margin: 0px 0px 10px; text-align: center;"><span style="box-sizing: border-box; font-weight: 700;"></span></p><p style="background-color: white; box-sizing: border-box; color: #282730; font-family: Roboto; font-size: 14px; margin: 0px 0px 10px; text-align: center;">प्रमुख कृतियाँ : ‘कुछ भी मिथ्या नहीं है’, ‘एक बुरूंश कहीं खिलता है’, ‘भूमिकाएँ ख़त्म नहीं होतीं’, ‘कलेंडर पर औरत’ तथा ‘अन्य प्रतिनिधि कविताएँ’, ‘असहमति’ (कविता-संग्रह); ‘दस चक्र राजा’ (कहानी-संग्रह); ‘संकट का साथी’ (बाल-कथा संग्रह)।</p><p style="background-color: white; box-sizing: border-box; color: #282730; font-family: Roboto; font-size: 14px; margin: 0px 0px 10px; text-align: center;"><span style="box-sizing: border-box; font-weight: 700;"><br /></span></p><table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgdxhbZ_cfWZ4QTffv8X1qW-MzXZyJdu-R9WSnrZtIH6ZwOX0yRN1-GJPaCE43cjWu1mnBCyT2Ddh3zCJ5IPF61iRwhs1QnxJD-MGm_7W4GqkaYKJROceiYuABAqp46MvBWebQR_tOECQMrS792NAnP_4wfl-8q8llgCouauuIz3d5bZrnq5q14-mWnB40/s904/Anup%20Sethi%20Wishvarang%201.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="904" data-original-width="718" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgdxhbZ_cfWZ4QTffv8X1qW-MzXZyJdu-R9WSnrZtIH6ZwOX0yRN1-GJPaCE43cjWu1mnBCyT2Ddh3zCJ5IPF61iRwhs1QnxJD-MGm_7W4GqkaYKJROceiYuABAqp46MvBWebQR_tOECQMrS792NAnP_4wfl-8q8llgCouauuIz3d5bZrnq5q14-mWnB40/w159-h200/Anup%20Sethi%20Wishvarang%201.jpg" width="159" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><p style="background-color: white; box-sizing: border-box; color: #282730; font-family: Roboto; font-size: 14px; margin: 0px 0px 10px;"><span style="box-sizing: border-box; font-weight: 700;"><br /></span></p><p style="background-color: white; box-sizing: border-box; color: #282730; font-family: Roboto; font-size: 14px; margin: 0px 0px 10px;"><span style="box-sizing: border-box; font-weight: 700;">अनूप सेठी </span></p><p style="background-color: white; box-sizing: border-box; color: #282730; font-family: Roboto; font-size: 14px; margin: 0px 0px 10px;">जन्म : जून 1958; गांव दरवैली, जिला हमीरपुर, हिमाचल प्रदेश में।</p><p style="background-color: white; box-sizing: border-box; color: #282730; font-family: Roboto; font-size: 14px; margin: 0px 0px 10px;"><span style="box-sizing: border-box; font-weight: 700;"></span></p><p style="background-color: white; box-sizing: border-box; color: #282730; font-family: Roboto; font-size: 14px; margin: 0px 0px 10px;">प्रमुख कृतियाँ : ‘जगत में मेला’, ‘चौबारे पर एकालाप’, (कविता-संग्रह); ‘नोम चॉम्स्की:सत्ता के सामने’ (अनुवाद)।</p></td></tr></tbody></table>
<p style="margin-bottom: 0in; margin-left: 1.5in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;"><br /></p><p></p>PahariDayarhttp://www.blogger.com/profile/05854496107478887563noreply@blogger.com2tag:blogger.com,1999:blog-597693412087092884.post-54524353095256544562023-07-06T04:00:00.001+05:302023-07-06T04:00:00.149+05:30यादां फौजा दियां<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiZqk9pq8Z2GhbWxTXKCmhqFNHmlex_CwdarSU98n2XmptX3I2EbamCMD0-8jz1_cKu7sxoMzlujH_LSgW4syHdps9M3q5efIItDjeRvZv9oaJv4pkYLvNPMddBy2P0keRUz8q_NTADTetwdBfUTjl5G63sirI1ce2pp4UZDcZG5zJ_eDGI75-e7Kt6UYA/s515/33%20images%20(10).jpeg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="515" data-original-width="466" height="400" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiZqk9pq8Z2GhbWxTXKCmhqFNHmlex_CwdarSU98n2XmptX3I2EbamCMD0-8jz1_cKu7sxoMzlujH_LSgW4syHdps9M3q5efIItDjeRvZv9oaJv4pkYLvNPMddBy2P0keRUz8q_NTADTetwdBfUTjl5G63sirI1ce2pp4UZDcZG5zJ_eDGI75-e7Kt6UYA/w363-h400/33%20images%20(10).jpeg" width="363" /></a></div><br /><p align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif;"><br />फौजियां दियां जिंदगियां दे बारे च असां जितणा जाणदे</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif;">, </span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif;">तिसते जादा जाणने दी तांह्ग असां जो रैंह्दी है। रिटैर फौजी भगत राम मंडोत्रा होरां फौजा दियां अपणियां यादां हिंदिया च लिखा दे थे। असां तिन्हां गैं अर्जी लाई भई अपणिया बोलिया च लिखा। तिन्हां स्हाड़ी अर्जी मन्नी लई। हुण असां यादां दी एह् लड़ी सुरू कीती है</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif;">, </span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif;">दूंई जबानां च। पेश है इसा लड़िया दा <b>तेतह्उआं</b></span><b style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif;"> </b><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif;">मणका।</span></p><p align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif;"><br /></span></p><h3 style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; margin: 0px; position: relative; text-align: center;"><span style="background-color: #0c343d;"><span style="color: #0c343d;">.....................................................................</span></span></h3><p align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><b><span lang="EN-GB" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">समाधियाँ
दे परदेस च (तेत्हमीं कड़ी)</span></b></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"> </span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 150%;">जित्थू तिकर मिंजो याद ओंदा है तिन्हाँ
दिनाँ च असाँ जो, तिस जगह पर, 'रम कनै सिगरेट' भत्ते दे तौर पर हर महीने सताह्ट रुपइये
कनै पंजाह् पैसे मिलदे थे। जेसीओ कने जुआनाँ
जो तिस अलाउंस दी पेमेंट तिन्हाँ दिनाँ च, महीने दी तनखाह साँह्ईं अक्यूईटैंस रोल
(Acquittance Roll) पर नीं होयी करी, पलटन दे इम्प्रेस्ट एकाउंट ते, इकट्ठी ही इक
'कॉन्टिनजेन्ट बिल' पर होंदी थी। तिस कॉन्टिनजेन्ट
बिल कन्नै जेसीओ कनै जुआनाँ दी इक नॉमिनल रोल अटैच होंदी थी, जिस च सारेयाँ दे नाँ दे साह्म्णे लिक्खेह्</span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 150%;">यो </span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 150%;">हों</span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 150%;">दे थे </span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 150%;">कि सैह् तिस महीनें पलटण च कितणे दिन रैह्
कनै तिन्हाँ दा कितणा अलाउंस बणदा है। कुसजो कितणा 'रम कनै सिगरेट' अलाउंस मिलणा है
एह् इस पर डिपेंड करदा था कि तिन्नी तिस महीनें पलटण दे 'कुक हॉउस' च कितणे दिन खाणा खाह्द्या है यानी कि सैह् जिस्मानी
तौर पर पलटण च कितणे दिन हाजिर रिहा है। तिस च </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 150%;">छुट्</span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 150%;">टी, कोर्स, टेम्परेरी ड्यूटी, हस्पताल च
भर्ती बगैरा दिया वजह करी नै यूनिट ते बाहर रैह्णे दे दिन नीं जोड़े जाँदे थे।</span><span style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">चारेह्यो बैट्रियाँ दे जेसीओ कनै जुआनाँ
ताँईं, बखरी-बखरी बणायी गयी तिस नॉमिनल रोल च, सारेयाँ दे नाँ दे साह्म्णे दस्सिह्यो
अलाउंस दी रकम दा कुल जोड़, चार बखरे-बखरे 'कॉन्टिनजेन्ट बिलाँ' दे थ्रू, मुकदे महीनें
तनख्वाह कन्नै यूनिट दे इम्प्रेस्ट एकाउंट ते निकाळेया जाँदा था। बैट्री दे जेसीओ कनै
जुआनाँ दे तिस अलाउंस ताँईं निकाळी गयी रकम बैट्री क्वार्टर मास्टर व्ह्ली आयी जाँदी
थी। तिसते परंत बैट्री क्वार्टर मास्टर तिस अलाउंस दा भुगता</span><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">न </span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">अग्गैं तिसदे हकदारां जो करी दिंदा था।</span><span style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">तिस कमरे च रैह्णे जाँ खाणा खाणे वाळेयाँ
दा 'रम कनै सिगरेट' अलाउंस, लाँस नायक कृष्ण कुमार यादव ही बैट्री क्वार्टर मास्टर
ते लयी ओंदे थे। सैह् पैसा तिन्हाँ व्ह्ली ही रैंह्दा था जिस कन्नै सैह् असाँ सब्भना
ताँईं शराब दा इंतजाम करदे थे। मिंजो याद है तिन्हाँ दिनाँ च, तिसा जगह पर, यूनिट कैंटीन
च इक व्हिस्की दी बोतल चौबी जाँ पंजी रुपइये च मिली जाँदी थी।</span><span style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">लाँस नायक यादव, सारेयाँ दे संझकणे खाणे
ताँईं रोटियाँ कनै दाळ, बैट्री दे कुक हॉउस ते लई ओंदे थे। सब्जी दा इंतजाम सैह् अप्पू
ही करदे थे। तित्थू ताजा सब्जियाँ कुसी जो भी नसीब नीं होंदियाँ थियाँ। ताजा प्याज
भी दिखणे जो नीं मिलदा था। तित्थू खाणे दियाँ सारियाँ चीजाँ डिब्बाबंद ओंदियाँ थियाँ
जिंञा कि सूक्केह्या प्याज, अंडा पाउडर, जैम, बटर, चिकन, मीट, मटन कीमा बगैरा। कुक
हॉउस च डिब्बेयाँ जो खोह्ली करी तिन्हाँ चीजाँ जो तड़का मारी नै परोसी दित्तेया जाँदा
था।</span><span style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">लाँस नायक यादव डिब्बेयाँ दे डिब्बे ही
चुक्की करी लई ओंदे थे कनै तिन्हाँ जो कमरे च पइह्याँ चारपाइयाँ थल्लैं कठेरदे रैंह्दे
थे। लुम्पो च तिन्न बैट्रियाँ थियाँ तिस करी
तित्थू कुल मिलायी नै तिन्न कुक हॉउस थे। लाँस नायक यादव तिन्नों बैट्रियाँ ते किछ
न किछ लियोंदे रैंह्दे थे। तिन्हाँ जो कोई
भी रोकदा-टोकदा नीं था। म्हारियाँ मनपसन्द चीजाँ, बहोत सारी गिणती च, असाँ व्ह्ली प</span><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">ई रैं</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">ह्दियाँ थियाँ। हाई एल्टीट्यूड वाळे इलाकेयाँ च मिट्टी दा तेल
(कैरोसीन) बहोत कम्म दी चीज होंदी है। लाँस
नायक यादव हमेशां दो जरीकेन यानी कि चाळी लीटर मिट्टी दा तेल रिज़र्व च रखदे थे। तिन्हाँ
दे होंदेयाँ असाँ जो कोई फिकर करने दी जरूरत नीं होंदी थी। हाँ, जाह्लू सैह् दो महीने
दी सालाना छूट्टी घर जाँदे ताँ, तिन्हाँ दिया जगह लगेह्यो जुआन जो, मिंजों कई बरी हिदायताँ
देणा पोंदियाँ थियाँ।</span><span style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">मिंजो मांस खाणे ते परहेज नीं था अपर मिंजो
डिब्बाबंद मटन, कीमा बगैरा पसन्द नीं थे। तिन्हाँ चीजाँ जो दिखदेयाँ ही मेरे मने च
भांत-भांत दे ख्याल ओणा लगी पोंदे थे। जदैह्ड़ी लाँस नायक यादव मटन, कीमा बगैरा बणांदे,
सैह् मिंजो ताँईं मती सारी अंडेयाँ दी भुर्जी बणायी दिंदे थे। सैह् प्याज दे डिब्बे
ते कटोह्या सुक्का प्याज निकाळदे कनै किछ देर ताँईं तत्ते पाणियें च पाई दिंदे। जाह्लू
प्याज फुल्ली जाँदा, सैह् पाणिये जो निथारी (नटराळी) दिंदे थे। सैह् प्याज ताजे कटे प्याज साह्ईं होयी जाँदा था।
इंञा ही डिब्बाबंद प्यूळे रंग दे अंडा पाउडर जो तत्ते पाणियें च मिलायी करी तिस दे
घोळ जो चमच कन्नै हिलाँदे कनै सैह् ताजा अंडेयाँ दे घोळे साह्ईं सुझणा लगदा था। तिसदे परंत सैह् डिब्बे ते बटर निकाळी करी तिस्सेयो
स्टोव पर रखेह्यो पतीले च पायी दिंदे। जाह्लू बटर पिघळी जाँदा सैह् तिस च भिगोह्या
(सिज्जेह्या) प्याज पायी करी तिस जो थोड़ी देर भुनदे। फिरी अंडे दे पाउडर दा घोळ तिसच
पायी दिंदे। लूण पिपळ मिलायी करी तिस्सेयो कड़छिया नै हिलाँदे होये किछ देर तिकर पकांदे
कनै अंडेयाँ दी सुआदिष्ट भुर्जी बणी करी तैयार होयी जाँदी थी।</span><span style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">फौज दे जुआनाँ दे कुक हॉउस जो मसाले खरीदणे
ताँईं मसाला अलाउंस (कंडीमेंट अलाउंस) मिलदा है।
मसाला अलाउंस, इक तय शुदा रेट पर, तिस कुक हॉउस च खाणा खाणे वाळे जुआनाँ दी
गिणती दे हिसाबे नै दित्तेया जाँदा है। मसाला
अलाउंस दे इलावा हाई एल्टीट्यूड च हर कुक हॉउस जो पापड़ कनै </span><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">अ</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">चार अलाउंस (पापड़ एंड पिकल अलाउंस) भी
मिलदा है। सैह् अलाउंस भी इक तय शुदा रेट पर तिस कुक हॉउस च खाणा खाणे वाळेयाँ जुआनाँ
दी गिणती दे हिसाबे नै दित्तेया जाँदा है। खाणे च पापड़ कनै </span><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">अ</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">चार इक खास रोल निभांदे हन्न। खाणा सुआदिष्ट
होयी जाँदा है कनै जुआन, हाई एल्टीट्यूड च भी, पेट भरी खाणा खायी लैंदे हन्न। तिस पैसे कनै, मेरी पलटण दे चारह्यों कुक हॉउसाँ
ताँईं, दिल्ली दे व्यापारियाँ ते, क्विंटलाँ दे हिसाबें पापड़ कनै </span><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">अ</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">चार दी खरीदारी कित्ती जाँदी थी। लाँस नायक यादव दे रिजर्व स्टाक च कई किस्मां दा
मता सारा </span><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">अ</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">चार पयी रैंह्दा था।</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"> </span></p><h3 style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; margin: 0px; position: relative; text-align: center;"><span style="background-color: #0c343d;"><span style="color: #0c343d;">.....................................................................</span></span></h3><p align="center" class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: center;"><b><span lang="EN-GB" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">समाधियों
के प्रदेश में (तैंतीसवीं कड़ी)</span></b><b><span lang="EN-GB" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"><o:p></o:p></span></b></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 150%;"><b><span lang="EN-GB" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"> </span></b></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">जहाँ तक मुझे याद आता है उन दिनों हमें,
उस जगह पर, 'रम और सिगरेट' भत्ते के तौर पर प्रतिमाह सड़सठ रुपये पचास पैसे मिला करते थे।
जेसीओ और जवानों को उस भत्ते की अदायगी उन दिनों मासिक वेतन की तरह अक्यूईटैंस
रोल (Acquittance Roll) पर न होकर, यूनिट के इम्प्रेस्ट एकाउंट से, सामूहिक रूप में
एक 'कॉन्टिनजेन्ट बिल' पर होती थी। उस कॉन्टिनजेन्ट
बिल के साथ जेसीओ और जवानों की एक नॉमिनल रोल संलग्न होती थी, जिसमें सभी के नाम के
आगे लिखा हुआ होता था कि वे उस महीने पलटन में कितने दिन रहे और उनका कितना भत्ता बनता
है। किस व्यक्ति को कितना 'रम और सिगरेट' भत्ता मिलना है यह इस बात पर निर्भर करता
था कि उसने उस महीने के दौरान पलटन की भोजनशाला में कितने दिन खाना खाया है अर्थात
वह शारीरिक रूप से पलटन में कितने दिन उपस्थित रहा है। उसमें </span><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">छुट्</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">टी,
कोर्स, अस्थायी ड्यूटी, हस्पताल में भर्ती इत्यादि के कारण यूनिट से बाहर रहने के दिन
नहीं जोड़े जाते थे।</span><span style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">चारों बैट्रियों के जेसीओ और जवानों के
लिए अलग-अलग बनायी गयी उस नॉमिनल रोल में सभी व्यक्तियों के नाम के सामने दर्शाए गये
भत्ते की राशि का कुल योग चार अलग-अलग 'कॉन्टिनजेन्ट बिलों' के द्वारा, महीने के अंत
में, वेतन के साथ यूनिट के इम्प्रेस्ट एकाउंट से निकाल लिया जाता था। बैट्री के जेसीओ
व जवानों के उस भत्ते के लिए निकाली गई राशि बैट्री क्वार्टर मास्टर के पास आ जाती
थी। तदोपरांत बैट्री क्वार्टर मास्टर उस भत्ते का भुगतान आगे उसके हकदारों को कर देता
था।</span><span style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">उस कमरे में रहने अथवा खाना खाने वालों
का 'रम और सिगरेट' भत्ता, लाँस नायक कृष्ण कुमार यादव ही बैट्री क्वार्टर मास्टर से
ले कर आते थे। वह पैसा उनके पास ही रहता था जिससे वे हम सब के लिए शराब का इंतजाम करते
थे। उन दिनों मुझे याद है उस जगह पर यूनिट कैंटीन में एक व्हिस्की की बोतल चौबीस या
पच्चीस रुपये में मिल जाती थी।</span><span style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">लाँस नायक यादव, सभी के शाम के खाने के
लिए रोटियाँ व दाल, बैट्री भोजन पाकशाला से ले आते थे। सब्जी का इंतजाम वे स्वयं करते
थे। वहाँ ताजा सब्जियाँ किसी को भी नसीब नहीं होती थीं। ताजा प्याज भी देखने को नहीं
मिलता था। खाने की सभी वस्तुएं डिब्बाबंद आती थीं जैसे सूखा प्याज, अंडा पाउडर, जैम,
बटर, चिकन, मीट, मटन कीमा इत्यादि। भोजन पाकशाला
में डिब्बों को खोल कर उन खाद्य पदार्थों को तड़का लगा कर परोस दिया जाता था। </span><span style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">लाँस नायक यादव डिब्बे के डिब्बे ही उठा
कर ले आते थे और उन्हें कमरे में पड़ी चारपाइयों के नीचे जमा करते रहते थे। लुम्पो में तीन बैट्रियाँ थीं अतः वहाँ कुल मिला
कर तीन भोजन पाकशालाएं थीं। लाँस नायक यादव
तीनों बैट्रियों से कुछ न कुछ लाते रहते थे।
उन्हें कोई भी रोकता-टोकता नहीं था।
हमारी मनपसन्द चीजें प्रचुर मात्रा में हमारे पास पड़ी रहती थीं। हाई एल्टीट्यूड वाले क्षेत्रों में मिट्टी का तेल
(कैरोसीन) अत्यधिक उपयोगी होता है। लाँस नायक
यादव हमेशा दो जरीकेन अर्थात चालीस लीटर मिट्टी का तेल रिज़र्व में रखते थे। उनके रहते हमें कोई चिंता करने की ज़रूरत नहीं होती
थी। हाँ, जब वे दो मास के </span><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">वा</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">र्षिक अवकाश पर घर जाते तो उनकी जगह नियुक्त
जवान को मुझे बार-बार निर्देश देने पड़ते थे।</span><span style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">मुझे मांस खाने से परहेज़ नहीं था परंतु
मुझे डिब्बाबंद मटन, कीमा इत्यादि पसन्द नहीं थे। उन चीजों को देखते ही मेरे मन में
तरह-तरह के विचार आने लग पड़ते थे। जब भी लाँस नायक यादव मटन, कीमा इत्यादि बनाते वे
मेरे लिए प्रचुर मात्रा में अंडे की भुर्जी बना देते थे। वे प्याज के डिब्बे से कटा
हुआ सूखा प्याज निकालते और कुछ देर के लिए गर्म पानी में डाल देते। जब प्याज फूल जाता,
वे पानी को निथार देते थे। वह प्याज ताजा कटे प्याज की तरह दिखने लगता था। उसी तरह
डिब्बाबंद पीले रंग के अंडा पाउडर को गर्म पानी में मिला कर उस के घोल को च</span><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">म्म</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">च से हिलाते और वह ताजा अंडों के घोल जैसा
दिखने लगता था। इसके बाद वे डिब्बे से बटर निकाल कर उसे स्टोव पर रखे पतीले में डाल
देते। जब बटर पिघल जाता वे उसमें भिगोया हुआ प्याज डाल कर उसे थोड़ी देर भूनते। फिर
अंडे के पाउडर का घोल उसमें डाल देते। नमक मिर्च मिला कर उसे कड़छी से हिलाते हुए कुछ
देर तक पकाते और अं</span><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">डों
</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">की स्वादिष्ट भुर्जी
बन कर तैयार हो जाती थी।</span><span style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p><p class="MsoNormal">
</p><p class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">सेना के जवानों की हर भोजन पाकशाला को मसाले
खरीदने के लिए मसाला भत्ता (कंडीमेंट अलाउंस) मिलता है। मसाला भत्ता, एक निर्धारित रेट पर, उस पाकशाला में
भोजन खाने वाले सैनिकों की संख्या के आधार पर दिया जाता है। मसाला भत्ते के अतिरिक्त
हाई एल्टीट्यूड में हर भोजन पाकशाला को पापड़ और आचार भत्ता (पापड़ एंड पिकल अलाउंस)
भी मिलता है। वह भत्ता भी एक निर्धारित दर पर उस पाकशाला में भोजन करने वाले सैनिकों
की संख्या के आधार पर दिया जाता है। भोजन में पापड़ और आचार एक विशेष भूमिका निभाते
हैं। खाना स्वादिष्ट हो जाता है और सैनिक, हाई एल्टीट्यूड में भी, पेट भर कर खाना खा
लेते हैं। उस पैसे से, मेरी पलटन के चारों
कुक हाउसों के लिए, दिल्ली के व्यापारियों से, क्विंटलों के हिसाब से पापड़ और आचार
की खरीदारी की जाती थी। लाँस नायक यादव के
रिजर्व भंडार में विभिन्न प्रकार का आचार भी प्रचुर मात्रा में पड़ा रहता था।</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"><o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify;"><table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhWHuVNwScvKA862oeeWZ_Kh8b4Hq9KYsDpO2aG80kWKW7-UbjjrJF-VikX6Lk8yIO3c_v7r9pPzwV1hLdKMybAbmcCJV0W5T_uq-mYSm1qjaXVZHXJivsVopRg-SR_ttkgaz-iYW-hGJJX3emoc70rTg9zYHDBHcuYmYSpf5TyBXFLy89fiRtrYtYvcYc/s451/B%20R%20M%20Passport.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="451" data-original-width="451" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhWHuVNwScvKA862oeeWZ_Kh8b4Hq9KYsDpO2aG80kWKW7-UbjjrJF-VikX6Lk8yIO3c_v7r9pPzwV1hLdKMybAbmcCJV0W5T_uq-mYSm1qjaXVZHXJivsVopRg-SR_ttkgaz-iYW-hGJJX3emoc70rTg9zYHDBHcuYmYSpf5TyBXFLy89fiRtrYtYvcYc/w200-h200/B%20R%20M%20Passport.jpg" width="200" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><span style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: x-small;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 11.5px;">हिमाचल प्रदेश के जिला काँगड़ा से संबन्ध रखने वाले भगत राम मंडोत्रा एक सेवानिवृत्त सैनिक हैं। उनकी</span><span style="line-height: 11.5px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 11.5px;">प्रकाशित पुस्तकें हैं </span><span lang="HI" style="line-height: 11.5px;">―</span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 11.5px;"> <br /> </span></span><span style="background-color: white; color: #333333; font-family: Kokila, sans-serif; font-size: x-small;"><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">जुड़दे</span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;"> </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">पल</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">रिह्ड़ू खोळू</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">चिह्ड़ू मिह्ड़ू</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">परमवीर गाथा..</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">फुल्ल खटनाळुये दे</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">मैं डोळदा रिहा</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">सूरमेयाँ च सूरमे और हिमाचल के शूरवीर योद्धा।<br />यदाकदा </span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">'</span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">फेस बुक</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">' </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">पर </span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">'</span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">ज़रा सुनिए तो</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">' </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">करके कुछ न कुछ सुनाते रहते हैं।</span></span></td></tr></tbody></table><span lang="EN-GB" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";"><br /></span></p><p class="MsoNormal">
</p><p></p>PahariDayarhttp://www.blogger.com/profile/05854496107478887563noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-597693412087092884.post-72278973826265811682023-06-06T04:00:00.006+05:302023-06-06T04:00:00.158+05:30यादां फौजा दियां<p> </p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://indianexpress.com/article/lifestyle/art-and-culture/in-letter-and-spirit-indian-soldiers-world-war-one-angeli-sowani-exhibition-mumbai-5653568/" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;" target="_blank"><img border="0" data-original-height="422" data-original-width="759" height="223" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiCNLdIoNgyUv89lESBUl148CgumzdrMAKiR6oYFdO_dW5N7FJRbBkvhK8zKQs1kzsvgHgnZyyjRw6BOutnDsyVHGq_NZ3COnPSPNwAOoW11mnqJVwfIuuY3bMUmva6qmHa2c-VNEyAeiscxVtGhGDpwgFtsjDYLkiTj3EAGKA8w5jx-byWDjk000aJ/w400-h223/32%20image.jpg" width="400" /></a></div><br /><p></p><p></p><p align="center" class="MsoNormal" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; text-align: center;"><span style="font-size: medium;"><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI">फौजियां दियां जिंदगियां दे बारे च असां जितणा जाणदे</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif">, </span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI">तिसते जादा जाणने दी तांह्ग असां जो रैंह्दी है। रिटैर फौजी भगत राम मंडोत्रा होरां फौजा दियां अपणियां यादां हिंदिया च लिखा दे थे। असां तिन्हां गैं अर्जी लाई भई अपणिया बोलिया च लिखा। तिन्हां स्हाड़ी अर्जी मन्नी लई। हुण असां यादां दी एह् लड़ी सुरू कीती है</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif">, </span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI">दूंई जबानां च। पेश है इसा लड़िया दा <b>बतह्उआं</b></span><b> </b><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI">मणका। मूह्रली तस्वीर पैह्ले विश्व युद्ध च फौजियां दियां चिट्ठियां दी है। एह् अंजली सोवानी दी प्रदर्शनी दी <a href="https://indianexpress.com/article/lifestyle/art-and-culture/in-letter-and-spirit-indian-soldiers-world-war-one-angeli-sowani-exhibition-mumbai-5653568/" target="_blank">इंडियन एक्सप्रेस</a> च छपियो खबरा ते लइह्यो है, साभार। </span></span></p><p></p><p align="center" class="MsoNormal" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px; text-align: center;"><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="font-size: 14.85px;"><br /></span></p><p align="center" class="MsoNormal" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px; text-align: center;"><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="font-size: 14.85px;"></span></p><h3 style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; margin: 0px; position: relative; text-align: center;"><span style="background-color: #0c343d;"><span style="color: #0c343d;">.....................................................................</span></span></h3><p class="MsoNormal" style="text-align: left;"></p><p align="center" class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: center;"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">समाधियाँ
दे परदेस च (बत्हमीं कड़ी)</span></b></p><p align="center" class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: center;"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";"><br /></span></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%; text-align: justify;">लुम्पो च रैह्णे दे दौरान, जिंञा ही संझा
दे टैमें हेड क्लर्क साहब ऑफिस ते निकळदे, असाँ भी अपणी-अपणी मेजाँ पर पइह्याँ फाइलाँ
जो समेटी करी अपणे तिस रह्णे दे कमरे च चली जाँदे थे।</span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%; text-align: justify;"> </span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%; text-align: justify;">तित्थू असाँ दा बाकायदा इक रूटीन होंदा था जिसदे असाँ सारे आदी होई
चुक्केह्यो थे। मैं, इक हौळदार दे तौर पर, तिस कमरे च रैह्णे वाळा सब्भते सीनियर जुआन
था।</span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%; text-align: justify;"> </span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%; text-align: justify;">जिंञा
ही मैं अपणे बूट उतारदा, लाँस नायक कॄष्ण कुमार यादव चुपचाप, अद्धे तिकर कटोह्यो टिन
दे कनस्तर च तत्ता पाणी पायी करी मेरे मंजे साह्म्णे रखी दिंदे। मैं अपणे हत्थ-पैर तत्ते पाणियें नै सेकी करी कनै
तौलिये नै खरा की पूंह्जीं करी चारपाइया पर बैठी जाँदा कनै अपणिया घरेवाळिया जो चिट्ठी
लिखणा लगी पोंदा। तिस दौरान बाकी सारे जुआन
बारी-बारी, पाणी बदळी-बदळी करी, अपणे-अपणे हत्थ-पैर सेकी लैंदे थे। लाँस नायक यादव, दो नंबर दा निप्पळ लग्गेह्यो, बड़े
जेहे बर्नर वाळे कैरोसीन दे स्टोव पर कनस्तर च पाणी गर्म करी नै रखदे थे।</span><span style="font-family: Kokila, sans-serif; text-align: justify;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">जिंञा ही मैं चिट्ठी लिखणा बैठदा, लाँस
नायक यादव नापी करी इक-इक पेग यानी कि सट्ठ मिलीलीटर व्हिस्की, ब्राँडी जाँ रम, जे
भी तिस बग्त होंदी, सारेयाँ दे गिलासाँ च पाई करी साह्म्णे रखी दिंदे थे। तिसदे परंत
सैह् तिस बिच कुनकुना पाणी मिलायी दिंदे थे।<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>तिन्हाँ जो पता होंदा था कि कुसदे गिलास च कितणा कि पाणी पाणा है। मैं चिट्ठी
लिखदे बग्त, बिच-बिच<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>चुस्की लगांदा रैंह्दा।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>किछ देर परंत चिट्ठी भी लिखोयी जाँदी कनै गिलास
भी खाली होयी जाँदा। जिंञा ही मैं चिट्ठी बंद करी नै चिपकाई दिंदा, सैह् प्लेटाँ च
गर्मागर्म खाणा प्रीह् (परोसी) दिंदे थे।</span><span style="font-family: Kokila, sans-serif;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">मैं तकरीबन डिढ़ साल तिकर अरुणाचल प्रदेश
दे तवाँग जिले च पोणे वाळे लुम्पो च रिहा था। सैह् अजकले साँह्ईं मोबाइल दा जमाना नीं
था। तित्थू ते मैं अपणी घरवाळी जो हर दिन इक चिट्ठी लिखदा था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>तिस बग्त मेरी घरवाळी हिमाचल प्रदेश दे हमीरपुर
च रैंह्दी थी जित्थू मेरे दोह्यो बच्चे केंद्रीय विद्यालय च पढ़दे थे।</span><span style="font-family: Kokila, sans-serif;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">मैं ताँ तित्थू ते हर रोज इक चिट्ठी लिखदा
था अपर मेरिया घरवाळिया जो कई-कई दिन तिकर मेरी कोई भी चिट्ठी नीं मिलदी थी कनै कुसी-कुसी
रोज ताँ तिन्हाँ जो पंज-छे चिट्ठियाँ इक्कठियाँ ही मिली जाँदियाँ थियाँ।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मेरियाँ चिट्ठियाँ दी तरतीब जाणने ताँईं मेरिया
घरेवाळिया जो पै</span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">ह्</span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">लैं सारियाँ चिट्ठियाँ खोलणा पोंदियाँ थियाँ
फिरी सैह् तिन्हाँ दे अंदर लिखियाँ तारीखां दे जरिये तिन्हाँ जो सिलसिलेवार रखी नै
पढ़दे थे ताँ जाई ने गल्ल बणदी थी।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>जा</span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">ह्</span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">लू मेरियें घरवालियें मिंजों अपणी प्रॉब्लम
दस्सी ताँ मैं अपणी हर चिट्ठी ते बा</span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">ह्</span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">रले पासैं इक कूणे पर चिट्ठी दा नंबर लिखणा
शुरू करी दित्ता।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>तिसते तिन्हाँ जो चिट्ठियाँ
सिलसिलेवार रखणे च सहूलियत होणा लगी। जदैह्ड़ी मेरियाँ चिट्ठियाँ मिलदियाँ थियाँ मेरी
घरवाळी तैह्ड़ी ही तिन्हाँ दा जवाब लिखी नै अगले दिन तिस्सेयो 'लैटर बॉक्स' च पाई दिंदे
थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मैं अपणी घरवाळी जो ग्लायी रक्खेह्या था
कि मेरी चिट्ठी चाहे मिल्ले न मिल्ले,<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>तिन्हाँ
जो हर इतवार जो मिंजो<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>हर हालत च इक चिट्ठी
लिखणी ही लिखणी है। मेरी इस गल्ल पर सैह्<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>हमेशा
हर्फ-ब-हर्फ अमल करदे रैह् थे।</span><span style="font-family: Kokila, sans-serif;"> </span></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjJj17ajPs-UKQozvTQAs_zZvgCo62Kh2Scz_o7QXYTokb8i4O3oegms2aKo67MGlO7xBtbuPZGjcwK79kA9aRnq3vZLFGlWEPFhlhxKT2dka_AhacWH0-d3kJBK3ppgttl-20av63lAPhOzHVBvkZyLUFMm-gg4kRepuRekCm2WCpgdUkvXZV1A4Ns/s225/32%20images%20(9).jpeg" imageanchor="1" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="225" data-original-width="225" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjJj17ajPs-UKQozvTQAs_zZvgCo62Kh2Scz_o7QXYTokb8i4O3oegms2aKo67MGlO7xBtbuPZGjcwK79kA9aRnq3vZLFGlWEPFhlhxKT2dka_AhacWH0-d3kJBK3ppgttl-20av63lAPhOzHVBvkZyLUFMm-gg4kRepuRekCm2WCpgdUkvXZV1A4Ns/w200-h200/32%20images%20(9).jpeg" width="200" /></a></div><p></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">तिन्हाँ दिनाँ च सरहदां पर तैनात फौजियाँ
जो हर महीनें अट्ठ इनलैंड लेटर मुफ्त मिलदे थे। तिन्हाँ च चार लेटर लाल रंग दे कनै
चार लेटर हरे रंग दे होंदे थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>लाल रंग दे
लेटर यूनिट च सेंसर होंदे थे जद कि हरे रंग दे लेटर बेस च सेंसर होंदे थे। अपणी पलटण
ताँईं तिन्हाँ लेटराँ दी सप्लाई खातिर फील्ड पोस्ट ऑफिस जो हर महीनें डिमांड भेजणा
मेरी जिम्मेदारी च शामिल था। मैं कायदे मुताबिक हर महीनें ताँईं, पिछले महीनें दे अखीरी
दिन पलटण च हाजिर फौजियाँ दिया गिणतिया दे बेस पर, डिमांड भेजी करी तिन्हाँ लेटराँ
जो मंगुआंदा था कनै चारेह्यो बैट्रियाँ दे दफ्तराँ च तिन्हाँ दे जुआनाँ जो बंडणे ताँईं
भेजी दिंदा था। लेटराँ जो सेंसर करने ताँईं हर बैट्री ते ऑथराइज़्ड अफसराँ (ऑफिसर कनै
जेसीओ) दे नाँ यूनिट के पार्ट वन ऑर्डराँ च छपदे थे।</span><span style="font-family: Kokila, sans-serif;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">समै-समै पर बैट्री दफ्तराँ च जाई करी मैं
दिक्खदा था कि सारे जुआन अपणे ताँईं ऑथराइज़ गिणती च लेटराँ दा इस्तेमाल नीं करदे थे।
सारेयाँ दफ्तराँ च फौजी लेटर बड़ी गिणती च इंञा ही पई रैंह्दे थे। मैं तित्थू ते दूंहीं
किस्मा दे किछ लेटर चुक्की करी लई ओंदा था।</span><span style="font-family: Kokila, sans-serif;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">हर दिन सारियाँ बैट्रियाँ ते सेंसर कित्तेह्यो
लेटर लाँस नायक कृष्ण कुमार यादव होराँ व्ह्ली आई जाँदे थे। तिसते परंत लाँस नायक यादव
सारेयाँ लेटराँ जो मेरे मेजे गास रखी दिंदे थे।<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>मैं यूनिट दे एडजुटेंट ते सेंसर दी मोहर लैंदा कनै तिसा जो तिन्हाँ सारेयाँ
लेटराँ उप्पर इक तय जगह पर लगायी दिंदा था। मेरा कम्म होई जाणे ते परंत डिस्पैचर तिन्हाँ
लेटराँ जो चिपकाई करी, होर डाक कन्नै, फील्ड पोस्ट आफिस च पोस्ट करने ताँईं लई जाँदा
था। हरे रंग दे लेटर जेह्ड़े बेस च सेंसर होंदे थे, तिन्हाँ जो लिखणे वाळे खुद ही चिपकाई
करी दिंदे थे। तिन्हाँ जो यूनिट च नीं खोलया जाँदा था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span style="font-family: Kokila, sans-serif;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">हर लेटर दे पिछले पासैं भेजणे वाळे दा नंबर,
रैंक, नाँ कनै लेटर च इस्तेमाल कित्ती गयी भाषा दा नाँ लिखेह्या होंदा था। लेटर भेजणे
वाळे जो कन्नै ही इक डिक्लेरेशन पर साइन करना होंदे थे जिसदा मतलब था कि तिस लेटर दे
अंदर तिन्नी फौज दे बारे च कोई जाणकारी नीं लिखिह्यो है।</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 150%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: 14pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 150%;"><o:p> </o:p></span></p>
<p></p><h3 style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; margin: 0px; position: relative; text-align: center;"><span style="background-color: #0c343d;"><span style="color: #0c343d;">.....................................................................</span></span></h3><p class="MsoNormal" style="text-align: left;"></p><p align="center" class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: center;"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">समाधियों
के प्रदेश में (बतीसवीं कड़ी)</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 150%;"><o:p></o:p></span></b></p><p align="center" class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: center;"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";"><br /></span></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">लुम्पो प्रवास के दौरान जैसे ही संध्या
के समय, हेड क्लर्क साहब ऑफिस से निकलते, हम
भी अपनी-अपनी मेजों में पड़ी फाइलों को समेट कर अपने उस रहने के कमरे में चले
जाते थे। वहाँ हमारी एक नियमित दिनचर्या हुआ
करती थी जिसके सभी अभ्यस्त हो चुके थे। मैं, एक हवलदार के रूप में, उस कमरे में रहने
वाला सबसे </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">व</span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">रिष्ठ सैनिक था। जैसे ही मैं अपने बूट उतारता
लाँस नायक </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">कृ</span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">ष्ण कुमार यादव चुपचाप, आधे तक कटे टिन
के कनस्तर में गर्म पानी डाल कर मेरी चारपाई के सामने रख देते। मैं अपने हाथ-पैर गर्म पानी से सेक कर और अच्छी
तरह से तौलिए के साथ पोंछ कर चारपाई पर बैठ जाता और अपनी पत्नी को पत्र लिखना शुरू
कर देता। उसी दौरान शेष सभी जवान बारी-बारी, पानी बदल-बदल कर, अपने-अपने हाथ-पैर सेक
लेते थे। लाँस नायक यादव, दो नंबर का निप्पल
लगे, बड़े से बर्नर वाले केरोसीन स्टोव पर कनस्तर में पानी गर्म करके रखते थे। </span><span style="font-family: Kokila, sans-serif;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">जैसे ही मैं पत्र लिखने बैठता, लाँस नायक
यादव नाप कर एक-एक पेग अर्थात् साठ मिलीलीटर व्हिस्की, ब्राँडी अथवा रम में से जो भी
उस समय उपलब्ध होता, सभी के गिलासों में डाल कर सामने रख देते थे। तत्पश्चात वे उसमें
गुनगना पानी मिला देते थे। उन्हें पता होता था किसके गिलास में कितना पानी डालना है।
मैं पत्र लिखते समय बीच-बीच में चुस्की लगता रहता। कुछ देर में पत्र समाप्त हो जाता
और गिलास भी खाली हो जाता। जैसे ही मैं पत्र को बंद करके चिपका देता, वे प्लेटों में
गर्मागर्म खाना परोस देते थे।</span><span style="font-family: Kokila, sans-serif;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">मैं तकरीबन डेढ़ साल तक अरुणाचल प्रदेश के
तवाँग जिले में स्थित लुम्पो में रहा था। उन दिनों आजकल की तरह मोबाइल का जमाना नहीं
था। वहाँ से मैं अपनी धर्मपत्नी को हर दिन एक पत्र लिखा करता था। उस समय मेरी धर्मपत्नी
हिमाचल प्रदेश के हमीरपुर में रहती थीं जहाँ मेरे दोनों बच्चे केंद्रीय विद्यालय में
पढ़ा करते थे।</span><span style="font-family: Kokila, sans-serif;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">मैं तो वहाँ से प्रतिदिन एक पत्र लिखता
था परंतु मेरी पत्नी को कई-कई दिनों तक मेरा कोई भी पत्र नहीं मिलता था और किसी-किसी
दिन तो उन्हें पांच-छह पत्र एक साथ ही मिल जाते थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मेरे पत्रों का क्रम जानने के लिए मेरी धर्मपत्नी
को पहले सभी पत्र खोलने पड़ते थे फिर वे उन के अंदर लिखी तिथियों के आधार पर उन्हें
क्रमबद्ध कर के पढ़तीं तब जाकर कहीं बात बनती थी।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>जब मेरी धर्मपत्नी ने मुझे अपनी इस समस्या से अवगत
कराया तो मैंने अपने हर पत्र के बाहर एक कोने में पत्र संख्या लिखना आरंभ कर दी। जिससे
उन्हें पत्रों को क्रमबद्ध करने में सुविधा होने लगी। जिस दिन मेरे पत्र मिलते थे मेरी
धर्मपत्नी उसी दिन उनका जवाब लिख कर दूसरे दिन उसे 'लैटर बॉक्स' में डाल देती थीं।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मैंने अपनी धर्मपत्नी को बता रखा था कि मेरा पत्र
मिले या न मिले, उन्हें हर रविवार को मुझे हर हालत में पत्र लिखना ही लिखना है।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>इस बात का वे हमेशा अक्षरशः पालन करती रही थीं।</span><span style="font-family: Kokila, sans-serif;"> </span></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEixp5l6Lg3A710x1uLUaSDtTfZFpkZnZtZx-Qc7qxZlGo1jd2wbmBQEDPq2syoPoVyjSrg6aILYTFQf0MwtYxteDDrONYFoTGu2_hxSyHiBSe4JjTeKHaKPaRZ16k8XTd4wFw53wOwe_3RPQpR6AMbGNWxDI_2R-Shv3_6wrgVOyoTwQqd5jNdfB-R0/s225/32%20images%20(8).jpeg" imageanchor="1" style="clear: right; float: right; margin-bottom: 1em; margin-left: 1em;"><img border="0" data-original-height="225" data-original-width="225" height="225" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEixp5l6Lg3A710x1uLUaSDtTfZFpkZnZtZx-Qc7qxZlGo1jd2wbmBQEDPq2syoPoVyjSrg6aILYTFQf0MwtYxteDDrONYFoTGu2_hxSyHiBSe4JjTeKHaKPaRZ16k8XTd4wFw53wOwe_3RPQpR6AMbGNWxDI_2R-Shv3_6wrgVOyoTwQqd5jNdfB-R0/s1600/32%20images%20(8).jpeg" width="225" /></a></div><br /><p></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">उन दिनों अग्रिम स्थानों पर तैनात सैनिकों
को हर महीने आठ अंतर्देशीय सैनिक पत्र निःशुल्क मिला करते थे। उनमें चार पत्र लाल रंग
के और चार पत्र हरे रंग के होते थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>लाल रंग
के पत्र यूनिट में सेंसर होते थे जब कि हरे रंग के पत्र बेस में सेंसर होते थे। अपनी
पलटन के लिए उन पत्रों की आपूर्ति हेतु फील्ड पोस्ट ऑफिस को हर महीने मांगपत्र भेजना
मेरी जिम्मेदारी में शामिल था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मैं नियमानुसार
हर महीने के लिए, पिछले महीने के अंतिम दिन पलटन में उपस्थित सैनिकों की संख्या के
आधार पर, मांग पत्र भेज कर उन पत्रों को प्राप्त करता था और चारों बैट्रियों के कार्यालयों
में उनके जवानों को वितरित करने के लिए भेज देता था। पत्रों को सेंसर करने के लिए हर
बैट्री से अधिकृत अधिकारियों (अफसर व जेसीओ) के नाम यूनिट के भाग-1 आदेशों में प्रकाशित
होते थे।</span><span style="font-family: Kokila, sans-serif;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">समय-समय पर बैट्री कार्यालयों में जा कर
मैंने देखा था कि सभी जवान अपने लिए अधिकृत संख्या में पत्रों का प्रयोग नहीं करते
थे। सभी कार्यालयों में सैनिक पत्र काफी मात्रा में यूं ही पड़े रहते थे। मैं वहाँ
से दोनों प्रकार के कुछ पत्र उठा कर ले आता था।</span><span style="font-family: Kokila, sans-serif;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">प्रतिदिन सभी बैट्रियों से सेंसर किये हुए
पत्र लाँस नायक कृष्ण कुमार यादव के पास पहुंच जाते थे। उसके बाद लाँस नायक यादव सभी
पत्रों को मेरे टेबल पर लाकर रख देते थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मैं
यूनिट के एडजुटेंट से सेंसर की मोहर लेता और उसे उन सभी पत्रों पर निर्धारित स्थान
पर लगा देता था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मेरा काम हो जाने के उपराँत
डिस्पैचर उन पत्रों को चिपका कर अन्य डाक के साथ फील्ड पोस्ट आफिस में पोस्ट करने के
लिए ले जाता था। हरे रंग के पत्र, जो बेस में सेंसर होते थे, उन्हें लिखने वाले स्वयं
ही चिपका कर देते थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उन्हें यूनिट में नहीं
खोला जाता था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span style="font-family: Kokila, sans-serif;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">हर पत्र की पिछली तरफ प्रेषक का नंबर, रैंक,
नाम और पत्र में प्रयुक्त भाषा का नाम लिखा हुआ होता था। प्रेषक को साथ ही छपी एक घोषणा
पर भी हस्ताक्षर करने होते थे जिसका आशय यह होता था कि अपने उस पत्र के अंदर उसने सेना
से संबंधित कोई जानकारी नहीं लिखी है।<span style="font-size: 14pt;"> </span></span></p><p></p><table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg0WrJd1Y96Om7wgC9CTxoPcmp2XGrLa1BnQz2xx_3ZQvlCXCypcFZvVgt5TkhzrStHp1VDl8-xfPggnyKAKLyV4y5TdYxVLjJSMO24JWhUqMv9B97juhs7OpBHUUQ6eo4YAP7yXjM9auhHSYIafiB2jR6b3UvXFmGVampFcyuGim5Dha1wfwIHwZEk/s451/B%20R%20M%20Passport.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="451" data-original-width="451" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg0WrJd1Y96Om7wgC9CTxoPcmp2XGrLa1BnQz2xx_3ZQvlCXCypcFZvVgt5TkhzrStHp1VDl8-xfPggnyKAKLyV4y5TdYxVLjJSMO24JWhUqMv9B97juhs7OpBHUUQ6eo4YAP7yXjM9auhHSYIafiB2jR6b3UvXFmGVampFcyuGim5Dha1wfwIHwZEk/w200-h200/B%20R%20M%20Passport.jpg" width="200" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><span style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: x-small;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 11.5px;">हिमाचल प्रदेश के जिला काँगड़ा से संबन्ध रखने वाले भगत राम मंडोत्रा एक सेवानिवृत्त सैनिक हैं। उनकी</span><span style="line-height: 11.5px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 11.5px;">प्रकाशित पुस्तकें हैं </span><span lang="HI" style="line-height: 11.5px;">―</span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 11.5px;"> <br /> </span></span><span style="background-color: white; color: #333333; font-family: Kokila, sans-serif; font-size: x-small;"><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">जुड़दे</span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;"> </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">पल</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">रिह्ड़ू खोळू</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">चिह्ड़ू मिह्ड़ू</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">परमवीर गाथा..</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">फुल्ल खटनाळुये दे</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">मैं डोळदा रिहा</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">सूरमेयाँ च सूरमे और हिमाचल के शूरवीर योद्धा। <br />यदाकदा </span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">'</span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">फेस बुक</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">' </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">पर </span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">'</span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">ज़रा सुनिए तो</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">' </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">करके कुछ न कुछ सुनाते रहते हैं।</span></span></td></tr></tbody></table><br />PahariDayarhttp://www.blogger.com/profile/05854496107478887563noreply@blogger.com6tag:blogger.com,1999:blog-597693412087092884.post-79393817074720597622023-05-06T04:00:00.001+05:302023-05-06T04:00:00.149+05:30यादां फौजा दियां<table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhQ6G1W3Z-Lt7RwvJDdfiddmKe_aGZAcMOG3gapsOT1vaOC421l9yDzzV7FM_O3KjcULJoMvVuLkkK4bDg11_nVF7co4Uigo1Xya6FcdMiUG3JNO3Cb-ovmwNM8pfPUphCS4Of8gzMIFjS4zp203Mfqs6YnWrosx6DHl9G_7upLyZJSTEilt07ubATE/s1232/31%20WhatsApp%20Image%202023-04-29%20at%208.21.14%20AM.jpeg" imageanchor="1" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="1232" data-original-width="838" height="400" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhQ6G1W3Z-Lt7RwvJDdfiddmKe_aGZAcMOG3gapsOT1vaOC421l9yDzzV7FM_O3KjcULJoMvVuLkkK4bDg11_nVF7co4Uigo1Xya6FcdMiUG3JNO3Cb-ovmwNM8pfPUphCS4Of8gzMIFjS4zp203Mfqs6YnWrosx6DHl9G_7upLyZJSTEilt07ubATE/w273-h400/31%20WhatsApp%20Image%202023-04-29%20at%208.21.14%20AM.jpeg" width="273" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><span style="font-size: x-small;">लुम्पो में ऑफिस स्टाफ 1989 : <br />बायें से क्रमशः 1. हेड क्लर्क 2. डिस्पैचर 3. नायक (क्लर्क) राम मेहर यादव 4. हवलदार (क्लर्क) भगत राम 5. नायक (क्लर्क) रघुवीर यादव</span></td></tr></tbody></table><br /><p align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px;">फौजियां दियां जिंदगियां दे बारे च असां जितणा जाणदे</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px;">, </span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px;">तिसते जादा जाणने दी तांह्ग असां जो रैंह्दी है। रिटैर फौजी भगत राम मंडोत्रा होरां फौजा दियां अपणियां यादां हिंदिया च लिखा दे थे। असां तिन्हां गैं अर्जी लाई भई अपणिया बोलिया च लिखा। तिन्हां स्हाड़ी अर्जी मन्नी लई। हुण असां यादां दी एह् लड़ी सुरू कीती है</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px;">, </span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px;">दूंई जबानां च। पेश है इसा लड़िया दा <b>इक्तुह्उआं</b></span><b style="color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px;"> </b><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px;">मणका।</span></p><p align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px;"><br /></span></p><p align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px;"></span></p><h3 style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; margin: 0px; position: relative; text-align: center;"><span style="background-color: #0c343d;"><span style="color: #0c343d;">.....................................................................</span></span></h3><p align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><b><span lang="EN-GB" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">समाधियाँ
दे परदेस च </span></b></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">जिंञा कि मैं पैहलैं भी जिक्र कित्तेह्या
है कि अरुणाचल प्रदेश दे तवाँग जिले च पोणे वाले लुम्पो च मेरी यूनिट दी हेडकुआटर बैट्री
कनै तिसा सोगी 'पापा' कनै 'क्यूबेक' दो लड़ाकू बैट्रियाँ तैनात थियाँ। तीजी लड़ाकू बैट्री यानी कि 'रोमियो' बैट्री असाँ
ते होर भी अग्गैं नीलिया च तैनात थी। लुम्पो च सारे दफ्तर, स्टोर, कुक हॉउस कनै रिहायशी
सेल्टर तवाँग दे पासैं पोणे वा</span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">ळि</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">या
पहाड़े दिया ढळाना पर बणेह्यो थे। रेजिमेंट
दा मेन ऑफिस, जिस च मैं कम करदा था, ढळान दे उपरले हेस्से च पोंदा था। तिसते उप्पर कनै वक्खले पासैं किछ पराणे बंकर थे। सब्भते उप्परले पासैं रेजिमेंट दा मंदर था। </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">यूनिट प्योर अहीर जाति दी थी। अहीर खास
करी नै भगवान श्रीकृष्ण जो पूजदे हन्न, इस करी नै तित्थू सिर्फ मंदर ही था। होरनाँ यूनिटाँ साँह्ईं गुरुद्वारा साहिब नीं था। फौज दियाँ यूनिटाँ च सब्भना धर्मां दे पूजा स्थान
होंदे हन्न। पीस टैम दियाँ फौजी छौणियाँ च मस्जिद कनै चर्च भी होंदे हन्न, जित्थू हर
तु</span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">हा</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">र कनै दूजे खास मौकेयाँ पर, छौणी च पोंणे
वाळियाँ सब्भना यूनिटाँ दे मुसलमान कनै ईसाई जुआन जाँदे हन्न। </span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">ब</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">खरे-</span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">ब</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">खरे धर्मां देयाँ जुआनाँ दी गिणती दे हिसाबे
नै यूनिट च धर्मगुरू यानी कि पंडत, ज्ञानी, मौलवी वगैरा तैनात कित्ते जाँदे हन्न। फौज च धर्मगुरु बणने ताँईं इक खास म्तिहान पास करना
पोंदा है कनै इक तय कोर्स पूरा करना होंदा है। सैह् फौज च सिद्धे जूनियर कमीशंड ऑफिसर
दे रूप च शामिल कित्ते जाँदे हन्न। तिन्हाँ दा छोटे ते छोटा रैंक 'नायब सूबेदार' होंदा
है। धर्मगुरु छोटे हथियार चलाणे ताँईं ट्रैंड
होंदे हन्न। सैह् आमतौर पर चिट्टा कुर्ता, पजामा जाँ धोती पहनदे हन्न अपर कई खास मौकेयाँ
पर सैह् आम </span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">फौ</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">जी बर्दी च भी नजर आयी जाँदे हन्न, जिस
च तिन्हाँ दे रैंक भी लग्गेह्यो होंदे हन्न।</span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">म्हारा दफ्तर जिस शेल्टर च था तिस च पै</span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">ह्</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">लैं दो बड़े कमरे पोंदे थे। तिन्हाँ कमरेयाँ नै लगदा त्रीया इक निक्का जेहा
कमरा था। तिस आयताकार झोंपड़े दियाँ कंधाँ लकड़ी दियाँ मोह्डाँ गड्डी नै तिन्हाँ पर मेखाँ
नै नाळीदार टीन लगाई करी बणाइयाँ थियाँ। उपरा
ते सैह् झोंपड़ा नाळीदार टीन कन्नै छाह्या था।
झोंपड़े दी छत इतणी दमदार थी कि भारी बर्फबारी दा बोझ झेली लैंदी थी। झोंपड़े
दी उच्चाई तकरीबन 9-10 फुट थी। पहले कमरे च ओंण, तिस आयताकार झोंपड़े दे संगड़े कनारे
दे पासैं बणे दरबाजे ते होयी करी होंदा था। तिस कमरे च यूनिट दे एडजुटेंट दा दफ्तर
था। मेजर रैंक दे यूनिट एडजुटेंट इक मुसलमान फौजी अफसर थे। दूजे कमरे च हेड क्लर्क समेत तिन्न होर क्लर्क कनै डिस्पैचर कम्म करदे थे। पै</span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">ह्</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">ले
कनै दूजे कमरे दी गभली कंध च इक दरवाजा दूंहीं कमरेयाँ जो अप्पू च जोड़दा था। दूजे
कमरे च ओंणे-जाँणे ताँईं, पहाड़ दी ढळाण दे पासैं इक दरबाजा था।
तिस दरबाजे ते बाहर निकळी करी त्रीये छोटे जेहे कमरे दे अंदर जायी सकदे थे।
क्लर्कां दे दफ्तर वाळे कमरे दे फर्श च लकड़िया दे तकरीबन तिन्न-साढ़े तिन्न फुट उच्चे खुंड गड्डी नै तिन्हाँ उप्पर, कम्में
ओणे जोगे नीं रैह्यो, होआई जहाज ते सप्लाई गिराणे दे कम्म ओंणे वाळे ''स्किड बोर्ड'
लगायी नै जुगाड़ मेज बणाह्यो थे।</span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">त्रीये छोटे जेहे कमरे च लकड़ियाँ दे खुंड
गड्डी करी 'स्किड बोर्ड' कनै बणिह्याँ तिन्न जुगाड़ चारपाइयाँ थियाँ। तिन्हाँ उप्पर
हेसियन क्लॉथ (जूट) दे बणे</span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">ह्</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">यो
कनै नरेळां देयाँ रेश्याँ कन्नै भरेह्यो ऊबड़खाबड़ जुगाड़ गद्दे बिछेह्यो थे। तिन्हाँ तिन्न जुगाड़ चारपाइयाँ पर मैं इक होर क्लर्क कनै डिस्पैचर कन्नै सोंदा
था। इक क्लर्क दूजेयाँ जुआनाँ कन्नै इक बड्डे शेल्टर च सोंदा था। हेड क्लर्क साहब दे
रै</span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">ह्</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">णे दा इंतजाम, जूनियर कमीशंड अफसराँ ताँईं
लग्ग बणेह्यो झोंपड़े च था।</span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">उत्तरप्रदेश दे रैह्णे वाळे लाँस नायक
(ऑपरेटर रेडियो) कृष्ण कुमार यादव, डिस्पैचर कनै डिस्पैच राइडर, दूंहीं दा रोल नभाँदे
थे। सैह्, तुआर कनै गजटेड छुट्टियाँ जो छड्डी,
हर रोज डाक तियार करी नै भ्यागा दस बजे दे करीब, हेडकुआटर 77 माउंटेन ब्रिगेड (चिंडिट)
जो चली जाँदे थे। तित्थू सैह्, ब्रिगेड हेडकुआटर
दी डाक तिन्हाँ दे डिस्पैचर जो देयी दिंदे कनै बाकी लोकल यूनिटाँ दी डाक तित्थू तिन्हाँ
ताँईं बणेह्यो लग्ग-लग्ग खाँनेयाँ च पाई दिंदे थे। सैह् ब्रिगेड हेडकुआटर दे डिस्पैचर
ते अपणी यूनिट दी डाक कनै अपणी </span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">यू</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">निट
दे खाने च पइह्यो लोकल यूनिटाँ दी डाक कट्ठी करी नै, सेना डाक सेवा कोर दे तहत चलदे फील्ड पोस्ट आफिस च जायी
करी यूनिट ताँईं बाहर ते आई डाक लई नै यूनिट च मुड़ी ओंदे थे।</span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">लाँस नायक (ऑपरेटर रेडियो) कृष्ण कुमार
यादव इक जोशीले, हंसमुख कनै तेजतर्रार 25-26 वरिह्याँ दे नौजुआन थे।</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">
</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">दोपहराँ
परंत ऑफिस च अपणा कम्म तौळा ही छोड़ी नै सैह् कन्नै लगदे, रैह्णे दे कमरे च राती दे
खाणे-पीणे दा जुगाड़ करना चली जाँदे थे। भ्यागा दा</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">
</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">ब्रेकफास्ट
कनै दोपहराँ दा खाणा असाँ छोटे जेहे नाळुए दे पार बणेह्यो हेडकुआटर बैट्री दे कुक हाउस
नै लगदे झोंपड़नुमा डाइनिंग हॉल च जाई नै खाँदे थे। अपर रात दा खाणा असाँ अपणे कमरे
च ही खाँदे थे।</span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></p><h3 style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; margin: 0px; position: relative; text-align: center;"><span style="background-color: #0c343d;"><span style="color: #0c343d;">.....................................................................</span></span></h3><p class="MsoNormal" style="text-align: center;"><b><span lang="EN-GB" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">समाधियों
के प्रदेश में (इकतीसवीं कड़ी)</span></b><b><span lang="EN-GB" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></b></p><p align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><b><span lang="EN-GB" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span></b></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">जैसा कि मैंने पहले भी जिक्र किया है कि
अरुणाचल प्रदेश के तवाँग जिले में पड़ने वाले लुम्पो में मेरी यूनिट की हेडक्वार्टर
बैट्री और उसके साथ 'पापा' और 'क्यूबेक' दो लड़ाकू बैट्रियाँ तैनात थीं। तीसरी लड़ाकू बैट्री अर्थात 'रोमियो' बैट्री हमसे
और भी आगे नीलिया में तैनात थी। लुम्पो में सभी कार्यालय, भंडार, कुक हॉउस और रिहायशी
</span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">शे</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">ल्टर तवाँग की ओर पड़ने वाली पहाड़ की ढलान
पर बने हुए थे। रेजिमेंट का मुख्य कार्यालय,
जिसमें मैं काम करता था, ढलान के ऊपरी भाग में स्थित था। उससे ऊपर और बगल में कुछ पुराने बंकर थे। सबसे ऊपर की ओर रेजिमेंट का मंदिर था। </span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;">यूनिट विशुद्ध अहीर जाति की थी। अहीर विशेषकर
भगवान श्रीकृष्ण को पूजते हैं अतः वहाँ केवल मंदिर ही था।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;">अन्य यूनिटों की तरह गुरुद्वारा साहिब नहीं था।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;">सेना की यूनिटों में सर्वधर्म स्थल होते हैं।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;">शांतिकालीन सैनिक छावनियों में मस्जिद और चर्च भी
होते हैं, जहाँ हर रविवार और अन्य विशेष अवसरों पर, छावनी में स्थित सभी यूनिटों के
मुस्लिम और ईसाई सैनिक जाते हैं।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;">विभिन्न धर्मों
के जवानों की संख्या के आधार पर यूनिट में धर्म गुरू अर्थात पंडित, ज्ञानी, मौलवी इत्यादि
तैनात किए जाते हैं।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;">सेना में धर्मगुरु बनने
के लिए एक विशेष परीक्षा पास करनी पड़ती है और एक निर्धारित पाठ्यक्रम पूरा करना पड़ता
है। वे सेना में सीधे जूनियर कमीशंड ऑफिसर के रूप में सम्मिलित किए जाते हैं। उनका
न्यूनतम रैंक 'नायब सूबेदार'</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;">होता है।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;">धर्मगुरु छोटे हथियार चलाने में भी प्रशिक्षित होते
हैं।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;"> </span><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;">वे अक्सर सफेद कुर्ता, पजामा अथवा धोती
पहनते हैं परन्तु कई विशेष अवसरों पर वे सामान्य सैनिक बर्दी में भी देखे जा सकते हैं
जिसमें उनके रैंक भी लगे होते हैं।</span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">हमारा ऑफिस जिस शेल्टर में था उसमें पहले
दो मुख्य बड़े कमरे थे। उन कमरों से सटा हुआ
तीसरा एक छोटा सा कमरा था। उस आयताकार झोंपड़े
की दीवारें लकड़ी की बल्लियाँ गाड़ कर उनपर कीलों से नालीदार टिन लगा कर बनाई गयी थीं।
ऊपर से वह झोंपड़ा नालीदार टिन से छाया हुआ था।
झोंपड़े की छत इतनी मज़बूत थी कि भारी बर्फबारी का बोझ सह लेती थी। झोंपड़े की
ऊंचाई तकरीबन 9-10 फुट थी। पहले कमरे में प्रवेश, उस आयताकार झोंपड़े के संकरे किनारे
की ओर बने दर</span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">वा</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">जे से हो कर था। उस कमरे में यूनिट के एडजुटेंट
का ऑफिस था। मेजर रैंक के यूनिट एडजुटेंट एक मुस्लिम सैन्य अधिकारी थे। दूसरे कमरे में हेड क्लर्क सहित तीन अन्य क्लर्क
और डिस्पैचर काम करते थे। पहले और दूसरे कमरे
के बीच की दीवार में बना एक दर</span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">वा</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">जा
दोनों कमरों को आपस में जोड़ता था। दूसरे कमरे में आने-जाने के लिए पहाड़ की ढलान की
तरफ एक दर</span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">वा</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">जा था। उस दर</span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">वा</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">जे
से बाहर निकल कर तीसरे छोटे से कमरे के अंदर जाया जा सकता था। क्लर्कों के ऑफिस वाले
कमरे के फर्श में लकड़ी के लगभग तीन-साढ़े तीन
फुट ऊंचे खूंटे गाड़ कर उन पर, प्रयोग करने योग्य न रह गये, हवाई जहाज से सप्लाई
गिराने के काम आने वाले 'स्किड बोर्ड' लगा कर जुगाड़ मेज बनाये हुए थे।</span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt;">तीसरे छोटे से कमरे में खूंटे गाड़ कर 'स्किड
बोर्ड' से बनी तीन जुगाड़ चारपाइयाँ थीं। उन पर हेसियन क्लॉथ (जूट) से बने और नारियल
के रेशों से भरे ऊबड़खाबड़ जुगाड़ गद्दे बिछे हुए थे। उन तीन जुगाड़ चारपाइयों पर, मैं
एक अन्य क्लर्क और डिस्पैचर के साथ सोता था। एक क्लर्क दूसरे जवानों के साथ एक बड़े
से शेल्टर में सोता था। हेड क्लर्क साहब के रहने का इंतजाम, जूनियर कमीशंड अधिकारियों
के लिए अलग बनाये गये झोंपड़ों में था।</span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">उत्तरप्रदेश से संबंध रखने वाले लाँस नायक
(ऑपरेटर रेडियो) कृष्ण कुमार यादव, डिस्पैचर और डिस्पैच राइडर, दोनों की भूमिका निभाते
थे। वे, रविवार और राजपत्रित अवकाश को छोड़ कर, प्रतिदिन डाक तैयार करके प्रातः 10
बजे के आसपास, मुख्यालय 77 प</span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">र्व</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">तीय ब्रिगेड (चिंडिट) में चले जाते थे। वहाँ वे, ब्रिगेड मुख्यालय की डाक उनके डिस्पैचर
को दे देते और शेष स्थानीय यूनिटों की डाक वहाँ उनके लिए निर्धारित अलग-अलग खानों में
डाल देते थे। वे ब्रिगेड मुख्यालय के डिस्पैचर से अपनी यूनिट
की डाक और अपनी </span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">यू</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">निट के खाने में पड़ी स्थानीय यूनिटों की
डाक एकत्रित करके, सेना डाक सेवा कोर के तत्वावधान में स्थापित फील्ड पोस्ट आफिस में
जाकर यूनिट के लिए बाहर से आई डाक लेकर यूनिट में वापस आ जाते थे।</span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">लाँस नायक (ऑपरेटर रेडियो) कृष्ण कुमार
यादव एक ऊर्जावान, हंसमुख और होशियार 25-26 वर्षीय नवयुवक थे। दोपहर बाद ऑफिस में अपना
काम जल्दी से निपटा कर वे साथ सटे अपने रिहायशी कमरे में रात के खाने-पीने का प्रबंध
करने चले जाते थे। सु</span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">ब</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">ह का ब्रेकफास्ट और दोपहर का खाना हम छोटे
से नाले के उस पार बने हेडक्वार्टर बैट्री के कुक हाउस के साथ सट्टे झोंपड़नुमा डाइनिंग
हॉल में जाकर खाते थे। परंतु रात का खाना हम अपने कमरे में ही खाते थे।</span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><img border="0" data-original-height="451" data-original-width="451" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjH7y-jG3h6tQwvbmfMCCjoAzdm06a_9sa3XFhlRu4X4KfrpZpoBH2ePM-ZPukVk8DKUJjL-Cww1urfY1ipQHtjSbCHlK7gumKArQQoS49J4ygmdG5lwkOZDfgvM8qN9ZRbg27nC_pdVFhz3tdXbyg36Cwql4cIQTKwVOIlTIccCBe1bOFX8-gXNUjA/w200-h200/B%20R%20M%20Passport.jpg" style="margin-left: auto; margin-right: auto;" width="200" /></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><span style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: x-small;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 11.5px;">हिमाचल प्रदेश के जिला काँगड़ा से संबन्ध रखने वाले भगत राम मंडोत्रा एक सेवानिवृत्त सैनिक हैं। उनकी</span><span style="line-height: 11.5px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 11.5px;">प्रकाशित पुस्तकें हैं </span><span lang="HI" style="line-height: 11.5px;">―</span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 11.5px;"> </span></span><span style="background-color: white; color: #333333; font-family: Kokila, sans-serif; font-size: x-small;"><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">जुड़दे</span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;"> </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">पल</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">रिह्ड़ू खोळू</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">चिह्ड़ू मिह्ड़ू</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">परमवीर गाथा..</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">फुल्ल खटनाळुये दे</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">मैं डोळदा रिहा</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">सूरमेयाँ च सूरमे और हिमाचल के शूरवीर योद्धा। यदाकदा </span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">'</span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">फेस बुक</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">' </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">पर </span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">'</span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">ज़रा सुनिए तो</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">' </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">करके कुछ न कुछ सुनाते रहते हैं।</span></span></td></tr></tbody></table></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br /></p><p></p>PahariDayarhttp://www.blogger.com/profile/05854496107478887563noreply@blogger.com2tag:blogger.com,1999:blog-597693412087092884.post-23616499734761773182023-04-19T20:30:00.003+05:302023-04-19T20:30:31.957+05:30कुशल कुमार दियां तिन कवतां <p></p><div style="text-align: center;"> <a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgTo1Z_XSoQ__RGERBI_ADZadZomIazSo2I7Id7ENqRf0htUi8BXl5OBMjZ_U1W6Kt5wZVHg78uvx6FXNC9sUkNhxVxe3encZBf6JHUTBPzsXzdYMHFBe-LyRcAQ-uNc6_rgeUC_34PR6Camw8583AMNKaEuIIqJcn6JRP59BXeclQJKjdzcb0E0sEx/s1600/Harbir.jpeg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em; text-align: center;"><img border="0" data-original-height="1115" data-original-width="1600" height="279" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgTo1Z_XSoQ__RGERBI_ADZadZomIazSo2I7Id7ENqRf0htUi8BXl5OBMjZ_U1W6Kt5wZVHg78uvx6FXNC9sUkNhxVxe3encZBf6JHUTBPzsXzdYMHFBe-LyRcAQ-uNc6_rgeUC_34PR6Camw8583AMNKaEuIIqJcn6JRP59BXeclQJKjdzcb0E0sEx/w400-h279/Harbir.jpeg" width="400" /></a></div><br /><p></p><p><br /></p><p></p><p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><b><span lang="HI" style="background-color: #20124d; font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 14pt;"><span style="color: #ffa400;"> ।। गल ।। </span></span></b></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">गल गलोई
नैं</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">सुणी ने
समझोई जाए</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">समझोई
नें मनोई जाए</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">ता कुत्थी
जाई नैं गल</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">गल बणदी</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p> </o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">बजन-भार
होणा चाही दा</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">सोच</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">, <span lang="HI">समझ</span>, <span lang="HI">अरथ कनैं बचार </span></span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">जरूरी
नीं है</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">वजन गल्ला
च नीं</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">गलाणे
आळे ब्हाल </span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">होणा
चाही दा</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">पैसयां
दा</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">बाहीं दा</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">सत्ता दा</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">कुर्सिया
दा</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">लोकां दियां भावनां दा</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p> </o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">ता गल्ला
दी बी जरूरत नीं होंदी </span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">गल्ला बगैर
बी गल बणी जांदी</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">गलाणे
बगैर ही लोग समझी जांदे</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">बिछी
जांदे</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">गल्ला दा
क्या है </span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">कम होणा
चाही दा।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p> </o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">गल्ला
बंद होईया</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">ता सदियां
बीती गईयां</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">ज्हांरा
साल पैह्लें</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">कृष्णे
ते बाद </span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">बुध</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">महावीर</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">मुहम्मद</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">, <span lang="HI">यीशू गलाये थे</span></span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">नानक
कबीर सूफी औलिये</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">बी गलाई
ने चली गै</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">जाह्लू
बी कोई गलाणा लगदा</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">म्हाणू ताड़ियां
बजाणा लगी पोंदा</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">ताड़ियां
दियां ऊआजा च</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">गल्ल
गुआची जांदी।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p> </o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">हारी-फारी
माह्णुए दे हत्थें</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">इक सोठी
ही रही जांदी</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">अपणियां
अपणिया मह्यीं </span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">खेदणे
ताईं<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">या भेडां
साही दुड़कणे ताईं।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p> </o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><b><span lang="HI" style="background-color: #351c75; font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 14pt;"><span style="color: #ffa400;"> ।। उड़ चलिए ।। </span></span></b></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">पता नीं
एह्</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">क्या गल
है</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">असां
अपणे आपे ते</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">खुश नीं
हन</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">न
अपणियां भासां जुबानां ते</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">न
अपणियां पढ़ाईयां स्कूलां ते </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">न अपणयां
लोकां</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"> न समाजां ते</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">न मोह्ले
ते</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">न वातावरणे ते </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">न जमीना
ते</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">न अंबंरे ते </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">न होआं
ते न मौसमां ते</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">न अपणया ग्रां-शेह्रां
ते</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">न नयाआं
कनैं इनसाफां ते</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">चौबी
पैह्र <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">करमां
कनैं भागां जो</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">सरकारां
कनैं हुक्मरानां जो </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">गाळीं
दिंदे रैंह्दे</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">लोकां
दियां भीड़ा कनैं पीड़ा ते </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">खुदगर्जी</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">खिंजां कनैं
धरीड़ा ते</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">बची ने
चलदे कनैं जळदे रैंह्दे</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">असां जो
लगदा </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">असां
नरके च हन</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">सुअर्ग
ता वदेशां च है</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">हर कोई
दौड़या </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">इसा
जिंदगिया दे बेदखल होई<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">सुअर्गें
पूजणे ताईं</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">सुअर्गे
च सुरां-सोमस </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">कनैं
हूरां मिलदियां</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">इह्यां
लगदा सुअर्ग कोई </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">मरदाना
जगीर-जायदाद है</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">जीणे च
बी</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">सुअर्गे च बी</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">लोक बी
गलांदे कनै</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">एही गल
ठीक लगदी</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">सुअर्ग
नरक ऐत्थू ही हन</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">जे मरीका</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">कनेडा </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">यूरोप
च<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">बणया-बणाया
मिल्ला दा</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">ता छड्डा
इस नरके </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">चला करिए
कोई जुगाड़</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">उड़
चलिए।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="EN-US" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p> </o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><b><span lang="HI" style="background-color: #351c75; font-family: "Lohit Devanagari", sans-serif; font-size: 14pt;"><span style="color: #ffa400;"> ।। खिड़की ।। </span></span></b></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">असां
छोटे थे</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">ता सफरे
च </span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">खिड़किया
वाळिया सीटा</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">तांई
रौंदे थे</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p> </o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">खिड़की
इक्क होअे</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">याणें दो
चार </span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">ता
घुळी-घुळी पौंदे थे</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">मार कटाई
होई जांदी थी</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">हारी-फारी
मा बुढ़े </span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">थपड़ां
नैं फैसला करदे थे</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">बक्खें
हटा डोल बैठा</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">कुसी जो
नी मिलणी खिड़की</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p> </o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">हुणके
याणे खिड़किया बह्खी</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">दिक्खदे
भी नीं</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">तिन्हां
जो कोई रस नीं है</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">खिड़किया
ते सुझदिया</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">बाह्रलिया
दुनिया च</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">पहाड़ां</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">नदियां</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">बणां</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">बगीच्यां च</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">दूरे-दूरे
तिकर खेतरां च लगियां फसलां च</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">खेतरां च
कम करदेयां करसाणा च</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">पटरिआ
कनैं चलदियां सड़कां</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">हटियां</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">, <span lang="HI">दुकानां</span>,<span lang="HI"> बजारां</span>, <span lang="HI">मकानां
च </span></span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">गोळ गोळ
घुमदिया धरती च</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">कुदरता
दे बदलोंदयां रंगां च</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">तिन्हां
भाल है इक्क दुआरी </span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">इक्क
अपणी दुनिया है</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">जगमग
तारे हरी भरी धरती</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">इक्की
दूए ने गल्लां करदे</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">फुल</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">,<span lang="HI"> पंछी</span>,<span lang="HI"> पंखेरू </span></span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p> </o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">कुत्ते</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">, <span lang="HI">बिल्ले</span>, <span lang="HI">भालू</span>, <span lang="HI">हाथी</span>,
<span lang="HI">शेर</span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">बांदर</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">, <span lang="HI">माह्णू</span>, <span lang="HI">निक्के याणे</span>, </span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">कारां</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">, <span lang="HI">रेलां बसां हुआई जहाज </span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">पर
जाह्लू बजार बिच्च आई जांदा</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">यांणे
मुबाईले दी चोट देई दिंदे</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">रोणा लगी
पौंदे</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">एह्
बच्पणा है</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">हौलें
हौलें बच्चे दिया</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">इसा
दुनिया </span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">बजारे च
गुआची जाणा है</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">तिन्नीं
बडे होई जाणा है।</span><span style="font-family: "Lohit Devanagari",sans-serif; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></p><div style="text-align: right;"> (मूह्रली तस्वीर : हरबीर मनकू) </div><p></p><table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: left;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg7-Ovm7oVL1wuJoxnuKpmSVj-cbvAa3mltKRbN4AesRN0XzoLoc3IWgjN7rNXXyEOzOGh0tbTTZdgXtiFa4oQiOKBdF9EDYMak7rTYyuM_9SwShF3LtYsWGbr4XZ-fXScO5rMG884UOzrxBH2WSJnYQkW-VmUtrvjPA7SJSKrjMTnZKgUNSGLTDtTP/s744/Kushal%20Kumar%201%20.jpg" imageanchor="1" style="clear: left; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="744" data-original-width="599" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg7-Ovm7oVL1wuJoxnuKpmSVj-cbvAa3mltKRbN4AesRN0XzoLoc3IWgjN7rNXXyEOzOGh0tbTTZdgXtiFa4oQiOKBdF9EDYMak7rTYyuM_9SwShF3LtYsWGbr4XZ-fXScO5rMG884UOzrxBH2WSJnYQkW-VmUtrvjPA7SJSKrjMTnZKgUNSGLTDtTP/w161-h200/Kushal%20Kumar%201%20.jpg" width="161" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">कुशल कुमार<br /><span style="font-size: x-small;">हिमाचल का रस लेकर मुंबई में पले बढ़े, <br /><b>मुठ भर अंबर</b> द्विभाषी कविता संग्रह के ख्यात कवि <br />और हिमाचल मित्र (2005-2010) के संपादक </span><span style="font-size: x-small;"> </span></td></tr></tbody></table><br />PahariDayarhttp://www.blogger.com/profile/05854496107478887563noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-597693412087092884.post-24740170493924567952023-04-06T04:00:00.001+05:302023-04-06T04:00:00.204+05:30यादां फौजा दियां<p style="text-align: center;"> <table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEizl7e2Ppo8-WghSvdz5zcht-t9Nq6dzteeMZTjsRsrw9mLuh0ul3GhhxQD2dVnuc_ajBtGgGjfPtfiDxBuCHdJA3coOiKSpawk468nStUnCihsvD_ZW62v0ybWaRIBhMehTqFKqrCfzHhyeoR0pu9nQQegV543wORL7wvPYx5XN4y8HcHWDIryVW8-/s1280/30%20WhatsApp%20Image%202023-04-03%20at%208.30.58%20PM.jpeg" imageanchor="1" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="811" data-original-width="1280" height="254" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEizl7e2Ppo8-WghSvdz5zcht-t9Nq6dzteeMZTjsRsrw9mLuh0ul3GhhxQD2dVnuc_ajBtGgGjfPtfiDxBuCHdJA3coOiKSpawk468nStUnCihsvD_ZW62v0ybWaRIBhMehTqFKqrCfzHhyeoR0pu9nQQegV543wORL7wvPYx5XN4y8HcHWDIryVW8-/w400-h254/30%20WhatsApp%20Image%202023-04-03%20at%208.30.58%20PM.jpeg" width="400" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"></td></tr></tbody></table><br /></p><p align="center" class="MsoNormal" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px; line-height: normal; text-align: center;"><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="font-size: 14.85px;">फौजियां दियां जिंदगियां दे बारे च असां जितणा जाणदे</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="font-size: 14.85px;">, </span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="font-size: 14.85px;">तिसते जादा जाणने दी तांह्ग असां जो रैंह्दी है। रिटैर फौजी भगत राम मंडोत्रा होरां फौजा दियां अपणियां यादां हिंदिया च लिखा दे थे। असां तिन्हां गैं अर्जी लाई भई अपणिया बोलिया च लिखा। तिन्हां स्हाड़ी अर्जी मन्नी लई। हुण असां यादां दी एह् लड़ी सुरू कीती है</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="font-size: 14.85px;">, </span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="font-size: 14.85px;">दूंई जबानां च। पेश है इसा लड़िया दा <b>तीह्उआं</b></span><b style="font-size: 14.85px;"> </b><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="font-size: 14.85px;">मणका।</span></p><p style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px;"></p><h3 style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; margin: 0px; position: relative; text-align: center;"><span style="background-color: #0c343d;"><span style="color: #0c343d;">.....................................................................</span></span></h3><p></p><p align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">समाधियाँ दे परदेस च </span></b></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari"; text-align: justify;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">अरुणाचल प्रदेश दे लुम्पो
च पोस्टिंग दे टैमे मिंजो आर्मी </span><span lang="HI" style="line-height: 115%;">क्लर्क्स </span><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">ट्रेनिंग स्कूल, औरंगाबाद (महाराष्ट्र) च हेड क्लर्क ड्यूटी कोर्स ताँईं
भेज्या गिया था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>तिस<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>कोर्स ताँईं कुसी दी उम्मीदवारी दा फैसला आर्टिलरी
रिकॉर्डज, नासिक रोड कैंप च कित्तेया जाँदा था।<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>उम्मीदवार चुणने ताँईं, होरनीं शर्ताँ कन्नै, सीनियोरिटी दा खास वजन होंदा था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>औरंगाबाद पोंह्ची करी उम्मीदवाराँ जो अगले दिन इक
लिखित म्तिहान देणा पोंदा था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मेरी यूनिट जो
तिस कोर्स ताँईं मेरे चुणे जाणे दी खबर देणे वाळिया चिट्ठिया च साफ-साफ लिखोह्या था
कि मिंजो तित्थू खूब पढ़ी नै तियार होयी करी जाणा था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>जेकर तिस म्तिहान च कोई फेल होई जाँदा था ताँ तिस्सेयो
तिस कोर्स ते क</span><span lang="HI" style="line-height: 115%;">ढी </span><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">दिंदे थे कनै वापस यूनिट च
घली दिंदे थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>नायब सूबेदार बणने ताँईं तिस
कोर्स जो पास करना इक जरूरी शर्त होंदी थी।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">तित्थू कम्म दा बोझ ज्यादा
होणे दिया वजह ते मिजों तिस कोर्स दे एंट्रेंस एग्जाम ताँईं तियारी करने ताँईं टैम
नकाळणा मुश्कल होआ दा था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मेरे कमाण अफसर
इसा गल्ला जाणदे थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मिंजो व्ह्ली प्रैक्टिकल
गियान था पर इम्तिहान ताँईं थ्योरैटिकल गियान होणा भी बहोत जरूरी था। लुम्पो च मिजों
व्ह्ली कोई मटीरियल नीं था जिस्सेयो पढ़ी करी मैं अपणा थ्योरैटिकल गियान बद्धायी सकदा।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>हाँ, तित्थू मेनुअल ऑफ मिलिट्री लॉ दे चारेह्यो
वॉल्यूम कनै डिफेंस सर्विसेज रेगुलेशंस (डी एस आर) दे दोह्यो वॉल्यूम थे जिन्हाँ पर
मैं टैम मिलणे पर नजर मारी लैंदा था।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">सैह् कोर्स छे हप्तेयाँ दा
था। मैं कमाण अफसर दे अग्गैं अरज कित्ती कि मिंजो कोर्स खत्म होणे ते परंत घर जाणे
ताँईं बीह् दिनाँ दी कैजुअल लीव दित्ती जाए जेह्ड़ी मंजूर होयी गयी थी।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>तिसते मिंजो लुम्पो ते इक बरी ही थल्लैं लोह्णा
पोणा था। जिंञा कि मैं पहलैं भी इस गल्ल दा जिक्र कित्तेह्या है कि मिजों तिन्हाँ पहाडाँ
गास चढ़णे च कोई मुश्कल नीं होंदी थी अपर उतरने च जाह्नूं बड़े दुखदे थे।</span><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">सैह् कोर्स फौज दे तमाम आर्म्स
कनै सर्विसेज दे चुणेह्यो हौळदार क्लर्कां ताँईं था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मैं दोपहराँ परंत औरंगाबाद पोंह्ची गिया था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>तित्थू किछ लोक मेरे पैह्ले ते वाकम थे जिन्हाँ
सौगी मैं तिस स्कूल च तकरीबन पंद्रह साल पैह्लैं अपणी रंगरूटी दी नौ महिनेयाँ दी एडवाँस्ड
ट्रेनिंग पूरी कित्तिह्यो थी।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>तिन्हाँ कन्ने
गल्लबात करी नै मिजों पता चल्लेया था कि अगले दिनैं होंणे वाळे म्तिहान च ऑब्जेक्टिव
टाइप सुआल ओंणे वाळे थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>तिन्हाँ च कइयाँ व्ह्ली
चार पंज-पंज कागद थे जिन्हाँ च सुआल कनै तिन्हाँ दे जवाब टाइप कित्तेह्यो थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मैं कइयाँ ते लई करी खडोतैं-खड़ोतैं ही तिन्हाँ
कागदाँ पर नजर मारी जिसते मेरी जाणकारी ताजी होयी गयी। तित्थू तकरीबन सौ दे अक्ख-बक्ख
हौळदार आह्यो थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>अगलैं दिनैं म्तिहान होया
कनैं मैं पास होई गिया। म्तिहान दा नतीजा निकळने परंत चार-पंज हौळदार चैंपियन बणाये
गै जिन्हाँ च इक मैं भी था। जिसदा मतलब था कि मैं ठीक-ठाक नंबर लई करी पास होह्या था।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">तित्थू जेह्ड़ा किछ भी इंस्ट्रक्टर
पढाँदे थे, मैं तिस्सेयो ध्यान लगायी नै सुणी-समझी करी स्कूल च ही चलदा-फिरदा दोहराई
लैंदा था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मते लोक देर राती तिकर पढ़दे रैंह्दे
थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मैं चैन दी निंदर सोंदा था। आखिर कोर्स
खत्म होया, फाइनल टेस्ट होया कनैं सारेयाँ जो अपणियाँ-अपणियाँ यूनिटाँ च भेजी दित्ता
गिया।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>म्तिहान दा रिजल्ट यूनिटाँ जो भेज्या
जाणा था। मिंजो व्ह्ली लीव सर्टिफिकेट था इस ताँईं मैं सिद्धा अपणे गाँओं चला गिया।
</span><span lang="HI" style="line-height: 115%;">छु</span><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">टी कट्टी नै रेल</span><span lang="HI" style="line-height: 115%;">गडि</span><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">या च बैठी करी असम दे मीसामारी ट्राँजिट कैम्प च पोंह्ची गिया।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>तित्थु ते फौजी गडियाँ दे काफले च तवाँग ताँईं<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>चली पिया। रस्ते च सेसा नाँयें दिया ठाहरी ते पहलैं
पोणे वाळे 'कर्नल मोड़' च अपणे जाण-पछाण दे गुजरी चुक्केह्यो कर्नल अनिल दामोदर धरप
होराँ दिया समाधिया जो सलूट कित्ता था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>कर्नल
साहब होराँ दे बारे च मैं इसा लड़िया दे पंजमें, छठे कनै पंद्रह्में मणकेयाँ च जिक्र
कित्तेह्या है।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">तवाँग च पोंह्ची नै, तिस इलाके
दे होआ-पाणी च ढळनें परंत, मैं किछ होर साथियाँ सोगी, इक ट्रक 1 टन च बैठी नै 'गोरसम'
जाई रिहा। तित्थू ते लुम्पो ताँईं पैदल चढ़ाई चढ़नी पोंदी थी। तिस चढ़ाई च कई जगहाँ पर
शार्ट कट थे। तित्थू शार्ट कट मारना इक खतरनाक कम्म होंदा था अपर समै कनै मेहनत दी
भली-चंगी बचत होई जाँदी थी। शार्ट कट मारने ताँईं कुत्थी दरख्ताँ दियाँ जडाँ जो ताँ
कुत्थी ड़ाळियाँ जो पकड़ी करी उप्पर गोह्णा पोंदा था।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">तैह्ड़ी चढ़ाई चढ़दे बग्त, तकरीबन
अद्धे रस्तैं, मिंजो जिमिथांग दे नेडैं अपणी यूनिट दे कमाण अफसर, उपकमाण अफसर कनै कुआटर
मास्टर मेजर सुंदर दास कबीर होराँ मिल्ले। सैह् ज़िमीथांग ते लुम्पो वापस जाह्दे थे।
मैं कमाण अफसर होराँ जो सलूट कित्ता। तिन्हाँ सलूट दा जवाब देई करी मिंजो ते पुच्छेया,
"आ गये?"</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">"हाँ, सर" मैं अपणे
फुल्लेह्यो साह जो काबू करने दी कोसस करदे होयें जवाब दित्ता।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">"घर में सब ठीक हैं?"</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">"जी, सर।"</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">तिन्हाँ औरंगाबाद वाळे कोर्स
दे बारे च किछ भी नीं पुच्छेया। तिसते मिंजो लग्गेया कि कुत्थी मेरा रिजल्ट खराब नीं
रिहा होये। किछ दूर तिकर ताँ मैं तिन्हाँ पिच्छैं-पिच्छैं चलदा रिहा अपर जिंञा ही चौड़ा
रस्ता मिल्लेया, मैं तिन्हाँ गाँह होयी गिया। मेजर कबीर होराँ भी मिजों कन्नै-कन्नै
चलणा लग्गे। चाणचक सैह् मिजों ते पुच्छणा लग्गे, "ओ मुन्नू, तू कोर्स च फर्स्ट
कैंह् नीं आया?"</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">"सर, मैं समझेया नीं!"
मैं तिन्हाँ पासैं हैरान होयी करी दिक्खणा लग्गा।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">"मुन्नू, तू सारे कोर्स
च सेकंड आह्या, मिंजो तिज्जो पर फक्र है" मेजर साहब होराँ मिंजो दस्सेया था।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">(मेजर सुंदर दास कबीर होराँ
हिमाचल प्रदेश दे हमीरपुर ते थे। तिन्हाँ दी दुःखद मौत अरुणाचल प्रदेश च ही होयी थी।
तिसा घटना दा जिक्र मैं इसा लड़िया दे पचीह्मे मणके च कित्तेह्या है।)</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">मैं खुस होया था कि मैं पास
होयी गिह्या था। यूनिट च पोंह्ची करी पता चल्लेया था कि औरंगाबाद दे तिस स्कूले ते
कमाण अफसर होराँ जो इस मामले च इक डी.ओ (डेमी ऑफिसियल) लेटर आह्या था।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">आर्मी क्ल</span><span lang="HI" style="line-height: 115%;">र्क्स </span><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">ट्रेनिंग स्कूल, औरंगाबाद (महाराष्ट्र) च सारेयाँ
फौजी क्लर्कां जो अपणी सर्विस दे दौरान घट ते घट दो बरी जाणा ही पोंदा था। पहली बरी
सैह् तित्थू नौ महीनेंयाँ दी शुरआती ट्रेनिंग पूरी करी नै सिपाही क्लर्क बणदे थे कनै
दूजी बरी छे हप्तेयाँ दा 'हेड क्ल</span><span lang="HI" style="line-height: 115%;">र्क्स </span><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">डयूटीज' कोर्स पूरा करी नै हौळदार क्लर्क नायब सूबेदार
बणने ताँईं इक जरूरी शर्त पूरी करी लैंदे थे।<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>जिंञा कि मैं इसा लड़िया दे चौबह्मे मणके च दस्सेह्या है, पहले नौ महीनेंयाँ
दी ट्रेनिंग दे दौरान सारेयाँ रंगरूटाँ जो ‘माइनर स्टाफ ड्यूटीज' पढ़ाइयाँ जाँदियाँ
थियाँ।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>फौजी अफसराँ जो सैही ‘स्टाफ ड्यूटीज'
स्टाफ कॉलेज च पढ़ाये जाणे दा रूल है।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>इसदे
इलावा तित्थू ‘मिलिट्री लॉ' कनै जनरल इंग्लिश पढ़ाये जाँदे थे, कन्नै ही टाइपिंग दी
घणी प्रेक्टिस करायी जाँदी थी।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>यूनिट दी डॉक्यूमेंटेशन
दी विस्तार च जाणकारी दित्ती जाँदी थी कनै तिसदी प्रेक्टिस करायी जाँदी थी। छे हप्तेयाँ
दी दूजी ट्रेनिंग दे दौरान टाइपिंग कनै जनरल इंग्लिश जो छड्डी करी बाकी बचेह्याँ दूजे
सब्जेक्टाँ कनै ऑफिस मनेजमेंट पर जोर दित्तेया जाँदा था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>फौज पर होणे वाळे खर्च जो घट करने दी कार्रवाई दे
चलदे भारत सरकारें तिस स्कूल जो सन् 1993-94 दे आसपास डिसबैंड करी दित्ता था जिसदा
फौज दे क्लर्कां दे स्टैण्डर्ड पर बुरा असर पिया था। हुण फौजी क्लर्क अपणे-अपणे ट्रेनिंग
सेंटराँ च ही ट्रेंड कित्ते जाँदे हन्न।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">कंप्यूटराँ दे चलण ते अज्जकल सैह् कई कम्म फौजी अफसर
करदे सुझदे हन्न जिन्हाँ जो म्हारे बग्ताँ च क्लर्क करदे थे।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;"><o:p><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"> </span></o:p></span></p>
<h3 style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; margin: 0px; position: relative; text-align: center;"><span style="background-color: #0c343d;"><span style="color: #0c343d;">.....................................................................</span></span></h3><p align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">समाधियों के प्रदेश में (तीसवीं कड़ी)</span></b></span><b><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;"><o:p><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"> </span></o:p></span></b></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">अरुणाचल प्रदेश के लुम्पो
में सेवाकाल के दौरान मुझे आर्मी </span><span lang="HI" style="line-height: 115%;">क्लर्क्स </span><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">ट्रेनिंग स्कूल, औरंगाबाद (महाराष्ट्र) में हेड क्लर्क ड्यूटी पाठ्यक्रम
(कोर्स) के लिए भेजा गया था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उस<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>कोर्स के लिए किसी की पात्रता का निर्णय तोपखाना
अभिलेख, नासिक रोड कैम्प में लिया जाता था।<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>प्रत्याशी चुनने का मुख्य मापदंड, अन्य शर्तों के साथ, उसकी </span><span lang="HI" style="line-height: 115%;">व</span><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">रिष्ठता होता था।<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>औरंगाबाद पहुंच कर अगले दिन प्रत्याशियों को एक लिखित प्रवेश परीक्षा से गुजरना
पड़ता था। मेरी यूनिट को उस पाठ्यक्रम के लिए मेरे चयन की सूचना देने वाले पत्र में
स्पष्ट तौर पर लिखा था कि मुझे वहाँ अच्छी तरह पढ़ाई करके तैयार हो कर जाना था। अगर
उस प्रवेश परीक्षा में कोई फेल हो जाता था तो उसे उस पाठ्यक्रम में शामिल न करके वापस
यूनिट में भेज दिया जाता था। नायब सूबेदार बनने के लिए इस पाठ्यक्रम को पास करना एक
अनिवार्य शर्त हुआ करती<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>थी।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">वहाँ कार्यभार अधिक होने के
कारण मुझे उस पाठ्यक्रम की प्रवेश परीक्षा के लिए तैयारी के लिए समय निकालना कठिन हो
रहा था। मेरे कमान अधिकारी इस बात से परिचित थे। मेरे पास व्यावहारिक ज्ञान तो था पर
परीक्षा के लिए सैद्धांतिक ज्ञान होना अति जरूरी था। लुम्पो में मेरे पास कोई सामग्री
नहीं थी जिसे पढ़ कर मैं अपना सैद्धांतिक ज्ञान बढ़ा पाता। हाँ, </span><span lang="HI" style="line-height: 115%;">व</span><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">हाँ मेनुअल ऑफ मिलिट्री लॉ के चारों खंड और डिफेंस सर्विसेज
रेगुलेशंस (डी एस आर) के दोनों खंड उपलब्ध थे जिन पर में समय मिलने पर नजर डाल लेता
था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">वह पाठ्यक्रम छह सप्ताह का
था। मैंने कमान अधिकारी से प्रार्थना की कि मुझे कोर्स की समाप्ति के बाद घर जाने के
लिए बीस दिन का आकस्मिक अवकाश दिया जाए जिसे स्वीकार कर लिया गया था। इससे मुझे लुम्पो
से एक ही बार नीचे उतरना पड़ना था। जैसा कि मैंने पहले भी इस बात का जिक्र किया है
कि मुझे उन पहा</span><span lang="HI" style="line-height: 115%;">ड़ों </span><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">पर चढ़ने में कोई कठिनाई नहीं
होती थी परंतु उतरने में घुटने बहुत दर्द करते थे।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">वह पाठ्यक्रम थलसेना की समस्त
आर्म्स और सर्विसेज के चयनित हवलदार क्लर्कों के लिए था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मैं दोपहर बाद औरंगाबाद पहुंच गया था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>वहाँ कुछ लोग मेरे पूर्व परिचित थे जिनके साथ मैंने
उसी स्कूल में तकरीबन पन्द्रह वर्ष पहले अपनी रंगरूटी का नौ मास का अग्रिम प्रशिक्षण
पाया था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उनसे बातचीत करके मुझे पता चला कि
अगले दिन होने वाली परीक्षा में ऑब्जेक्टिव टाइप प्रश्न आने वाले थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उनमें से कईयों के पास चार पांच-पांच कागज थे जिनमें
प्रश्न और उनके उत्तर टाइप किये हुए थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मैंने
कई लोगों से ले कर खड़े-खड़े वे पेपर पढ़े जिससे मेरी जानकारी तरोताजा हो गयी।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>वहाँ तकरीबन सौ के आसपास हवलदार आये थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>अगले दिन परीक्षा हुई और मैं पास हो गया। परीक्षा
परिणाम के बाद चार पांच 'चैंपियन' मनोनीत किये गये जिनमें एक मैं भी था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>जिसका अर्थ था कि मैं अच्छे नंबर लेकर पास हुआ था।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">वहाँ जो कुछ भी इंस्ट्रक्टर
पढ़ाते थे मैं उसे ध्यान से सुन-समझ कर स्कूल में ही चलते फिरते दोहरा लेता<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>था। कई लोग देर रात तक पढ़ते रहते थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मैं आराम की नींद सोता था। अन्ततः कोर्स समाप्त
हुआ, फाइनल टेस्ट हुआ और सभी को अपनी-अपनी यूनिटों में भेज दिया गया।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>परीक्षा परिणाम बाद में यूनिटों को भेजा जाना था।
मेरे पास </span><span lang="HI" style="line-height: 115%;">छुट्</span><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">टी का प्रमाणपत्र था अतः मैं
वहाँ से सीधा अपने गाँव चला गया।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>छूटी काट
कर रेलगाड़ी में बैठ कर असम के मीसामरी ट्राँजिट कैम्प में पहुंचा।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>वहाँ से सैनिक कॉन्वॉय में तवाँग के लिए रवाना हुआ।
रास्ते में सेसा नामक स्थान से पहले पड़ने वाले 'कर्नल मोड़' पर मैंने अपने परिचित स्वर्गीय
कर्नल अनिल दामोदर धरप की समाधि को सेल्यूट किया था। कर्नल साहब के बारे में मैंने
इसी श्रृंखला की पांचवीं, छठी और पन्द्रहवीं कड़ी में ज़िक्र किया है।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">तवाँग में पहुंच कर अनुकूलन
की प्रक्रिया से गुजरने के उपराँत, मैं कुछ अन्य साथियों के साथ, एक ट्रक 1 टन में
गोरसम पहुंचा।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>वहाँ से लुम्पो के लिए पैदल
चढ़ाई चढ़नी पड़ती थी। उस चढ़ाई में कई जगहों पर शार्ट कट थे। वहाँ शार्ट कट मारना एक जोख़िम
भरा काम था परंतु समय<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>और श्रम की अच्छी खासी
बचत हो जाती थी।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>शार्ट कट मारने के लिए कहीं
</span><span lang="HI" style="line-height: 115%;">वृ</span><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">क्षों की जडों तो कहीं टहनियों को पकड़ कर ऊपर चढ़ना पड़ता था।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">चढ़ाई चढ़ते समय तकरीबन आधे
रास्ते में, जिमिथांग के पास, मुझे अपनी यूनिट के कमान अफसर, उपकमान अफसर व क्वार्टर
मास्टर मेजर सुंदर दास कबीर मिले। वे ज़िमीथांग से लुम्पो लौट रहे थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मैंने कमान अफसर को सैल्यूट किया। उन्होंने सैल्यूट
का जवाब दे कर मुझ से पूछा, "आ गये?"</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">"हाँ, सर"<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मैंने अपनी फूली हुई सांस को काबू करने का प्रयास
करते हुए जवाब दिया।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">"घर में सब ठीक हैं?"</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">"जी, सर।"</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">उन्होंने औरंगाबाद वाले कोर्स
के बारे में कुछ भी नहीं पूछा। उससे मुझे लगा कि कहीं मेरा रिजल्ट खराब न रहा हो।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>कुछ दूरी तक तो मैं उनके पीछे-पीछे चलता रहा परंतु
जैसे ही चौड़ा रास्ता मिला मैं उनसे आगे हो गया।<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>मेजर कबीर भी मेरे साथ-साथ चलने लगे।<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>अचानक वे कहने लगे, "ओ मुन्नू, तू कोर्स च फर्स्ट कैंह् नीं आया?"</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">"सर, मैं समझेया नीं!"
मैं उनकी तरफ हैरान होकर देखने लगा।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">"मुन्नू, तू सारे कोर्स
च सेकंड आह्या, मिंजो तिज्जो पर फक्र है" मेजर साहब ने मुझे बताया था।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">(मेजर सुंदर दास कबीर हिमाचल
प्रदेश के हमीरपुर से थे। उनका दुःखद देहाँत अरुणाचल प्रदेश में ही हुआ था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उस घटना का जिक्र मैंने इस शृंखला की पच्चीसवीं
कड़ी में किया है।)</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">मैं खुश हुआ था कि मैं पास
हो गया था। यूनिट में पहुंच कर पता चला था, औरंगाबाद के उस स्कूल से कमान अधिकारी महोदय
के पास इस विषय में एक डी.ओ (डेमी ऑफिसियल) लेटर आया था।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">आर्मी क्ल</span><span lang="HI" style="line-height: 115%;">र्क्स </span><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">ट्रेनिंग स्कूल, औरंगाबाद (महाराष्ट्र) में हर सैनिक
क्लर्क को अपने सेवाकाल के दौरान कम से कम<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>दो बार जाना ही पड़ता था। पहली बार वे वहाँ नौ महीने का प्रारंभिक प्रशिक्षण
पाकर सिपाही क्लर्क बनते थे और दूसरी बार छह सप्ताह का 'हेड क्लर्कस डयूटीज' कोर्स
पूरा करके हवलदार क्लर्क नायब सूबेदार बनने के लिए एक आवश्यक योग्यता हासिल कर लेते
थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>जैसा कि मैंने इसी शृंखला की चौबीसवीं
कड़ी में लिखा है पहले नौ महीने के प्रशिक्षण के दौरान सभी प्रशिक्षणार्थियों को ‘माइनर
स्टाफ ड्यूटीज' पढ़ायी जाती थीं।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>सैन्य अधिकारियों
को यही ‘स्टाफ ड्यूटीज' स्टाफ कॉलेज में पढ़ाए जाने का प्रवधान है।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>इसके अतिरिक्त वहाँ ‘मिलिट्री लॉ' व जनरल इंग्लिश
पढ़ाये जाते थे और टाइपिंग का गहन अभ्यास कराया जाता था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>यूनिट की डॉक्यूमेंटेशन की विस्तृत जानकारी दी जाती
थी व उसका अभ्यास करवाया जाता था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>छह सप्ताह
के दूसरे प्रशिक्षण के दौरान टाइपिंग और जनरल इंग्लिश को<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>छोड़ कर शेष अन्य विषयों और ऑफिस प्रबंधन पर जोर
दिया जाता था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>सेना पर होने वाले खर्च को कम
करने की प्रक्रिया के चलते भारत सरकार ने उस स्कूल को सन् 1993-94 के आसपास विघटित
कर दिया था जिसका सेना में क्लर्कों के स्तर पर नकारात्मक प्रभाव पड़ा था। अब सैनिक
क्लर्क अपने-अपने ट्रेनिंग सेंटरों में ही प्रशिक्षित किये जाते हैं।</span></span><span style="font-family: "Noto Sans Devanagari";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;">कंप्यूटरों के प्रचलन से आजकल वे कई कार्य सैन्य अधिकारीगण
करते दिखाई पड़ते हैं जिन्हें हमारे जमाने में क्लर्क किया करते थे।</span><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="line-height: 115%;"><o:p><span style="font-family: Noto Sans Devanagari;"><table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgN2kxIX4l2LSQg0WO6f_HrlHABB9fZ9IgWOJjTPU1OIpYcI67One9hm87HjMsWXfDmX0F2E1qWPxHK7V2WNZbF-mW0SevNwQO-WLAlh1hfesG3bqtOuNsF3gyQI3ow_fHw9m8W3WrNe4_yfrHd1lC0GgDYWt0pJX7guZ1msSXoIhJ5a7ZyP3iS6AmH/s451/B%20R%20M%20Passport.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="451" data-original-width="451" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgN2kxIX4l2LSQg0WO6f_HrlHABB9fZ9IgWOJjTPU1OIpYcI67One9hm87HjMsWXfDmX0F2E1qWPxHK7V2WNZbF-mW0SevNwQO-WLAlh1hfesG3bqtOuNsF3gyQI3ow_fHw9m8W3WrNe4_yfrHd1lC0GgDYWt0pJX7guZ1msSXoIhJ5a7ZyP3iS6AmH/w200-h200/B%20R%20M%20Passport.jpg" width="200" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><span style="font-size: x-small;"><span style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 11.5px;">हिमाचल प्रदेश के जिला काँगड़ा से संबन्ध रखने वाले भगत राम मंडोत्रा एक सेवानिवृत्त सैनिक हैं। उनकी</span><span style="line-height: 11.5px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 11.5px;">प्रकाशित पुस्तकें हैं </span><span lang="HI" style="line-height: 11.5px;">―</span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 11.5px;"> </span></span><span style="background-color: white; color: #333333; font-family: Kokila, sans-serif;"><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">जुड़दे</span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;"> </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">पल</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">रिह्ड़ू खोळू</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">चिह्ड़ू मिह्ड़ू</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">परमवीर गाथा..</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">फुल्ल खटनाळुये दे</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">मैं डोळदा रिहा</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">सूरमेयाँ च सूरमे और हिमाचल के शूरवीर योद्धा। यदाकदा </span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">'</span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">फेस बुक</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">' </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">पर </span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">'</span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">ज़रा सुनिए तो</span><span style="font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">' </span><span lang="HI" style="line-height: 14.95px;">करके कुछ न कुछ सुनाते रहते हैं।</span></span></span></td></tr></tbody></table></span></o:p></span></p><br /><p></p>PahariDayarhttp://www.blogger.com/profile/05854496107478887563noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-597693412087092884.post-35412521716975938752023-03-18T15:05:00.000+05:302023-03-18T15:05:30.792+05:30नवनीत शर्मा दियां चार कवतां <div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><img border="0" data-original-height="290" data-original-width="500" height="233" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgRqY1QMc9mezUtk3YxI4yzt5mWsV9o4QKXNjj-u7UZpiKLf9twJ2P3W0vmzaW04cDTY7VYi5H9a1Sf3mIQKrxmcaa9DQi7YjZPm0VHWqt8Ukcc4Krf7njnRt0vG8W4CMRYpY22XOoM5_DQ1O-HdPKY7pVvkwB5dMWl7l5Khi3Kbr_d5Y1HcMV6J18X/w400-h233/V%20S%20Gaitonde.jpeg" width="400" /></div><br /><p></p><p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p><br /><b><span lang="HI" style="background-color: #741b47; font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="color: #ead1dc;">।। लाह् त्रोटा ।।</span></span></b><b><span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"> </span></b></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">इक गल बोलैं </span><span style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">? </span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">सुणदा जायां</span><span style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"> </span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">जे रोणे दा गौं करदा ता</span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">रोई लेया कर</span><span style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"> </span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">जाण्दा मैं हन अत्थरू महंगे</span><span style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"> </span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">पर एह अत्थरू जे रुकगे तां</span><span style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"> </span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">मारू बणगे</span><span style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"> </span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">खारी दिंदा खारा पाणी</span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">लग्ग ई है इसदी भी क्हाणी</span><span style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"> </span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">रोणा कोई ऐब है</span><span style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">? <span lang="HI">हई
नी</span></span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">अळख जे लग्गै</span><span style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">, <span lang="HI">चुप
नी रैह्णा</span></span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">जे भी होए</span><span style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">, <span lang="HI">बेसक सैह्णा</span> </span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">रोणे ने क्या क्या नहीं हुंदा</span><span style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"> </span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">अंदर जे हन दुखां दे त्रंभड़</span><span style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"> </span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">मितरा तिन्हां जो घाळ दयोंदी</span><span style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"> </span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">दिले दी काळख मिह्सणा लगदी</span><span style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"> </span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">चेहरे पर फिरी नूर भी ओंदा</span><span style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"> </span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">अपणिया हिक्का मूंढा रखी</span><span style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"> </span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">अप्पू पर कोई रैह्म नी करना</span><span style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"> </span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">जे कोई अपणा मूंढा नी है</span><span style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"> </span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">जे कोई पखला मूंढा नी है</span><span style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"> </span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">अप्पू रोणा</span><span style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">, <span lang="HI">अप्पू
ही रोणा</span></span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">रींगां</span><span style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">, <span lang="HI">रोण रडत्त जे
पाणा</span></span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">बस अप्पू साह्मणे पाणा</span><span style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"> </span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">अप्पू जो ही दुख सनाणे</span><span style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"> </span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">अप्पू जो ही ताह्ने लाणे</span><span style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"> </span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">अप्पू जो ही बकणा बुकणा</span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">अप्पू ते बिलकुल नी लुकणा</span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">सीह्सा दिखणा दूआ कम है</span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">अप्पू</span><span style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"> <span lang="HI">साह्मणे
नंगे होणा</span></span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">पहला कम है</span><span style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">
<!--[if !supportLineBreakNewLine]--><br style="mso-special-character: line-break;" />
<!--[endif]--></span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">तेरे अत्थरू तिज्जो ताईं</span><span style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"> </span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">ता अत्थरू हन</span><span style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"> </span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">लोकां ताईं मेळे हुंदे</span><span style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"> </span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">लोकां ताईं खुसियां हन सैह</span><span style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"> </span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">रोंदा दिखणा कोई माह्णू</span><span style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"> </span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">लोकां दीयां सोचां दे जे भांडे हन</span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">मते पराणे बाह्यी...तिन्हां पर</span><span style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"> </span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">तेरे अत्थरू कली चढ़ांदे</span><span style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"> </span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">खुसियां लोक मनांदे</span><span style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">
<!--[if !supportLineBreakNewLine]--><br style="mso-special-character: line-break;" />
<!--[endif]--></span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">रोणा है ता रोई सट्टैं</span><span style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"> </span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">रोणा ता पूजा साह्यी है</span><span style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"> </span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">हाक्खीं धोणा ही रोणा है</span><span style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"> </span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">अपणियां हाक्खी अप्पू ही धोएं</span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">चल रोई दे</span><span style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"> </span><span style="color: #222222; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="color: black; font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN;">हण ता रोएं।</span><span style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: 14pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;"><o:p> </o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><b><span lang="HI" style="background-color: #741b47; font-family: Kokila, sans-serif; font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="color: #ead1dc;">।। इन्नी
मोह्णे फांसिया चढ़ना ।।</span></span></b></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">कन्नां
बिच </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">गडियां
दा रोळा</span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">फर-फर
करदा </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">इक
दफ्तर </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">एह
ता ईहयां नी होणा था </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">इसजो
ईह्यां करना था </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">तिस
ने गल नी होई अज भी</span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">जिसजो
जे किछ दसणा था </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">बची
गेया अड्डे मेरे ते </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">सैह</span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">जिसियो जे घसणा था </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">इक
नंबरे पर गल करी की </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">इक
दो घड़ियां हसणा था </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: 14pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">मिस
कालां दे नंबर </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">गूढ़िया
लालिया आळे </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">गल्ल
हटी करी होई सकी नी </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">खूब
मसेंजरें टूं टूं कित्ती </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">लोकां
ट ट टाइप चलाई </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">उह्यां
ता वाट्सएप भी हुंदा </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">गुड
मार्निंग करी करी थकदा </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">सब
रेहई गै </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">चुप
चपीते </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">बस
अप्पू ने गल्ल नी होई </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">अप्पू
पर कोई मल्ल नी होई </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">सूरज
भी क्या हथ बंडाणा </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">चंद्रमे
जो मंड नी पेहियो </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">स्हारा
लाए आई सैह भी </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">राती
बैठी गिणना लग्गा </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">कुरसां
जाह्लू चिणना लग्गा </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">सज्जे
हत्थें मुंडे फेरी </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">अपणे
क्याड़े मिणना लग्गा </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">कोई
आई खड़ोता</span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">बोल्लै</span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">एह
अपणा क्या हाल बणाह्या </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">सारिया
ध्याड़िया अंबर गाह्या </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">इतणियां
गलतियां इक्की दिने च </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">रात
जे सुकणा लग्गी सारी </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">गल
एह मुकणा लग्गी सारी </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">तेरी
गलती ता तेरी है </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">उसदी
गलती भी तेरी है </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">इसदी
गलती भी तेरी है </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">इतणा
भी क्या </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">फसणा
अड़ना </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">इन्नी
मोहणे </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">फांसिया
चढ़ना </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: 14pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="background-color: #741b47; color: #ead1dc;"><b><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: 14pt; line-height: 107%;">।। चगानैं
पुज्जी करी ।।</span></b><span style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: 14pt;"> </span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">हक्कां
पाइयां जोरैं जोरैं </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">जीह्ंया
मारै डूड कोई </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">पर
नी जुम्सया कुंजू </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">कुंजू
नी मिलदा हण एत्थू </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">एत्थू
ता बस गडियां ही हन </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">छोटियां
हन किछ </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">बडियां
भी हन </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">पर
बटणां दा कोई थौह नी </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">चंचलो
भी नी सुझदी एत्थू </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">रावी
सर सर चलदी रैह्ंदी </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">चाही
दा कप पी करी सोचां </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">लोकगीत
दे लोकां जो मैं</span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">एह
कुस टैमें तोपा दा </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">एह
क्या टुंब है पइयो मिंजो </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">एह
मैं कुस पर कोपा दा </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">लकवा
माह्णुआं जो ही हुंदा</span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">जे
भी बोल्लै</span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">गलत गलांदा </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">चीजां
जो भी हुंदा लकवा </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">सोचां
जो भी होई जांदा </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">एह
चौगान बचारा ऐसा </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">इसदा
लकवा कोई नी दिक्खे </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">बस
कुंजुए जो राड़ां मारी </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">चौगाने
दी बेदण लिक्खे </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">घाए
दिक्खी साफ बझोंदा </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">हण
कुंजुए दे बाल रुड़ी गै </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">चौगाने
दे गेट खुड़ी गै </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">रावी
बोले </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">गल
सुन मेरी</span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">तू
कुसजो है तोपा दा </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">घरेयो
जाह् तू घरेयो जाह्</span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">कैह्जो
जानी लाणा फाह् </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">घरेयो
जाह्</span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">सुण </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">घरेयो
जाह्</span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: 14pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><b><span lang="HI" style="background-color: #741b47; font-family: Kokila, sans-serif; font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="color: #ead1dc;">।। ईह्यां
भी पत्योई सकदे ।।</span></span></b></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">बाह्जी
बाह्यीं बाह्यी दिख्यां </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">बी
किछ </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">खरियां
सोचां दे </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">हत्थां
बाह्जी बीणी दिख्यां </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">पज्जे
दे </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">चिट्टे
फुल्लां </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">बाह्जी
हाक्खीं दिक्खी दस्यां </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">अंबां
पर </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">पैह्यो
कूरे </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">बाह्जी
पैरां लौह्यी दस्यां </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">नौणे
दे </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">लम्मड़े
टप्पे </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">बाह्जी
ऐसा शब्द है मितरा</span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">जीह्यां
होए भोका</span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">महंगे
पट्टुए च</span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">जीह्यां
होए नसाण</span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">हळदिया
रळयो </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">घ्यूए
दा </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">चिट्टिया
थाळिया पर </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">भोएं
तुसां गला</span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">$ </span><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">चंद्रमे जो दिक्खी
की </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">छैळ
बड़ा था मूआ…</span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">लग्गै
नजर नी कुसी दी इसजो </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">इस
करी इसदिया माऊ </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">कजळे
दा है टिक्का लाह्या </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">जे
भी गला पर बाह्ज ता है ही </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">बाह्जी
पर ही दुनिया चलियो </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">सारे
ही ता </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">कुसकी
कुसकी बाह्जी हन </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">माह्णू
इक्की दूए बाह्जी </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">पैर
पताणे जुटकुआं बाह्जी </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">नंगसरीरे
कुर्तुआं बाह्जी </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">पेट
कई सैह् रोटिया बाह्जी </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">भाषा
आली शब्द मते हन</span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">पर
मुंह ऐसे भी हन कितणे </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">भाषा
हई नी</span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">शब्द भी हई नी </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">बाह्ज
बोलिया </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">बाह्ज
बेदणी</span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">बाह्जी
भाउआं </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">बाह्जी
बैह्णी</span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">जे
कदी ईसर मिल्लै मिंजो </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">बस
इतणा ही पुछणा है </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">एह
संसार ता तुसां चलाह्या </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">या
है एह भी बाह्जी ईसर </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">पता
नी लगदा ता पुच्छा दा </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">बुरा
नी मणना </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">उहिंयां
मिंजो पता है एह गल </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">जेहड़ा
भी जिस बाह्जी रैह्ंदा </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">सैह्
तिस सौग्गी ही हुंदा </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">धरती
अंबर दूर मते पर </span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">धरती
अंबरे बाह्ज नी हुंदी</span><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: 14pt;">ईह्यां
भी पत्योई सकदे</span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span lang="HI" style="font-family: "Kokila",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-language: HI;">कुसकी
बाह्जी होई सकदे</span></p><p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: 14pt;"><br /></span></p><p class="MsoNormal" style="margin-left: 1.0in;"><span style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: 14pt;"></span></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgJY5lAEtLbB4ylggUgopzpRmYbIRBxAX2ctULXsdSxSD_IAVmagNMZyf7PjBHgcXdGdVt4NX3pWs1xTwp0X59jsY1T4mCkq9FtrqMc2BJHZ7qVptQGIrY-O5Q9hyx1X5yuofR2lJ38HG01EC3JwmMIRoC97XUemZX8OKCcbbhkxzduv15EsUUKITPi/s877/navneet2.jpg" imageanchor="1" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="866" data-original-width="877" height="198" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgJY5lAEtLbB4ylggUgopzpRmYbIRBxAX2ctULXsdSxSD_IAVmagNMZyf7PjBHgcXdGdVt4NX3pWs1xTwp0X59jsY1T4mCkq9FtrqMc2BJHZ7qVptQGIrY-O5Q9hyx1X5yuofR2lJ38HG01EC3JwmMIRoC97XUemZX8OKCcbbhkxzduv15EsUUKITPi/w200-h198/navneet2.jpg" width="200" /></a></div><br /> <p></p><br /><p></p><div><br /></div><div><br /></div><div><br /></div><div><br /></div><div><br /></div><div><br /></div><div><br /></div><div><p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in; margin-left: 1.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;"><span style="font-size: x-small;"><b><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif;">जामणी कने पढ़ाई</span></b><b><span style="font-family: Kokila, sans-serif;">-<span lang="HI">लखाई :</span></span></b></span><span style="font-family: Kokila, sans-serif;"><span style="font-size: x-small;"> 22<span lang="HI"> जुलाई</span>, 1973<span lang="HI"> जो पालमपुरे दे
नेड़ले कस्बे मारंडे (टीका भणघियार) च जम्मे। पिता मनोहर शर्मा सागर पालमपुरी
होरां बड्डे शायर थे ते कने कई भाषां जाणदे थे। नवनीत होरां दसवीं तिकर सरकारी स्कूल
दैहण च पढ़े। फिरी बीए सनातन धर्म कालज राजपुरे ते कित्ती। </span>1996<span lang="HI"> च हिमाचल प्रदेश यूनिवर्सिटी शिमलैं ते एमबीए करी की नौकरी ता झट मिली
गेई पर पत्रकारिता करने ताईं </span>1998<span lang="HI"> च दिव्य हिमाचल च आई गै। </span>2005<span lang="HI"> च जागरण च आई गै। अजकल संपादक दैनिक जागरण हिमाचल प्रदेश हन। </span>'<span lang="HI">खबर के पार</span>' <span lang="HI">कालम लिखदे रेह। <b>कताबां:</b></span> 2016<span lang="HI"> च बोधि प्रकाशन जयपुर ते कवतां दी कताब छपी</span>, '<span lang="HI">ढूंढना
मुझे</span>'<span lang="HI">। </span>2022<span lang="HI"> च गजलां दी कताब भारतीय
ज्ञानपीठ ते आई</span>, '<span lang="HI">झील में सोने का सिक्का</span>'<span lang="HI">। </span>2023<span lang="HI"> च कवतां दी कताब बिम्ब प्रतिबिम्ब प्रकाशन
ते आई</span>, '<span lang="HI">बुखार में तपता आदमी</span>'<span lang="HI">। </span>2023<span lang="HI"> च </span>'<span lang="HI">ईह्यां भी पत्योई सकदे</span>' <span lang="HI">शीर्षक
ने पहाड़ी कवतां दिया कताबा दी मेद है। पत्रकारिता पर दो कताबां कनें इक व्यंग्य
संग्रह भी लैणी च हन।</span></span><span style="font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></span></p><p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in; margin-left: 1.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;"><span style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: x-small;">(मूह्रली तस्वीर: वी. एस. गाएतोंडे दा तैलचित्र इंटरनेट ते साभार) </span></p></div><div><p class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: 0in; text-align: justify;"><span> </span><br /></p><br /></div>PahariDayarhttp://www.blogger.com/profile/05854496107478887563noreply@blogger.com4tag:blogger.com,1999:blog-597693412087092884.post-56970404335233651672023-03-06T04:00:00.001+05:302023-03-06T04:00:00.308+05:30यादां फौजा दियां<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj2h73jO9fGIZBXx5EYzQWSIuqp1UmJmy6OERNwnGSSLHaPDb4Y1dF-EU1kAdhhB6oJpsKdohr7wiXu5iaU-STYgrpWRjkzBooIegz3UcHvjjW-Tp5xM1yfb4_rQPHn6UYi6Jsy95CP7mp9PgNHiZw4s1AnhRJd-UtXSd5NRWM8hkPs-GkOim-_RrCx/s622/29%20IMG_20230228_164106.JPG" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="492" data-original-width="622" height="316" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj2h73jO9fGIZBXx5EYzQWSIuqp1UmJmy6OERNwnGSSLHaPDb4Y1dF-EU1kAdhhB6oJpsKdohr7wiXu5iaU-STYgrpWRjkzBooIegz3UcHvjjW-Tp5xM1yfb4_rQPHn6UYi6Jsy95CP7mp9PgNHiZw4s1AnhRJd-UtXSd5NRWM8hkPs-GkOim-_RrCx/w400-h316/29%20IMG_20230228_164106.JPG" width="400" /></a></div><br /><div style="line-height: 150%; text-align: center;"><br /></div><div style="line-height: 150%; text-align: justify;"><p align="center" class="MsoNormal" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px; line-height: normal; text-align: center;"><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="font-size: 14.85px;">फौजियां दियां जिंदगियां दे बारे च असां जितणा जाणदे</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="font-size: 14.85px;">, </span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="font-size: 14.85px;">तिसते जादा जाणने दी तांह्ग असां जो रैंह्दी है। रिटैर फौजी भगत राम मंडोत्रा होरां फौजा दियां अपणियां यादां हिंदिया च लिखा दे थे। असां तिन्हां गैं अर्जी लाई भई अपणिया बोलिया च लिखा। तिन्हां स्हाड़ी अर्जी मन्नी लई। हुण असां यादां दी एह् लड़ी सुरू कीती है</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="font-size: 14.85px;">, </span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="font-size: 14.85px;">दूंई जबानां च। पेश है इसा लड़िया दा <b>उण्त्तुआं</b></span><b style="font-size: 14.85px;"> </b><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="font-size: 14.85px;">मणका।</span></p><p style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px; text-align: start;"></p><h3 style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; margin: 0px; position: relative; text-align: center;"><span style="background-color: #0c343d;"><span style="color: #0c343d;">.....................................................................</span></span></h3><br /><div style="text-align: center;"><b><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">समाधियाँ
दे परदेस च </span></b></div><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;"><o:p> <br /></o:p></span></b><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">जिंञा कि मैं इस सिलसिले दी पिछली कड़ी च
दस्सेया था मिंजो ब्रिगेडियर अमर जीत सिंह बहल (रि) होराँ दे हेडकुआटर च कम्म करने
दा मौका मिल्लेया था। सिलसिले दी एह् कड़ी इंडियन डिफेंस रिव्यु (जुलाई 2014-सितंबर
2014) च छपेह्यो ब्रिगेडियर अमर जीत सिंह बहल (रि) होराँ दे लेख "1962 वॉर - बैटल
ऑफ नामका चू – ऐज आई सॉ इट" पर मुनहसर है। सन् 1962 दे भारत-चीन जंग च तदकणे सेकिंड
लेफ्टिनेंट अमर जीत सिंह बहल 17 पैराशूट फील्ड रेजिमेंट दे 'ई' ट्रूप दे 'गन पोजिशन
ऑफिसर' (जीपीओ) थे। तिस ट्रूप दे कमाँडर कैप्टन एच. एस. तलवार थे। भारत दी फौज दे तोपखाने
दे तिस ट्रूप दी जिम्मेदारी तदकणे नेफा दे कामेंग फ्रंटियर डिवीज़न दे नामका चू च तैनात
7 इन्फैंट्री ब्रिगेड जो मदत देणा थी। ऑपरेशनल प्लान दे मुताबक 7 इन्फैंट्री ब्रिगेड
जो थागला रिज पर हमला करी नैं चीनियाँ जो तित्थू ते नह्ठाणा था। तोपखाने की 36 हैवी
मोर्टार रेजीमेंट दी इक बैट्री तित्थू पहले ते ही तिन्हाँ दिया मदता ताँईं तैनात थी।
तित्थू तोपखाने दी तैनाती जो मजबूत करने ताँईं 17 पैराशूट फील्ड रेजिमेंट दे 'ई' ट्रूप
जो एयर लिफ्ट कित्ता गिया था।<br /></span><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;"><o:p> <br /></o:p></span></b><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">'ई' ट्रूप दे दो अफसर, दो जेसीओ कनै पंजताळी
जुआन 30 सितंबर सन् 1962 दे दिन आगरा ते एयर फोर्स दे इक एएन-12 कनै तिन्न सी-119 होआई
जहाजाँ च उड़े थे। तिन्हाँ व्ह्ली संयुक्त राज्य अमेरिका च बणिह्याँ चार 75 एमएम पैक
हॉवित्जर तोपाँ थियाँ कनै सोगी तिन्हाँ दा 'इक फर्स्ट लाइन' गोळा बारूद था। सैह् सारी
टुकड़ी हेडकुआटर, 4 इन्फैंट्री डिवीजन, तेजपुर च जायी रही थी। तित्थू तिन्हाँ जो जरूरी
जाणकारी दित्ती गयी थी कनै नक्शे नीं होणे दिया वजह ते इलाके दे ब्लू प्रिंट दित्ते
गै थे। तिन्हाँ ब्लू प्रिंटां च मैकमोहन लाइन जो थागला रिज दे कन्नै-कन्नै चलदा दस्सेया
गिह्या था जेह्ड़ी नामका चू दे उत्तर बक्खी पोंदी है। 7 इन्फैन्ट्री ब्रिगेड जो नामका
चू दे आसैं-पासैं तैनात कित्ता गिह्या था, जेह्ड़ा लड़ाई दे लिहाज ते कतई सही नीं था।
सारे दा सारा ब्रिगेड ऊंचाई पर लग्गेह्यो चीनी फौज दे हथियाराँ दिया मारा च था।<br /></span><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;"><o:p> <br /></o:p></span></b><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">जाह्लू सेकंड लेफ्टिनेंट अमरजीत सिंह बहल
तेजपुर होआई अड्डे ते दिरंगा (भुटान) ताँईं उड़ाण भरने दी निहागा च थे ताँ तित्थू तिन्हाँ
जो 4 कोर दे कमाँडर लेफ्टिनेंट जनरल ब्रिज मोहन कौल होराँ अप्पू व्ह्ली सद्दी ने ऑर्डर
दित्ता था कि तिन्हाँ जो 10 अक्तूबर ते पहलैं त्संगधार च पोह्चणा होंगा नीं ताँ सैह्
(बहल) मुसीबता च पई सकदे थे।<br /></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;"><o:p> <br /></o:p></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">बहल कनै बाकी दे पैराट्रूपर इक औटर होआई
जहाज च बैठी करी तेजपुर ते भूटान दे दिरंगा पोंहचे थे। तित्थू तिन्हाँ रात कट्टी कनै
अगलिया भ्यागा हेलीकॉप्टर च बैठी नै ज़िमीथांग (नेफा-अरुणाचल प्रदेश) च हेडकुआटर,
7 इन्फैंट्री ब्रिगेड च जाई रैह् थे। अगले दिन बहल अपणे ट्रुप कन्नै कारपोला दर्रे
ते होई करी त्संगधार ताँईं पैदल चली पै थे। तिस दर्रे दी ऊंचाई सोळह हजार फुट ते ज्यादा
है। बहल कनै तिन्हाँ दा ट्रुप तित्थू दे होआ-पाणी च ढळे बगैर तिसा ठाहरी जाई रैह् थे।
8 अक्तूबर दिया संझा जो सैह् त्संगधार 'गन एरिया' च पोंह्ची गै थे। इस तरहाँ सैह् लेफ्टिनेंट
जनरल कौल होराँ दे तै कित्ते गै दिन ते पहलैं ही दस्सिह्या ठाहरी जाई रैह् थे।<br /> </span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;"><o:p> <br /></o:p></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">तिन्हाँ अपणे ट्रूप कमाँडर दे हुक्म पर
'गन पोजीशन' दो दिनाँ च तैयार करी लई थी। कारपोला-भूटान पगडंडी तिन्हाँ दे खब्बे पासैं
थी कनै नामका चू (नदी) तिन्हाँ दे साह्म्णे ते होई करी बग्गा दी थी। तित्थू तिन्हाँ
दियाँ तोपाँ कनै तिन्हाँ दा गोळा बारूद डकोटा होआई जहाजाँ दे जरिए तेजपुर ते उठाई करी
'एयर ड्रोप' कित्ता गिया था। तित्थू होआई जहाजाँ ताँईं मु</span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">ड़</span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">ने दी घट जगह थी जिस दिया वजह ते तिन्हाँ
ते सट्टेह्या बहोत सारा समान चीनियाँ दे हत्थ लगी गिया था। होआई जहाजाँ ते गिराये गै
समान जो बिणने ताँईं सेकंड लेफ्टिनेंट बहल जो एक्स्ट्रा मेन पॉवर मुहैया कराई गयी थी।
सैह् चौहाँ ते दो तोपाँ कनै अट्ठ सौ ते सिर्फ अस्सी राउंड एम्युनिशन रिकवर करने च कामयाब
रैह् थे।<br /> </span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;"><o:p> <br /></o:p></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">18 अक्तूबर सन् 1962 तिकर तिन्हाँ दे ट्रूप
दे दो जेसीओ कनै इक ट्रूप हवलदार मेजर बीमार पोणे दिया बजह ते तित्थू ते कड्ढी नै पिच्छैं
भेजणा पै थे। नर्सिंग असिस्टेंट दी बीमारी दिया बजह ते मौत होयी गयी थी। ट्रूप कमाँडर
कैप्टन तलवार हेडकुआटर, 7 इन्फैंट्री ब्रिगेड च चले गैह्यो थे।<br /></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;"><o:p> <br /></o:p></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">होआं च विश्वास दी कमी तरा दी थी। चीनियाँ
पर हमला करने दे ऑर्डर रद्द करी दित्ते गै थे कनै भारत दी फौज जो डिफेंसिव रुख अख्तियार
करने ताँईं बोल्या गिया था।<br /> </span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;"><o:p> <br /></o:p></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">19/20 अक्टूबर दिया राती चीनियाँ नामका
चू दे पारले कंढे पर घैने बळाई रखे थे। बहल होराँ जो तिसदे पिच्छे दी वजह दे बारे च
कुसी ते किछ भी पता नीं चली सकेया था। तिन्हाँ अपणे गन एरिया दे संतरियाँ जो चेक कित्ता
कनै सोणा चली गै थे। अगलिया भ्यागा 'स्टैंड टू' ते पहलैं ही चीन दे पासे ते भारी गोलाबारी
शुरू होयी गयी थी। तिन्हाँ दे दो जुआन, गनर अवतार सिंह कनै रेडियो ऑपरेटर बुरे हालैं
जख्मी होयी गै थे। भारी गोलाबारी दे चलदेयाँ सैह् तिन्हाँ जो एडवाँस्ड ड्रेसिंग स्टेशन
नीं लई जाई सके थे जेह्ड़ा तित्थू ते करीबन तिन्न सौ गज दरेडैं था। तिन्हाँ उन्हाँ
देयाँ जख्माँ ते अपणे हत्थां नै बमाँ दियाँ किरचां कढियाँ कनै जख्माँ पर ब्राँडी पाई
करी पट्टी करी दित्ती थी। सैह् दोह्यो तकरीबन तिन्न महीने बाद चीन दे जंगी कैदी कैंप
च पूरी तरहाँ ठीक होई गै थे।<br /></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;"><o:p> <br /></o:p></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">तिस बग्त तिकर दिने दे 9 बजणा लगी पैह्यो
थे। रेडियो पर तिन्हाँ दा कुसी ने कोई मिलाप नीं होयी पाह्दा था। सप्लाई डिपो कनै भी
कोई गल-बात नीं होआ दी थी। जिंञा कि कुसी नै कोई गल-बात नीं होआ दी थी, ओपी ऑफिसर कैप्टन
तलवार होराँ कोई फायर स्पोर्ट नीं मंगी सकदे थे। कैप्टन तलवार होराँ 7 इन्फेंट्री ब्रिगेड
कमाँडर ब्रिगेडियर जेपी दलवी कन्नै ब्रिगेड हेडकुआटर ते हाथुंगला दे पासैं पिच्छैं
हटणा लगी पैह्यो थे।<br /> </span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;"><o:p> <br /></o:p></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">सेकंड लेफ्टिनेंट बहल होराँ व्ह्ली अपणिया
मर्जिया नै 'डायरेक्ट शूटिंग' करने दे इलावा होर कोई चारा नीं था। तिन्हाँ शुरू च अपणी
दूंहीं तोपाँ जो खब्बे पासैं ब्लैक रॉक दे इलाके पर डायरेक्ट फायरिंग दा हुक्म दित्ता
कनै तिस पासैं हरेक तोपें तकरीबन </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">बी</span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">ह राउंड फायर कित्ते। तिन्हाँ, जिंञा कि
गन पोजीशन दी फ्हाजत ताँईं अक्सर कित्ता जाँदा है, इक तगड़ी चौतरफा फ्हाजत दा बंदोबस्त
कित्तेह्या था।<br /> </span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;"><o:p> <br /></o:p></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">सेकंड लेफ्टिनेंट बहल होराँ इक छोटी गश्ती
पार्टी एह् दिखणे ताँईं भेजी कि तिस हेलीकॉप्टर दा क्या होया जेह्ड़ा थोड़ी देर पहलैं
तिन्हाँ ते थोड़ी दरेड़ा पर उतरेया था। तिन्हाँ जो दस्सेया गिया था कि लाल पगड़ी वाळे
इक मेजर कनै इक स्क्वाड्रन लीडर, हेलिकॉप्टर दे नेडैं मरेह्यो पैह्यो थे। हेलीपैड तिन्हाँ
दी गन पोजिशन ते तकरीबन चार सौ गज दूर था। अगले दिन तिन्हाँ जो पता चलेया था कि तिन्हाँ
दो मृतकां च इक 4 डिवीजन सिग्नल रेजिमेंट दे सेकेंड-इन-कमाँड मेजर राम सिंह कनै दूजे
भारत दी होआई फौज दे स्क्वाड्रन लीडर विनोद सहगल थे। बहल होराँ चीनी फौज दे जंगी कैदी
बणी जाणे परंत अपणे किछ जुआनाँ दिया मदता नै तिन्हाँ जो तित्थू दफनाई दित्ता था। तिन्हाँ
दे घर वाळेयाँ जो जेह्</span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">ड़ि</span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">याँ ताराँ भेजियाँ गइह्याँ थियाँ तिन्हाँ
च लखोह्या था, ".....मिसिंग, बिलीव्ड डेड" अपर जाह्लू सन् 2014 च ब्रिगेडियर
अमर जीत सिंह बहल (रि) दा उप्पर दस्सेह्या लेख छपेया ताँ तिन्हाँ दे घरे वाळे तिन्हाँ
(बहल) कन्नै मिलणा आये थे। तदी जाई ने उप्पर दस्से दूंहीं अफसराँ दी वीरगति पाणे दी
खबर तिन्हाँ दे घर वाळेयाँ जो मिल्ली थी। प</span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">चूं</span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">जा
वरिह्याँ ते ज्यादा समै ते परंत तिन्हाँ जो एह् जाणी करी तसल्ली होइयो होंगी कि ब्रिगेडियर
बहल होराँ तिन्हाँ दूंहीं अफसराँ जो तित्थू दफनाई दित्तेह्या था।<br /></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;"><o:p> <br /></o:p></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">हेवी मोर्टार बैटरी दा हवलदार मेजर तिन्हाँ
दी खंदक च एह् जाणने ताँईं आया कि तित्थू क्या होआ दा था। सैह् तिन्हाँ दिया खाइया
च खड़ोतेया था कनै जाह्लू बहल होराँ दुश्मण पासैं इशारा करा दे थे ताहलू गोलियाँ दी
इक बौछार आई कनै सैह् मारेया गिया। बहल होराँ दुश्मण गास फायरिंग करदे जाह्दे थे जेह्ड़ा
तिस बग्त ब्लैक रॉक इलाके दे नेडैं था कनै तिन्हाँ दे पिच्छले पासैं भी। तिन्हाँ डायरेक्ट
फायरिंग मोड च अपणी हरेक तोप ते तकरीबन </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">बी</span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">ह
राउंड होर फायर कित्ते कनै तिसदे कन्नै ही तिन्हाँ दा गोळा बारूद मुकी गिया था। लड़ाई
खूब तेज होंदी जाह्दी थी।<br /></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;"><o:p> <br /></o:p></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">तिन्हाँ दे दो जुआन वीरगति जो प्राप्त </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">होए </span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">कनै तिन्न होर जख्मी होयी गै थे। चीनी नेडैं
ओंदे जाह्दे थे। सैह् भारत दी फौज दे सप्लाई पॉइंट तिकर आई रैह् थे। बहल होराँ दियाँ
तिन्नों लाइट मशीनगनाँ लगातार फायरिंग करा दियाँ थियाँ कनै सैह् अपणे पर्सनल हथियाराँ
दा इस्तेमाल भी करा दे थे। दोपहर होयी गैह्यो थे। भारत दी फौज पिच्छैं हटा दी थी। सप्लाई
डिपो कनै फॉरवर्ड डिफेंस लाइन दे जुआन, तिन्हाँ दी गन पोजीशन दे नेडैं लगदी, भूटान
दे पासैं जाणे वाळी पगडंडिया पर दौड़दे जाह्दे थे कनै तिन्हाँ जो तित्थू ही रुकणे कनै
फायरिंग जारी रखणे ताँईं ग्लाह्दे थे। बहल होराँ बड़े फक्रे कन्नै ग्लाँदे हन्न कि
तिन्हाँ दे कुन्हीं भी जुआनें तिस बग्त एह् सलाह नीं दित्ती थी कि तिन्हाँ जो पिच्छैं
हटी जाणा चहीदा। सैह् अपणी पोजीशन पर डटी रैहे कनै पूरा जोर लगाई नै भरपूर आत्मविश्वास
कन्नै लड़दे रैह् थे।<br /> </span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;"><o:p> <br /></o:p></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">तिस बग्त तोपाँ कन्नै डायरेक्ट फायरिंग
करना मुमकिन नीं था कैंह् कि जंग दे इलाके च भारत कनै चीन दे फौजियाँ दी भीड़ थी कनै
म्हारे तोपचियाँ व्ह्ली गोळा बारूद भी मुकी गिह्या था। दोपहराँ परंत तिन्हाँ दी डटेह्याँ
रैह्णे दी जिद तकरीबन-तकरीबन खत्म होयी गयी थी जाह्लू चीनियाँ तिन्हाँ जो चौंह पासेयाँ
ते घेरा पाया दित्ता था। चीनी लाउडस्पीकर पर सरेंडर करने ताँईं रौळा पाह्दे थे। तिन्हाँ
म्हारे पैराट्रूपर तोपचियाँ जो अपणी राइफलों दे बट कन्नै मारना शुरू करी दित्ता था।
गर्वीले पैराट्रूपर्स ते ताह्लू सैह् चीनी जंगी कैदी बणी गै थे। सेकंड लेफ्टिनेंट बहल
होराँ ताँईं सैह इक बहोत बड़ा सदमा था। तिस लड़ाई च तिन्हाँ अपणे तिन्न जुआन गुआई दित्ते
थे कनै पंज जख्मी होई गै थे।<br /></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;"><o:p> <br /></o:p></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">टीम इंडिया सेंटिनल्स दी 16 फरवरी सन्
2023 जो यू ट्यूब च पायी गयी 'सैंडी वॉर्स' शो दी कड़ी च, सैन्य इतिहासकार कनै इंडिया
सेंटिनल्स दे रणनीतिक मामलेयाँ दे संपादक संदीप मुखर्जी होराँ ब्रिगेडियर अमर जीत सिंह
बहल (रि) कन्नै 1962 दे भारत-चीन जंग दे दौरान नॉर्थ-ईस्ट फ्रंटियर एजेंसी च नामका-चू
दी लड़ाई पर चर्चा कित्ती थी। तिस कड़ी च ब्रिगेडियर अमर जीत सिंह बहल (रि) होराँ अपणी
आपबीती कनै दिक्खी सु</span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">णां</span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">दे होयाँ दस्सेया था, "ब्रिगेडियर
जेपी दलवी होराँ अपणी किताब 'द हिमालयन ब्लंडर' (पेज 382) च लिक्खेया है कि तिन्हाँ
मेरी तोपाँ जो खुली जगहाँ पर डायरेक्ट फायरिंग मोड च फायरिंग करदे दिक्खेया था कनै
गन पोजीशन च बणे रहणे ताँईं मेरी टुकड़ी दी सरहाणा कित्ती थी।" ब्रिगेडियर अमर
जीत सिंह बहल (रि) होराँ एह् भी दस्सेया था कि उन्हाँ दी यूनिटें अडिग साहस कनै वीरता
ताँईं उन्हाँ ताँईं 'महावीर चक्र' दी सिफारिश कित्ती थी अपर लेफ्टिनेंट जनरल कुमारमंगलम
होराँ एह् बोली करी सैह् सिफारिश रद्द करी दित्ती थी कि इक पैराट्रूपर ते बहादुरी दी
मीद रखणी चाहीदी।<br /></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;"><o:p> <br /><h3 style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; margin: 0px; position: relative; text-align: center;"><span style="background-color: #0c343d;"><span style="color: #0c343d;">.....................................................................</span></span></h3><div style="text-align: center;"><b><span lang="EN-GB" style="line-height: 150%;"><br /></span></b></div><div style="text-align: center;"><b><span lang="EN-GB" style="line-height: 150%;">समाधियों
के प्रदेश में (उनतीसवीं कड़ी)</span></b></div></o:p></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;"><o:p> <br /></o:p></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">जैसा कि मैंने इस श्रृंखला की पिछली कड़ी
में बताया था मुझे ब्रिगेडियर अमर जीत सिंह बहल (रि) के मुख्यालय में काम करने का सौभाग्य
प्राप्त हुआ था। शृंखला की यह कड़ी इंडियन डिफेंस रिव्यु (जुलाई 2014-सितंबर 2014)
में छपे ब्रिगेडियर अमर जीत सिंह बहल (रि) के लेख "1962 वॉर - बैटल ऑफ नामका चू
– ऐज आई सॉ इट" पर आधारित है। सन् 1962 के भारत-चीन युद्ध में तत्कालीन सेकिंड
लेफ्टिनेंट अमर जीत सिंह बहल 17 पैराशूट फील्ड रेजिमेंट के 'ई' ट्रूप के 'गन पोजिशन
ऑफिसर' (जीपीओ) थे। उस ट्रूप के कमाँडर कैप्टन एच. एस. तलवार थे। भारतीय सेना के तोपखाने
के उस ट्रूप की जिम्मेदारी तत्कालीन नेफा के कामेंग फ्रंटियर डिवीज़न के नामका चू में
तैनात 7 इन्फैंट्री ब्रिगेड को सहायता प्रदान करना था। ऑपरेशनल प्लान के अनुसार 7 इन्फैंट्री
ब्रिगेड को थागला रिज पर आक्रमण करके चीनियों को वहाँ से खदेड़ना था। तोपखाने की 36
हैवी मोर्टार रेजीमेंट की एक बैट्री वहाँ पहले से ही उनकी सहायता के लिए तैनात थी।
वहाँ तोपखाने के सुदृढ़ीकरण करने के लिए 17 पैराशूट फील्ड रेजिमेंट के 'ई' ट्रूप को
एयर लिफ्ट किया गया था।<br /></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;"><o:p> <br /></o:p></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">'ई' ट्रूप के दो अफसर, दो जेसीओ और पैंतालीस
जवान 30 सितम्बर सन् 1962 को आगरा से वायु सेना के एक एएन-12 और तीन सी-119 विमानों
में उड़े थे। उनके पास संयुक्त राज्य अमेरिका में निर्मित चार 75 एमएम पैक हॉवित्जर
तोपें थी और साथ में उनका 'एक फर्स्ट लाइन' गोला बारूद था। वह पूरी टुकड़ी मुख्यालय,
4 इन्फैंट्री डिवीजन, तेजपुर में जा पहुंची थी। वहाँ उन्हें ज़रूरी जानकारी से अवगत
कराया गया और नक्शे उपलब्ध न होने के कारण क्षेत्र के ब्लू प्रिंट दिये गये थे। उन
ब्लू प्रिंटों में मैकमोहन रेखा को थागला रिज के साथ-साथ चलते हुए दिखाया गया था जो
नामका चू के उत्तर में है। 7 इन्फैन्ट्री ब्रिगेड को नामका चू के पास तैनात किया गया
था, जो सामरिक दृष्टि से कतई सही नहीं था। समस्त ब्रिगेड ऊंचाई पर स्थापित चीनी सेना
के हथियारों की जद में था।<br /></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;"><o:p> <br /></o:p></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">जब सेकंड लेफ्टिनेंट अमरजीत सिंह बहल तेजपुर
हवाई अड्डे से दिरंगा (भुटान) के लिए उड़ान भरने का इन्तजार कर रहे थे तो वहाँ मौजूद
4 कोर के कमाँडर लेफ्टिनेंट जनरल ब्रिज मोहन कौल ने उन्हें बुला कर निर्देश दिये थे
कि उन्हें 10 अक्तूबर से पहले त्संगधार में पहुंचना होगा नहीं तो वह (बहल) मुसीबत में
पड़ सकते थे।<br /> </span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;"><o:p> <br /></o:p></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">बहल और शेष पैराट्रूपर एक औटर हवाई जहाज
में बैठ कर तेजपुर से भूटान के दिरंगा पहुंचे थे। वहाँ उन्होंने रात काटी और अगली सु</span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">ब</span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">ह हेलीकॉप्टर द्वारा ज़िमीथांग (नेफा-अरुणाचल
प्रदेश) में स्थित मुख्यालय, 7 इन्फैंट्री ब्रिगेड में जा पहुंचे थे। अगले दिन बहल
अपने ट्रुप के साथ कारपोला दर्रे से हो कर त्संगधार के लिए पैदल चल दिये थे। उस दर्रे
की ऊंचाई सोलह हजार फुट से अधिक है। बहल और उनका ट्रुप बिना अनुकूलन के ही उस जगह जा
पहुंचे थे। 8 अक्तूबर की संध्या को वे त्संगधार 'गन एरिया' में पहुंच गये थे। इस प्रकार
वे लेफ्टिनेंट जनरल कौल द्वारा तय की गई समय सीमा से पहले ही नियत स्थान पर पहुंच गये
थे।<br /></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;"><o:p> <br /></o:p></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">उन्होंने अपने ट्रूप कमाँडर के आदेश पर
'गन पोजीशन' दो दिन में तैयार कर ली थी। कारपोला-भूटान पगडंडी उनके बायीं ओर थी और
नामका चू (नदी) उनके सामने से होकर बह रही थी। वहाँ उनकी तोपें और उनका गोला बारूद
डकोटा विमानों द्वारा तेजपुर से उठा कर 'एयर ड्रोप' किया गया था। वहाँ विमानों के मु</span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">ड़</span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">ने के लिए कम जगह थी जिसके फलस्वरूप उनके
द्वारा गिराया गया बहुत सा सामान चीनियों के हाथ लग गया था। विमानों द्वारा गिराये
गये सामान को इकट्ठा करने के लिए सेकंड लेफ्टिनेंट बहल को अतिरिक्त जनशक्ति उपलब्ध
कराई गयी थी। वे चार में से दो तोपें और आठ सौ में से मात्र अस्सी राउंड एम्युनिशन
पुनः प्राप्त करने में सफल रहे थे।<br /></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;"><o:p> <br /></o:p></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">18 अक्तूबर सन् 1962 तक उनके ट्रूप के दो
जेसीओ और एक ट्रूप हवलदार मेजर बीमार पड़ने की </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">व</span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">जह से वहाँ से निकालकर पीछे भेजे जा चुके
थे। नर्सिंग असिस्टेंट की बीमारी की बजह से मृत्यु हो चुकी थी। ट्रूप कमाँडर कैप्टन
तलवार मुख्यालय, 7 इन्फैंट्री ब्रिगेड में चले गये थे।<br /></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;"><o:p> <br /></o:p></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">हवाओं में विश्वास की कमी तैर रही थी। चीनियों
पर आक्रमण करने के आदेश रद्द कर दिये गये थे और भारतीय सेना को रक्षात्मक स्थिति अख्तियार
करने के लिए कह दिया गया था।<br /></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;"><o:p> <br /></o:p></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">19/20 अक्टूबर की रात चीनियों ने नामका
चू के उस पार अलाव जला रखे थे। बहल को उसके पीछे की वजह के बारे में किसी से कुछ भी
पता नहीं चल पाया था। उन्होंने अपने गन एरिया के संतरियों को चेक किया और सोने चले
गये थे। अगली सुबह 'स्टैंड टू' से पहले ही चीन की ओर से भारी गोलाबारी शुरू हो गयी
थी। उनके दो जवान, गनर अवतार सिंह और रेडियो ऑपरेटर बुरी तरह घायल हो गये थे। भारी
गोलाबारी के कारण वे उन्हें एडवाँस्ड ड्रेसिंग स्टेशन नहीं ले जा सके थे जो करीब तीन
सौ गज की दूरी पर स्थित था। उन्होंने उनके घावों से अपने हाथों से बमों की किरचें निकालीं
और घावों पर ब्राँडी डाल कर पट्टी कर दी थी। वे दोनों करीब तीन महीने बाद चीन के युद्धबंदी
शिविर में पूरी तरह से स्वस्थ हो गये थे।<br /></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;"><o:p> <br /></o:p></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">उस समय तक दिन के 9 बज रहे थे। रेडियो पर
उनका किसी से कोई संपर्क नहीं हो पा रहा था। सप्लाई डिपो से भी कोई संवाद नहीं था।
चूंकि किसी के साथ कोई संपर्क नहीं था, ओपी ऑफिसर कैप्टन तलवार द्वारा कोई फायर स्पोर्ट
नहीं माँगी जा सकती थी। कैप्टन तलवार ने 7 इन्फेंट्री ब्रिगेड कमाँडर ब्रिगेडियर जेपी
दलवी के साथ ब्रिगेड हेडक्वार्टर से हाथुंगला की ओर पीछे हटना शुरू कर दिया था।<br /> </span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;"><o:p> <br /></o:p></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">सेकंड लेफ्टिनेंट बहल के पास अपनी मर्जी
से 'डायरेक्ट शूटिंग' करने के अतिरिक्त कोई विकल्प नहीं बचा था। उन्होंने शुरू में
अपनी दोनों तोपों को बायीं ओर ब्लैक रॉक क्षेत्र की ओर डायरेक्ट फायरिंग करने का आदेश
दिया और उस दिशा में प्रत्येक तोप ने लगभग बीस राउंड फायर किए। उन्होंने, जैसा कि गन
पोजीशन की सुरक्षा के लिए अक्सर किया जाता है, एक सुदृढ़ चौतरफा सुरक्षा का प्रबंध
कर रखा था।<br /> </span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;"><o:p> <br /></o:p></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">सेकंड लेफ्टिनेंट बहल ने एक छोटा गश्ती
दल यह देखने के लिए भेजा कि उस हेलीकॉप्टर का क्या हुआ जो थोड़ी देर पहले उनसे थोड़ी
दूरी पर उतरा था। उन्हें बताया गया था कि लाल पगड़ी वाले एक मेजर और एक स्क्वाड्रन
लीडर हेलिकॉप्टर के पास मृत पड़े हैं। हेलीपैड उनकी गन पोजिशन से तकरीबन चार सौ गज
की दूरी पर था। अगले दिन उन्हें ज्ञात हुआ था कि उन दो मृतकों में से एक 4 डिवीजन सिग्नल
रेजिमेंट के सेकेंड-इन-कमाँड मेजर राम सिंह और दूसरे भारतीय वायु सेना के स्क्वाड्रन
लीडर विनोद सहगल थे। बहल ने चीनी सेना के युद्धबंदी के रूप में अपने कुछ जवानों की
सहायता से उन्हें दफना दिया था। उनके घर वालों को जो टेलीग्राम भेजी गई थी उसमें लिखा
था, ".......मिसिंग, बिलीव्ड डेड" लेकिन जब सन् 2014 में ब्रिगेडियर अमर
जीत सिंह बहल (रि) का उपरोक्त लेख प्रकाशित हुआ तो उनके घर वाले उनसे मिलने आये थे।
तब जाकर उपरोक्त दोनों अधिकारियों की वीर गति को प्राप्त हो जाने की सूचना उन्हें मिली
थी। उन्हें पचपन से अधिक वर्षों के बाद यह जान कर कुछ तो सकून मिला होगा कि ब्रिगेडियर
बहल ने उन दोनों अफसरों को वहाँ दफना दिया था।<br /></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;"><o:p> <br /></o:p></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">हेवी मोर्टार बैटरी का हवलदार मेजर उनकी
खंदक में यह जानने के लिए आया कि वहाँ क्या घट रहा था। वह उनकी खंदक में खड़ा था और
जब बहल दुश्मन की ओर इशारा कर रहे थे तभी गोलियों की एक बौछार आई और वह मारा गया। बहल
दुश्मन पर फायरिंग करते जा रहे थे जो उस समय ब्लैक रॉक इलाके के पास था और उनके पीछे
की ओर भी। उन्होंने डायरेक्ट फायरिंग मोड में अपनी प्रत्येक तोप से लगभग बीस राउंड
और फायर किए और उसके साथ ही उनका गोला-बारूद समाप्त हो गया था। लड़ाई काफी तेज होती
जा रही थी।<br /></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;"><o:p> <br /></o:p></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">उनके दो जवान वीरगति को प्राप्त </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">हुए </span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">और तीन अन्य घायल हो गए थे। चीनी करीब आते
जा रहे थे। वे भारतीय सेना के सप्लाई पॉइंट तक पहुंच गये थे। बहल की तीनों लाइट मशीनगनें
लगातार फायरिंग कर रही थीं और वे अपने निजी हथियारों का इस्तेमाल भी कर रहे थे। दोपहर
हो चु</span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">की थी</span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">। भारतीय सेना पीछे हट रही थी। सप्लाई डिपो
और अग्रिम रक्षा पंक्ति के लोग, उनकी गन पोजीशन के पास से होकर गुज़रती, भूटान की तरफ
जाने वाली पगडंडी पर दौड़े जा रहे थे और उन्हें वहीं रुकने और फायरिंग जारी रखने के
लिए कह रहे थे। बहल गर्व के साथ कहते हैं कि उनके किसी भी जवान ने उस समय यह सुझाव
नहीं नहीं दिया कि उन्हें पीछे हट जाना चाहिए। वे अपनी पोजीशन पर डटे रहे और अपनी सर्वश्रेष्ठ
क्षमता और पूर्ण आत्मविश्वास के साथ लड़ते रहे थे।<br /></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;"><o:p> <br /></o:p></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">उस समय तोपों से डायरेक्ट फायरिंग करना
संभव नहीं </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">था </span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">क्योंकि युद्ध क्षेत्र में भारतीय और चीनी
सैनिकों का जमघट था और हमारे तोपचियों का गोला बारूद भी समाप्त हो चुका था। उनका प्रतिरोध
दोपहर बाद लगभग साढ़े तीन बजे समाप्त हो गया जब चीनियों ने उन्हें चारों ओर से घेर लिया
था। चीनी लाउडस्पीकर पर आत्मसमर्पण के लिए चिल्ला रहे थे। उन्होंने हमारे पैराट्रूपर
तोपचियों को अपनी राइफलों के बट से मारना शुरू कर दिया था। गर्वित पैराट्रूपर्स से
तब वे चीनी युद्ध बंदी बन गये थे। सेकंड लेफ्टिनेंट बहल के लिए वह बहुत बड़ा सदमा था।
उस लड़ाई में उन्होंने अपने तीन जवान खो दिये थे और पाँच घायल हो गये थे।<br /></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;"><o:p> <br /></o:p></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;">टीम इंडिया सेंटिनल्स द्वारा 16 फरवरी सन्
2023 को यू ट्यूब में डाली गई 'सैंडी वॉर्स' शो की कड़ी में, सैन्य इतिहासकार और इंडिया
सेंटिनल्स के रणनीतिक मामलों के संपादक संदीप मुखर्जी ने ब्रिगेडियर अमर जीत सिंह बहल
(रि) के साथ 1962 के भारत-चीन युद्ध के दौरान नॉर्थ-ईस्ट फ्रंटियर एजेंसी में नामका-चू
की लड़ाई पर चर्चा की थी। उस कड़ी में ब्रिगेडियर अमर जीत सिंह बहल (रि) ने अपनी आपबीती
और देखी सुनाते हुए बताया था, "ब्रिगेडियर जेपी दलवी ने अपनी पुस्तक 'द हिमालयन
ब्लंडर' (पृष्ठ 382) में लिखा है कि उन्होंने मेरी तोपों को खुली जगहों पर डायरेक्ट
फायरिंग मोड में फायरिंग करते देखा था और उन्होंने गन पोजीशन में बने रहने के लिए मेरी
टुकड़ी की प्रशंसा की थी।" ब्रिगेडियर अमर जीत सिंह बहल (रि) ने यह भी बताया था
कि उनकी यूनिट ने अडिग साहस और वीरता के लिए उनके लिए 'महावीर चक्र' की सिफारिश की
थी परंतु लेफ्टिनेंट जनरल कुमारमंगलम ने यह कह कर वह सिफारिश रद्द कर दी थी कि एक पैराट्रूपर
से बहादुरी की उम्मीद रखनी चाहिए।<br /></span><span lang="EN-GB" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 150%;"><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhjXf99K1dq_6bKqjwfpI4Cva62CiHhSPERdPAWy1lja82vjY56QnrSuzeADR35hBE8gpkQ_dX-VW4QK4xa9ZPjMavBNGCmABILHJra1rJtKUGr3J2nSY-XAij2qKps3SccAzY9iF65GJuvEAf29AiWkEGrTNuq-WniWyQVfzhJ4tSKa_CbxkfR6Cc3/s451/B%20R%20M%20Passport.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="451" data-original-width="451" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhjXf99K1dq_6bKqjwfpI4Cva62CiHhSPERdPAWy1lja82vjY56QnrSuzeADR35hBE8gpkQ_dX-VW4QK4xa9ZPjMavBNGCmABILHJra1rJtKUGr3J2nSY-XAij2qKps3SccAzY9iF65GJuvEAf29AiWkEGrTNuq-WniWyQVfzhJ4tSKa_CbxkfR6Cc3/w200-h200/B%20R%20M%20Passport.jpg" width="200" /></a></div><div style="text-align: center;"><span style="color: #333333; font-size: small;"><span style="background-color: white;"> </span></span><span style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: small; line-height: 11.5px;">हिमाचल प्रदेश के जिला काँगड़ा से संबन्ध रखने वाले भगत राम मंडोत्रा एक सेवानिवृत्त सैनिक हैं। उनकी</span><span style="font-size: small; line-height: 11.5px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: small; line-height: 11.5px;">प्रकाशित पुस्तकें हैं </span><span lang="HI" style="font-size: small; line-height: 11.5px;">―</span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 11.5px;"><span style="font-size: x-small;"> </span></span></span><span style="font-size: x-small;"><span lang="HI" style="background-color: white; color: #333333; line-height: 14.95px;">जुड़दे</span><span lang="HI" style="background-color: white; color: #333333; line-height: 14.95px;"> </span><span lang="HI" style="background-color: white; color: #333333; line-height: 14.95px;">पल</span><span style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="background-color: white; color: #333333; line-height: 14.95px;">रिह्ड़ू खोळू</span><span style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="background-color: white; color: #333333; line-height: 14.95px;">चिह्ड़ू मिह्ड़ू</span><span style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="background-color: white; color: #333333; line-height: 14.95px;">परमवीर गाथा..</span><span style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="background-color: white; color: #333333; line-height: 14.95px;">फुल्ल खटनाळुये दे</span><span style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="background-color: white; color: #333333; line-height: 14.95px;">मैं डोळदा रिहा</span><span style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">, </span><span lang="HI" style="background-color: white; color: #333333; line-height: 14.95px;">सूरमेयाँ च सूरमे और हिमाचल के शूरवीर योद्धा। यदाकदा </span><span style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">'</span><span lang="HI" style="background-color: white; color: #333333; line-height: 14.95px;">फेस बुक</span><span style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">' </span><span lang="HI" style="background-color: white; color: #333333; line-height: 14.95px;">पर </span><span style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">'</span><span lang="HI" style="background-color: white; color: #333333; line-height: 14.95px;">ज़रा सुनिए तो</span><span style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; line-height: 14.95px;">' </span><span lang="HI" style="background-color: white; color: #333333; line-height: 14.95px;">करके कुछ न कुछ सुनाते रहते हैं।</span></span></div></span></div>PahariDayarhttp://www.blogger.com/profile/05854496107478887563noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-597693412087092884.post-43493621083485844512023-02-06T04:00:00.001+05:302023-02-06T04:00:00.233+05:30यादां फौजा दियां<p style="text-align: center;"> <a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiWtCSkJwGccIZi3xQQZsYwYKQ7WBOWXX0sHQZdM-yG3cmjsTnc0nwdxM1gk5FRHqaeFpfuGlnyF0ku4Mo4LBA1qMKHE2Dt67q6zvzUkdJFuLK8leOjpwAJBrvXRZj31MjnRfgvruMYrbFEPv6rUeAphlo_1vKzQexqHdiGQ_DDkYs4LisYLxa_Xnoo/s678/28%20images%20(3).jpeg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em; text-align: center;"><img border="0" data-original-height="452" data-original-width="678" height="266" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiWtCSkJwGccIZi3xQQZsYwYKQ7WBOWXX0sHQZdM-yG3cmjsTnc0nwdxM1gk5FRHqaeFpfuGlnyF0ku4Mo4LBA1qMKHE2Dt67q6zvzUkdJFuLK8leOjpwAJBrvXRZj31MjnRfgvruMYrbFEPv6rUeAphlo_1vKzQexqHdiGQ_DDkYs4LisYLxa_Xnoo/w400-h266/28%20images%20(3).jpeg" width="400" /></a></p><p></p><p align="center" class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: center;"><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px;"><br />फौजियां दियां जिंदगियां दे बारे च असां जितणा जाणदे</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px;">, </span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px;">तिसते जादा जाणने दी तांह्ग असां जो रैंह्दी है। रिटैर फौजी भगत राम मंडोत्रा होरां फौजा दियां अपणियां यादां हिंदिया च लिखा दे थे। असां तिन्हां गैं अर्जी लाई भई अपणिया बोलिया च लिखा। तिन्हां स्हाड़ी अर्जी मन्नी लई। हुण असां यादां दी एह् लड़ी सुरू कीती है</span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px;">, </span><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px;">दूंई जबानां च। पेश है इसा लड़िया दा <b>ठाह्उआं</b></span><b style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px;"> </b><span face="Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif" lang="HI" style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 14.85px;">मणका।</span></p><p></p><h3 style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; margin: 0px; position: relative; text-align: center;"><span style="background-color: #0c343d;"><span style="color: #0c343d;">.....................................................................</span></span></h3><p></p><p align="center" class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: center;"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">समाधियाँ दे परदेस
च </span></b><b style="text-align: left;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt;"><o:p> </o:p></span></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">'समाधियाँ दे परदेस च' अपणियाँ यादाँ दे सिलसिले जो हकीकी/तथपरक
बणाणे ताँईं जाह्लू मैं 1962 दे भारत-चीन जंग दे बारे च इंटरनेट च तोप-ठुंड करा दा
था ताँ मेरी नजर भारत दी फौज दे तोपखाने दे इक तदकणे सेकिंड लेफ्टिनेंट दी कहाणिया
पर पयी।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मैं तिस लेख जो झटपट पढ़ी सट्टेया।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मिंजो तिस फौजी अफसर दी कमाँड च नौकरी करने दा मौका
मिल्लेह्या था — सैह् थे ब्रिगेडियर अमर जीत सिंह बहल। जिंह्ञा कि मैं अपणियाँ यादाँ
च मती बरी जिक्र कित्तेह्या कि अरुणाचल प्रदेश दे लुम्पो च तैनात इक फील्ड रेजीमेंट
च शामिल होणे ते </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">पैह्</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">लैं
मैं राजस्थान च इक ब्रिगेड हैडकुआटर च कम्म करदा था। तिस तोपखाना ब्रिगेड दे कमाँडर
ब्रिगेडियर अमर जीत सिंह बहल ही थे। बाहर ते क</span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">ड़</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">क कनैं अंदर ते नरम सभाओ वाळे ब्रिगेडियर बहल लाल पगड़ी </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">पैह्</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">नदे थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>जिसते पता ल</span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">ग</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">दा था कि सैह् तोपखाने दी पैराशूट रेजीमेंट नै ताल्लुक रखदे थे।
फौज च कई रंगां दियाँ टोपियाँ कनै पगड़ियाँ पहनियाँ जाँदियाँ हन्न। तोपचियाँ दी टोपी
जाँ पगड़ी दा रंग नीला होंदा है। लाल टोपी जाँ पगड़ी </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">पैह्</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">नणे दा हकदार सैह् ही होंदा है जिन्नी इक मुकर्रर गिणती च पैराशूट
जम्प कित्तेह्यो होंण।</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">एह् वाक्या तिस ब्रिगेड हैडकुआटर च मेरी टेन्युर दे खीरी दिनाँ दा
है। डिविजनल हैडकुआटर ते इक चिट्ठी आइह्यो थी जिस च ब्रिगेड कमाँडर होराँ जो अपणी परिओडीकल
मेडीकल इंस्पेक्शन तिस डिवीजन दी फील्ड एम्बुलेंस च करवाणे ताँईं मौजूद रहणे दी गल्ल
लिक्खिह्यो थी। ब्रिगेड कमाँडर होराँ तिसा चिट्ठिया पर डीएएजी (डिप्टी असिस्टेंट एडजुटेंट
जनरल) ताँईं 'स्पीक' लिक्खेह्या था। जाह्लू डाक मिंजो व्ह्ली वापस आयी ताँ मैं नियमा
दे मुताबिक तिसा चिट्ठिया जो डीएएजी साहब व्ह्ली ब्रिगेड कमाँडर कन्नै 'स्पीक' करने
ताँईं किह्ला नीं भेजदे होयें तिसा कन्नै ब्रिगेड कमाँडर दी मौजूदगी दसदा होया इक जवाब
भी बणायी करी लगाई दित्ता। डीएएजी होराँ ब्रिगेड कमाँडर साहब कन्नै गल्ल कित्ते बगैर
तिस जवाब पर साइन करी दित्ते। फाइल मिंजो व्ह्ली बापस आई गयी कनै सैह् साइन कित्तेह्या
जवाब डिस्पैच होयी गिया। जाह्लू ब्रिगेड कमाँडर होराँ अगले दिनैं 'फ्लोट फाइल' च सैह्
जवाब दिक्खेया ताँ सैह् बड़े नाराज होये। तिन्हाँ डीएएजी दे ऑफिस च आई करी तिन्हाँ
जो खूब डाँट लगाई। तिन्हाँ दा नाराज होणा जायज था। गलती दी जड़ मैं था कनै डाँट डीएएजी
साहब जो पई गयी थी। ब्रिगेड कमाँडर होराँ मेरे ऑफिस च भी आये थे। तिन्हाँ कन्नै डीएएजी
समेत दूजे स्टाफ अफसर भी थे। कमरे च औंदेयाँ ही तिन्हाँ गुस्सें होई करी मिंजो बक्खी
इशारा करदे होयाँ गलाया था, "मैं इसदी शक्ल नीं दिक्खणा चाँहदा। जित्थू इसदी पोस्टिंग
आइह्यो तित्थू इस जो फौरन दफा करी दिया।"</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">मैं अपणी गलतिया पर शर्मिंदा था। ब्रिगेड कमाँडर होराँ दे चले जाणे
ते परंत मैं डीएएजी साहब होराँ व्ह्ली जाई नै अपणी भुल ताँईं माफी मंगी थी। डीएएजी
मिश्रा साहब लेफ्टिनेंट कर्नल दे रैंक दे इक सुळझे होए अफसर थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>तिन्हाँ मिंजो तसल्ली दिंदेयाँ होयाँ गलाया था,
"कोई गल्ल नीं भगत, गलती मेरी भी है।"</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">"सर, हुण मिंजो अपणी नोंईं युनिट च चली जाणा चाहिदा।"</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">"हाँ, एह् ठीक रैह्णा, तुसाँ दे जाणे दा बग्त आई गिह्या है।
कमाँडर साहब दी पोस्टिंग भी आई गइह्यो सैह् भी जाह्दे हन्न।"</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">"अपर सर, मैं जाणा किंह्ञा? मीडियम रेजीमेंट दी सैह् गुम होइयो
क्लासिफाइड फाइल ताँ हुण तिकर मिल्ली ही नीं। तिसा दा बहोत वबाळ मचणा है। तिस ताँईं
"कोर्ट ऑफ इन्क्वायरी" ऑर्डर होणी कनै जेकर मैं नोंईं यूनिट च चला जाँदा
है ताँ मिंजो पूछताछ ताँईं वापस सद्देया जाणा है।"</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">"भगत, मैं सैह् फाइल कमाँडर साहब जो दित्ती थी। तिसा मिलणा
जरूर है। तुसाँ </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">बे</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">फिक्र
होई करी जा। तुसाँ इक कम्म करा, मिंजो व्ह्ली तिसा फाइला लई ओआ जिस च गुआचिया फाइला
दा फॉरवार्डिंग लेटर है।"</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">मैं तिस फाइल जो डीएएजी साहब व्ह्ली लई आया था। तिन्हाँ गुआचियो
फाइला दे फॉरवार्डिंग लैटर गास अंग्रेजी च इक रिमार्क लिक्खी करी दस्तखत करी दित्ते
थे। तिस रिमार्क दे मुताबिक तिन्हाँ सैह् गुआचियो फाइल मिंजो ते लई लइह्यो थी। हुण
तिसा क्लासिफाइड फाइला दे गुआचणे दा इल्जाम मिंजो पर नीं लग्गी सकदा था। मैं </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">बे</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">फिक्र होई गिया था अपर मिंजो
डीएएजी साहब दी फिक्र सताणा लगी पई थी।</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">जिसा यूनिटा दी सैह् फाइल थी, उसा जो पता था कि ब्रिगेड कमाँडर कनै
मैं, दोह्यो ही दूजी जगह पोस्टिंग जाह्दे थे। सैह् यूनिट हर रोज इक चिट्ठी लिक्खी करी
तिसा फाइल जो वापस मंगा दी थी। तिसा फाइला जो ब्रिगेड हेडकुआटर च आइह्या जो इक साल
होयी गिह्या था। शुरू-शुरू च इक दिन जद डीएएजी लेफ्टिनेंट कर्नल मिश्रा साहब कुसी पार्टी
जाँ मीटिंग ताँईं 'गन हाउस' गैह्यो थे ताँ तिन्हाँ कमाँडर साहब कन्नै तिस फाइल दी चर्चा
कित्ती थी।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ब्रिगेड कमाँडर साहब होराँ तिन्हाँ
जो अपणे स्टडी रूम च जाई करी तिस फाइल जो तोपणे ताँईं गलाया था अपर डीएएजी साहब जो
सैह् फाइल तित्थू नीं मिल्ली थी। तिसते </span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">पैह्</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">लैं ब्रिगेड कमाँडर जो भी सैह् फाइल 'गन हाउस' च नीं मिल्ली थी।
तिन्हाँ दिनाँ च ब्रिगेड हेडकुआटर दी सब्भना ब्राँचाँ दी डाक हर रोज ब्रिगेड कमाँडर
जो दसणे ताँईं 'गन हाउस' जाँदी थी।</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">मिंजो याद है तैह्ड़ी शनिचर था। मिंजो नोंईं यूनिट च जाणे ताँईं
मूवमेंट ऑर्डर मिली गिह्या था। तैह्ड़ी दोपहराँ परंत ब्रिगेड कमाँडर साहब होराँ ब्रिगेड
हेडकुआटर च तैनात सारेयाँ क्लर्कां जो अपणे रेजिडेंस च चाह पार्टी ताँईं सद्देह्या
था। जाह्लू मेरे साथी हौळदार क्लर्क जी.एस. राओ होराँ मिंजो नै तिस पार्टी च जाणे दे
बारे च गल्ल कित्ती ताँ मैं तिन्हाँ जो गलाया था, "दिक्ख राओ, मेरे हत्थैं मूवमेंट
ऑर्डर है। हुण मैं इस ब्रिगेड हेडकुआटर दा हेस्सा नीं रहा।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मैं नीं जाणा है। तुसाँ जा।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>इक कम्म करनेयों, कमाँडर साहब कन्नै तिस फाइल दे
बारे च गल्ल करी नै दिक्खनेयों। होयी सकदा है सैह् मिली जा</span><span lang="HI" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">ऐ</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">।"</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">संझा दे पंज बजणे जो थे।<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>हौळदार राओ दी साईकल मेरे क्वार्टर दे दरबाजे दे साह्म्णे आई रुकी थी। मैं बाहर
निकळी नै दिक्खेया तिन्हां दे हत्थ च सैह् गुआचियो फाइल थी। पार्टी खत्म होणे पर सैह
कमाँडर साहब दे रेजिडेंस ते सिद्धे मिंजो व्ह्ली आह्यो थे। तिन्हाँ मिंजो दस्सेया था
कि तिन्हाँ जो दिक्खी नै कमाँडर होराँ पुच्छेया था, "तेरा गुरू पार्टिया च कैंह
नीं आया?"</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">"सर, हौळदार क्लर्क भगत राम ब्रिगेड हेडक्वार्टर ते एस.ओ.एस
(स्ट्रक ऑफ स्ट्रेंग्थ) होई चुक्केह्यो हन्न।"</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">"फिरी भी सैह् अज्हैं स्टेशन च ही ताँ है। तिस जो ओणा चाहिदा
था।"</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">मिंजो भी लग्गेया था, मिंजो तिसा पार्टिया च जाणा चाहिदा था। मिंजो
तिसा गल्ला दा पछता हुण तिकर है। तिस बग्त मैं हौळदार राओ जो हिदायत दित्ती थी,
"राओ, हुण तुसाँ सिद्धे डीएएजी साहब दे घरें जा कनै इसा फाइला जो तिन्हाँ जो हैंडओवर
करी दिया।"</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">होया एह् था कि हौळदार राओ होराँ, पार्टिया ते परंत, कमाँडर साहब
होराँ नै तिस फाइल दे बारे च गल्ल कित्ती थी। तिन्हाँ राओ जो गलाया था कि सैह् तिसा
फाइला जो तिन्हाँ दे स्टडी रूम च जाई नै तोपे। राओ तिस फाइल दे आकार-प्रकार कन्नै वाकिफ
थे। तिन्हाँ स्टडी रूम च जाई नै, ब्रिगेड कमाँडर होराँ दी पर्सनल फाइलां नै तलमल भरोइयो
अलमारिया च सैह् पतळी जेही फाइल तोपी निकाळी थी।</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">(सन् 1962 च तदकणे सेकिंड लेफ्टिनेंट अमर जीत सिंह बहल होराँ अगले
मोर्चे पर 'गन पोजीशन अफसर' दी जिम्मेदारी निभांदे होये दुश्मण नै जंगी कैदी बणाई लै
थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>सैह् कहाणी अगली कड़ी च।)</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><b style="text-align: center;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt;"><o:p> </o:p></span></b></p>
<p></p><h3 style="background-color: white; color: #333333; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; margin: 0px; position: relative; text-align: center;"><span style="background-color: #0c343d;"><span style="color: #0c343d;">.....................................................................</span></span></h3><p></p><p align="center" class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: center;"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">समाधियों के प्रदेश
में (अट्ठाइसवीं कड़ी)</span></b><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt; text-align: justify;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">'समाधियों के प्रदेश में' अपनी यादों के सिलसिले को तथ्यपरक बनाने
के लिए जब में 1962 के भारत-चीन युद्ध के बारे में इंटरनेट में उपलब्ध जानकारी को खंगाल
रहा था तो मेरी नज़र भारतीय सेना के तोपखाने के एक तत्कालीन नौजवान सेकिंड लेफ्टिनेंट
की कहानी पर पड़ी।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मैंने उस लेख को तुरंत पढ़
डाला।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मुझे उस सैन्य अधिकारी के अधीन काम करने
का सौभाग्य प्राप्त था </span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">―</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";"> वह थे ब्रिगेडियर अमर जीत सिंह बहल।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>जैसे कि मैंने अपनी यादों में कई जगह उल्लेख किया
है कि अरूणाचल प्रदेश के लुम्पो में स्थित एक फील्ड रेजीमेंट में शामिल होने से पहले
मैं राजस्थान में एक तोपखाना ब्रिगेड के मुख्यालय में सेवारत था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उस तोपखाना ब्रिगेड के कमाँडर ब्रिगेडियर अमरजीत
सिंह बहल ही थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>बाहर से कड़क और भीतर से नरम
स्वभाव के चुस्त दरुस्त सिख सैन्य अधिकारी ब्रिगेडियर बहल, लाल पगड़ी पहनते थे, जिससे
पता चलता था कि वह तोपखाने की पैराशूट रेजीमेंट से सम्बंध रखते थे। सेना के विभिन्न
अंगों में विभिन्न रंग की टोपियाँ और पगड़ियाँ पहनी जाती हैं। तोपचियों की टोपी अथवा
पगड़ी का रंग नीला होता है। लाल टोपी अथवा पगड़ी पहनने के लिए वही अधिकृत होता है जिसने
निश्चित संख्या में पैराशूट जम्प किये हों।</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">यह वाक्या उस ब्रिगेड मुख्यालय में मेरे सेवाकाल के अंतिम दिनों
का है। डिविजनल मुख्यालय से एक पत्र आया था जिसमें ब्रिगेड कमाँडर से अपना नियत कालीन
स्वस्थ निरीक्षण उस डिवीजन की फील्ड एबुलैंस में करवाने के लिए उपलब्ध रहने की बात
कही गई थी। ब्रिगेड कमाँडर ने उस पत्र पर डीएएजी (डिप्टी असिस्टेंट एडजुटेंट जनरल)
के लिए 'स्पीक' लिखा था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>जब डाक मेरे पास वापस
आयी तो मैंने नियमानुसार उस पत्र को डीएएजी साहब के पास ब्रिगेड कमाँडर के साथ 'स्पीक'
करने के लिए अकेला न भेजते हुए उसके साथ ब्रिगेड कमाँडर की उपलब्धता दर्शाता हुआ जवाब
भी लगा दिया।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>डीएएजी साहब ने ब्रिगेड कमाँडर
साहब से बात किये बिना उस जवाब को हस्ताक्षरित कर दिया। फाइल मेरे पास बापस आ गयी और
वह हस्ताक्षरित जवाब डिस्पैच हो गया।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>जब ब्रिगेड
कमाँडर साहब ने अगले दिन 'फ्लोट फाइल' में उस जवाब को देखा तो वह बहुत नाराज हुए। उन्होंने
डीएएजी के ऑफिस में आ कर उन्हें खूब डाँट लगाई।<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>उनका नाराज होना स्वाभाविक था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>गलती
की जड़, मैं था और डाँट डीएएजी साहब को पड़ गयी थी। ब्रिगेड कमाँडर साहब मेरे ऑफिस में
भी आये थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उनके साथ डीएएजी सहित अन्य स्टाफ
अफसर भी थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>कमरे में घुसते ही उन्होंने क्रोधित
हो कर मेरी ओर इशारा करते हुए कहा था, "मैं इसकी शक्ल नहीं देखना चाहता।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>जहाँ इसकी पोस्टिंग आई है वहाँ इसे फौरन दफा कर
दो।"</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">मैं अपनी भूल पर शर्मिंदा था।<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>ब्रिगेड कमाँडर के चले जाने के बाद मैंने डीएएजी साहब के पास जाकर भूल के लिए
क्षमा माँगी थी। डीएएजी मिश्रा साहब लेफ्टिनेंट कर्नल के रैंक के एक सुलझे हुए अफसर
थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उन्होंने मुझे साँत्वना देते हुए कहा था,
"कोई बात नहीं भगत, गलती मेरी भी है।"</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">"सर, अब मुझे अपनी नई यूनिट में चले जाना चाहिए।"</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">"हाँ, यह ठीक रहेगा आपके जाने का वक़्त आ गया है। कमाँडर साहब
की पोस्टिंग भी आ गयी है वह भी जा रहे हैं।"</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">"लेकिन सर, मैं जाऊं कैसे? मीडियम रेजीमेंट की वह गुम हुई क्लासिफाइड
फ़ाइल तो अभी तक मिली ही नहीं। उसका बहुत वबाल मचेगा। <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उस के लिए "कोर्ट ऑफ इन्क्वायरी" ऑर्डर
होगी और अगर मैं नई यूनिट में चल जाता हूँ तो मुझे पूछताछ के लिए वापस बुलाया जाएगा।"</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">"भगत, मैंने वह फ़ाइल कमाँडर साहब को दी थी। वह मिलेगी ज़रूर।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>आप निश्चिंत हो कर जाइये। आप एक काम करो, मेरे पास
उस फ़ाइल को ले आओ जिसमें उस गुमशुदा फ़ाइल का फॉरवार्डिंग लेटर है।"</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">मैं उस फ़ाइल को डीएएजी साहब के पास ले आया था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उन्होंने गुमशुदा फ़ाइल के फॉरवार्डिंग लैटर पर
अंग्रेजी में एक रिमार्क लिख कर हस्ताक्षरित कर दिया था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उस रिमार्क के मुताबिक उन्होंने वह गुमशुदा फ़ाइल
मुझ से ले ली थी। <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>अब उस बर्गीकृत फ़ाइल के गुम
होने का आक्षेप मुझ पर नहीं लग सकता था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मैं
निश्चिंत हो गया था परंतु मुझे डीएएजी साहब की चिंता सता रही थी।</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">जिस यूनिट की वह फ़ाइल थी, उसे पता था कि ब्रिगेड कमाँडर और मैं,
दोनों ही अन्यत्र पोस्टिंग जा रहे थे। वह यूनिट हर रोज एक पत्र लिख कर उस फ़ाइल को वापस
माँग रही थी।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उस फ़ाइल को ब्रिगेड हेड क्वार्टर
में आये हुए एक वर्ष से अधिक का समय हो गया था। शुरू-शुरू में एक दिन जब डीएएजी<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>लेफ्टिनेंट कर्नल मिश्रा साहब किसी पार्टी अथवा
मीटिंग के लिए 'गन हाउस' गये थे तो उन्होंने कमाँडर साहब से उस फ़ाइल का जिक्र किया
था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ब्रिगेड कमाँडर साहब ने उन्हें अपने स्टडी
रूम में जाकर उस फ़ाइल को खोजने के लिए कहा था परंतु डीएएजी साहब को वह फ़ाइल वहाँ नहीं
मिली थी। उससे पहले ब्रिगेड कमाँडर को भी वह फ़ाइल 'गन हाउस' में नहीं मिली थी। उन दिनों
ब्रिगेड मुख्यालय की सभी शाखाओं की डाक हर रोज ब्रिगेड कमाँडर के अवलोकनार्थ 'गन हाउस'
में जाया करती थी।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">मुझे याद है उस दिन शनिवार था।<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>मुझे नई यूनिट में जाने के लिए संचालन आदेश मिल गया था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उसी दिन दोपहर बाद ब्रिगेड कमाँडर साहब ने ब्रिगेड
मुख्यालय में तैनात सभी क्लर्कों को अपने रेजिडेंस में चाय पार्टी पर बुलाया था।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>जब मेरे साथी हवलदार क्लर्क जी.एस. राओ ने मुझ से
उस पार्टी में जाने के बारे में बात की<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>तो
मैंने उनसे कहा था, "देखो राओ, मेरे हाथ मे मूवमेंट ऑर्डर है।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>अब मैं इस ब्रिगेड हेडक्वार्टर का हिस्सा नहीं रहा।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मैं नहीं जाऊंगा। आप जाओ।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>एक काम करना, कमाँडर साहब से उस फ़ाइल के बारे में
बात करके देखना। हो सकता है वह मिल जाए।"</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">संध्या के पांच बजने को थे।<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>हवलदार राओ की साईकल मेरे क्वार्टर के दरबाजे के सामने आ रुकी थी।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मैंने बाहर निकल कर देखा उसके हाथ में वह खोई हुई
फ़ाइल थी। पार्टी की समाप्ति पर वह<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>कमाँडर साहब
के रेजिडेंस से सीधा मेरे पास आये थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उन्होने
मुझे बताया था कि उन्हें देख कर कमाँडर ने पूछा था, "तेरा गुरू पार्टी में क्यों
नहीं आया?"</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">"सर, हवलदार क्लर्क भगत राम ब्रिगेड हेडक्वार्टर से एस.ओ.एस
(स्ट्रक ऑफ स्ट्रेंग्थ) हो चुके हैं।"</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">"फिर भी वह अभी तक स्टेशन में ही तो है।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उसे आना चाहिए था।"</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">मुझे भी लगा था मुझे उस पार्टी में जाना चाहिए था। मुझे उस बात का
खेद अभी तक है।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उस समय मैंने हवलदार राओ को
निर्देश दिया था, "राओ, अभी आप सीधे डीएएजी साहब के घर जाओ और इस फ़ाइल को उन्हें
हैंडओवर कर दो।"</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">हुआ यह था कि हवलदार राओ ने पार्टी की समाप्ति पर कमाँडर साहब से
उस फ़ाइल के बारे में बात की थी।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उन्होंने राओ
से कहा था कि वह उस फ़ाइल को उनके स्टडी रूम में जाकर ढूंढे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>राओ उस फ़ाइल के आकार-प्रकार से परिचित थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उन्होंने स्टडी रूम में जाकर ब्रिगेड कमाँडर की
व्यक्तिगत फाइलों से तलमल भरी अलमारी में वह पतली सी फ़ाइल खोज निकाली थी।</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: justify;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Palanquin Dark";">(सन् 1962 में तत्कालीन सेकिंड लेफ्टिनेंट अमरजीत सिंह बहल अगले
मोर्चे पर 'गन पोजीशन अफसर' की जिम्मेदारी निभाते हुए दुश्मन द्वारा जंगी कैदी बना
लिये गये थे।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>वह कहानी अगली कड़ी में।)</span><span style="font-family: "Ek Mukta"; font-size: 12pt;"> </span></p><p></p><table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhMPYVrJafSM4y_-E2N6dVeY0PmNU_B0A_gxen1dDi17rd2zEoWlY-C4DHXwb4sRXuOubD6B_sU1qNZNmlwoRHI14EVejQsjdAEAPr08Onqr5m0AdTF8nVxFdWRwPDDHNRa0uilVIkXDgpb6jdIbalyrwX_-ho2babQHauh-LLn9echWMb8XUx7BbN8/s451/B%20R%20M%20Passport.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="451" data-original-width="451" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhMPYVrJafSM4y_-E2N6dVeY0PmNU_B0A_gxen1dDi17rd2zEoWlY-C4DHXwb4sRXuOubD6B_sU1qNZNmlwoRHI14EVejQsjdAEAPr08Onqr5m0AdTF8nVxFdWRwPDDHNRa0uilVIkXDgpb6jdIbalyrwX_-ho2babQHauh-LLn9echWMb8XUx7BbN8/w200-h200/B%20R%20M%20Passport.jpg" width="200" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><p class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span style="font-size: x-small;"><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 115%;">हिमाचल प्रदेश के जिला काँगड़ा से
संबन्ध रखने वाले भगत राम मंडोत्रा एक सेवानिवृत्त सैनिक हैं। उनकी</span><span style="line-height: 115%;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 115%;">प्रकाशित
पुस्तकें हैं </span><span lang="HI" style="line-height: 115%;">―</span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; line-height: 115%;"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: small; line-height: 115%;">जुड़दे</span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: small; line-height: 115%;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: small; line-height: 115%;">पल</span><span style="font-size: small; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: small; line-height: 115%;">रिह्ड़ू खोळू</span><span style="font-size: small; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: small; line-height: 115%;">चिह्ड़ू मिह्ड़ू</span><span style="font-size: small; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: small; line-height: 115%;">परमवीर गाथा..</span><span style="font-size: small; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: small; line-height: 115%;">फुल्ल
खटनाळुये दे</span><span style="font-size: small; line-height: 115%;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: small; line-height: 115%;">मैं डोळदा
रिहा</span><span style="font-size: small; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: small; line-height: 115%;">सूरमेयाँ च
सूरमे और हिमाचल के शूरवीर योद्धा। यदाकदा </span><span style="font-size: small; line-height: 115%;">'</span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: small; line-height: 115%;">फेस बुक</span><span style="font-size: small; line-height: 115%;">' </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: small; line-height: 115%;">पर </span><span style="font-size: small; line-height: 115%;">'</span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: small; line-height: 115%;">ज़रा सुनिए
तो</span><span style="font-size: small; line-height: 115%;">' </span><span lang="HI" style="font-family: Kokila, sans-serif; font-size: small; line-height: 115%;">करके कुछ न
कुछ सुनाते रहते हैं।</span></p></td></tr></tbody></table><br />PahariDayarhttp://www.blogger.com/profile/05854496107478887563noreply@blogger.com0